Лизинг

      Бірақта бұл этапта жеке экспортты-импортты операцияларды лизинг негізінде жүргізу жалғаса берді.

      Экспортты лизингті операцияларға Ұлттық әуе  компанияның АН-2 самолетіне Қытай, БАӘ, Гвини-Бисау, Шри-Ланка елдерімен  жасаған лизингтік операцияларын  қарастыруға болады. Бұл операциялар 1993-1994 жылдары жасалған болатын. Сонымен қоса, «Астана-Мотерс» компаниясы лизингтік негізінде ешқандай да банктік кепілсіз Қазақстан Республикасы территорясына Nissan, Toyota сияқты автокөліктер, құрылғылар мен қосалқы бөлшектер әкеле бастады.

      Қазақстандағы лизингтік бизнестің дамуының 3 кезеңінде (1995-1997ж.ж.) осы саладағы нормативтік-методикалық базаны дамытуға жол ашылды; лизингті ынталандыру мен мемлекеттік қолдау; жаңа лизингтік фирмалар құрылды, дәлірек айтсақ аймақты лизингтік компания (АЛК) «Азия-лизинг» (1995 ж. сәуір), «Кең дала» АҚ (1995 ж. қараша), «Агро-лизинг» (1995 ж. желтоқсан) банктерде қайтадан лизингтік шаралар жасауға қызығушылықтар туды.

      1994 жылы 10 қазанда мемлекеттің қатысуымен  «Азия-лизинг» ұлттық лизингтік  компаниясын құру туралы Үкімет қаулы шығарды.

      Компанияларға келесідей қызметтер жүктеледі:

• Республиканың экономикалық қажеттілігіне сәйке машина-техникалық импортпен қамтамасыз ету;
• Өндіріске капитал салумен өнеркәсіптің мүмкіндігін кеңейту арқылы инвестицияның өсуін ұстап тұру;
• Өндірістік салаға масштабты инвестиция тарту мақсатында халықаралық лизингті қолдану.

      Бірақ та көптеген өзгерістерге байланысты 1995 жылдың сәуірінде «Азия-лизинг»  мемлекеттің қатысуынсыз аймақты  компания болып тіркелінді. Ол кең  көлемде лизингтік қызмет көрсететін болды. Лизинг бойынша өндірістің өңдеу саласына құрылғылар, кіші-өндірістер және тағы басқа капитал сыйымды салалардың проектілерін қарастырды. Лизинг бойынша заңды тұлғаларға автотехника, оргтехника берді.

      АЛК « Азия-лизинг» арқылы жүзеге асырған проектілердің бірі – «Казкоммерцбанк» кепілдігі арқылы Қазақстан-Корея проектісі «DAEWOO-ALEM» компаниясының 400 мың 8 көлемінде лизингке транспорт алды.

      Сонымен Қазақстанда лизингтің дамуы  түрлі арна бойынша келе жатыр:

1. Коммерциялық банктердің лизингті операциялары;
2. Қайтадан құрылып жатқан лизингтік фирмалар;
3. Республикадағы отандық шетел мемлекетімен қоса және шетелдік лизингтік компаниялардың – халықаралық – экспорттық, импорттық, компенсациялық нысанында лизингтің дамуы.

      «Қосымша  мемлекеттің ауылды және агроөнеркәсіпті комплексін 1996-1997 ж. қолдау» туралы Қазақстан Республикасының Президентінің 20 желтоқсанындағы жарлығынан кейін, Қазақстанға лизингті енгізу және оны жасаудағы нормативті-методика туралы нақты жұмыстар жүргізіле бастады.

      Қазіргі кезең Қазақстанда лизингті ұйымдастыруда тұжырымдамалық жоспарда негізінен 4 бағыт орындалды:

1. Мемлекеттік лизинг, дәлірек айтқанда, толығымен мемлекет қызметінен негізделген лизинг;
2. Муниципалды лизинг, жергілікті бюджет қаржысынан қаржыландырады;
3. Коммерциялық лизинг, банктердің немесе лизингтік компанияның өз қаржысынан немесе қарызға алған қаржысынан қаржыландырады;
4. Аралас лизинг, бұл жерде коммерциялық құрылымдар мен мемлекет екеуі аралас жұмыс істейді.

      Соңғы жылдары банктердің экономиканың нақты  секторына және шағын бизнесті несиелеуді белсенділеу үшін мемлекет көптеген шаралар қолданды. Бұл жерде үлкен үлесті коммерциялық лизингті қолдану алады. Соның арқасында өнеркәсіптер материалды көмек, негізгі құралдарын қайта жөндеуден өткізуге мүмкіндік алды.

      Бірақта кейбір екінші деңгейлі банктерде қаржылық лизингте өздерінің белсенділіктерін көрсетпеуде. Оны төмендегілермен  түсіндіруге болады:

1. Банктер өздерінің несие саясатын ескере отырып көпжоспарлы іс-шаралар жүргізеді. Сол себепті, көбінесе қаржы лизингін ескермейді.
2. Кейбір банктер өндірісті қаржыландырудан басқа операциялардан пайда табуды жақтайды.

      Экономикалық  жалпы жағдай, еліміздегі лизингтік  бизнестің дамуына үлкен әсер етеді. Нарықтық экономикаға өту  экономиканың құлдырауына әкеліп соқтырды. Олардың бәрі технико-экономикалық қатынастардың үзілуіне қаржы-несие саясатын жүргізудегі бағыттың бұзылуына әсер етті. КСРО-ның құлауы тауар алмастыруды қайта қарастыруға әкелді. Бұл өз кезегінде өндірістің құлдырауына әкеп соқтырды.

      Сонымен, Қазақстандағы лизингтік бизнестің дамуына жалпы экономиканың мәселесі және т. б. объективті, субъективті жағдайлар әсер етеді.

      Осы факторлардың кейбір лизингтік бизнестің  дамуына кедергі болса, ал енді бір  факторлар оның дамуына жол береді.

      Қазақстандағы лизингтің дамуына жасалған анализ көрсеткендей 1992-1994 жылдар лизинг дамуындағы қаралы жылдар болса, 1995-1997 жылдар мемлекеттік және аралас лизингтің ұйымдастыруы коммерциялық негіздегі транспорттық лизинг нәтижесінде бұл мерзім лизинг дамуына үлкен үлес қосты. Әсіресе, лизингтік операциялар 2002 жылдан бері қарай қарқынды дамып келеді.

      Бірақ та лизингтің тез дамуына, әсіресе  коммерциялық лизингтің дамуына  көптеген шешілмеген мәселелер кедергі  жасады және жасауда. Солардың ішінде келесідей жалпы экономикалық және салалық мәселелерді көрсетуге болады:

1. Машиналар мен құрылғылардың бағаларының өсуі және өсу нәтижесінде машина жасау және басқа салалар арасындағы барлық диспериттердің туындауы.
2. Машиналар мен құрылғылардың лизингтік қаржыландыруда ішкі және сыртқы инвестицияларды іздеу және тарту.
3. Лизингтік негізде жіберілетін машиналар мен құрылғыларды іздеу.
4. Экономикадағы төлемтәртібі. Соңғы жылдардағы несиелер бойынша қайтарымдардың болмауы.
5. Лизингтік бизнесті реттейтін заңдық-нормативтік базаның төмендеуі.

      Коммерциялық лизингтің дамуын тежейтін тағы бір мәселе, ол банктік несиенің ставкасының жоғарылығы мен мерзімінің қысқалығы. Олардың деңгейі инфляция және Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің қайта қаржыландыру ставкасына байланысты болады. Осындай жағдайларда Қазақстан банктері лизингтік операцияларға қатысуына ешқандай қызығушылық танытпайды.

      Қарыз қайтару мерзімі шетелдерде қысқа  мерзім (1 жылға дейін), орта мерзімді (1-6-10 жыл) және ұзақ мерзімді (10 жылдан жоғары) болып бөлінеді.

      Ал  ТМД елдеріне көбінесе қысқа мерзімі (1 жылға дейін), орта мерзімді (1-3 жыл) және ұзақ мерзімді (3 жылдан жоғары) несие мерзімі болып келеді. Шетелдерде қысқа мерзімді несиелерден гөрі, ұзақ немесе орта мерзімді несиеден көп қолданылады, ал біздің елде керісінше 1 жылға дейінгі несиелер, барлық несиелердің 70% үлесін алады.

      Қазіргі кезде біздің еліміздің кәсіпорындары көбінесе моральді және физикалық тозған негізгі қорларды пайдалануда. Оларды жаңарту қажеттілігі өте жоғары. Бірақ та Республикамызда әр түрлі салада керекті әртүрлі негізгі қорларды шығаратын өндіріс жоқтың қасы. Мамандардың есептеуі бойынша агроөнеркәсіпке керекті 1500 машина түрінің 11-і ғана шығарылады.

      Қазіргі кезде ең күрделі мәселелердің бірі агроөнеркәсіпке керекті құрал-жабдықты алу үшін конкурстық негізде лизинг беруші компанияны іздеп табу.

      Қазақстан Республикасындағы лизингтің дамуын тежеп отырған факторларына келсек, оларды былайша көрсетуге болады.

      1994 жылы лизингтік инфрақұрылымды кең көлемде дамытатын жыл болды. Бұл көптеген нормативтік актілерде көрсетілген лизингтік қатынастың субъектілеріне берілген жеңілдіктің негізі болды деп есептеуге болады. Осындай құжаттардың бірі № 206 1994 жылғы 12 желтоқсандағы «Шетел инвестициясы туралы» Қазақстан Республикасының Үкіметінің заңы болып табылады. Онда отандық лизингтің нарыққа мемлекеттен қолдау және экономикалық жағдай жасайтындығы көрсетілген. Бірақ осыған қарамастан қазіргі кезде лизингтің дамуына келесідей факторлар әсер етуде:

- Шетелде  «лизинг» деген термин 3 жылдан жоғары қаржы арендалық қатынастарға қолданылады. Біздің елімізде ұзақ мерзімді инвестицияға әлі жағдай жасамаған. Банктердің ұзақ мерзімді несиелеудегі тәуекелді жабатын салық заңнамасын жасау керек.

- Лизингтік  нарықтың инфрақұрылымының дамымауы.

- Лизингтік  компанияларда жоғары дәрежелі  мамандардың жетіспеушілігі.

- Кепіл  жүйесінің дамымауы. Тәуекелден  құтылу үшін 100% залог лизингте (мысалы, сақтандыру).

      Қазіргі таңда лизингке, оның ішіне қаржылық лизингке қосқанда Қазақстанда көп  сұраныс жоқ, бірақ та осымен көптеген экономикалық және әлеуметтік мәселелерді  шешуге болады.

      Лизингтік бизнесті ұстап отырған факторларға еліміздегі заңның жеткіліксіздігін айтуға болады, «Қаржылық лизинг» туралы заң, салық және кеден кодекстері көптеген өзгерістерді талап етеді. Қазақстан әлі 1986 жылы шыққан «Қаржы лизингі» туралы халықаралық конвенцияға қосылған жоқ. Нарыққа тәуекел үлкен қаржыландыру мерзімі өте қысқа, алғашқы салымның деңгейі жоғары, ресурстардың құны жоғары. Тәжірибе көрсеткендей лизингтік операция егерде бизнес-жоспарды жақсы жасағанда ғана екі жаққа тиімді болады.

      Сол секілді лизингтік қызметті дамытудың  бір жолы лизингтік іс-шараларды сақтандыру болып табылады.

      Лизингтік іс-шараларда сақтандыруды айта отырып келесілерді көрсете кеткім келеді. Сақтандыру ерікті түрде жасалады, ал егерде келісімшартта басқаша көрсетілсе, онда екі жақ оны өздері қарастырады.

      Лизингтік келісімшартта келесі тәуекелдерді сақтандыру мүмкін: мүліктік тәуекел, қаржылық тәуекел, саяси тәуекел, азаматтық және профессионалдық жауапкершіліктердегі тәуекел, жұмысшылардың  өмірі мен денсаулығының тәуекелі, акционерлер тәуекелі, интелектуалды меншік объектісімен байланысты тәуекел.

      Жоғарыда  аталған тәуекелдерді сақтандыруды барлық сақтандыру компаниялары құқылы. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі осы сақтандыру компаниялары мен ІІ деңгейлі банктердің бақылаушысы  болғандықтан, олар Ұлттық банкке, лизингтік операция жайында есеп беріп отырулары керек.

      Жоғарыда  айтылып жатқан проблемаларды шешпей лизингтік компанияларды, дәлірек  айтсақ, лизинг нарығының дамуы мүмкін емес.

      Қазақстанның  индустриялық-инновациялық даму стратегиясында негізгі қорды жаңалау және елімізде өндіріс секторын дамыту мақсаты қойылғаны белгілі. Әсіресе, Қазақстан Дүниежүзілік сауда ұйымына мүшелікке өтуге ниет білдіріп отырған қазіргі кезеңде оның маңызы зор. Шағын және орта бизнес саласында аталмыш міндетті жүзеге асырудың ең тиімді тетігі лизинг болып табылады. Қазақстанда лизингті дамытуға қолайлы жағдайлар толық жасалған. Ал бұл өз кезегінде әділетті бәсекелестікті дамытуға түрткі болумен бірге лизингтік қызметтердің сапасын арттыруға да жол ашып отыр.

      Бүгінгі таңда қосалқы құн салығынан босатылатын импорттық негізгі құралдар тізіміне қатысты проблема айрықша өзекті болмақ. Тізімге жуырда қол қойылады деп күтілуде. Оған мұнай-газ саласы, азық-түлік өнеркәсібі, баспахана ісі және т. б. салалардағы өндірістік жабдықтар қамтылған.

      Қазір елімізде 20-ға жуық лизинг компаниясы жұмыс істейді. Олардың 8-і отандық коммерциялық банктердің салалық компаниялары болып табылады. Қазақстанда лизинг саласын дамыту жөніндегі жоба сарапшыларының бағалауынша 2006 жылы елімізде лизингтік қызмет түрлерінің көлемі шамамен 190 млн. долларды құрады. Соңғы уақыттарда заңнамаларға лизинг процедурасын жеңілдетуге, соның ішінде проценттік сыйақыларды анағұрлым төмендетуге салық жеңілдіктері аясын кеңейтуге бағытталған өзгерістер енгізілген.

    1.07.2007 ж. ҚР-да 51 лизингтік компания тіркелген. Оның ішінде, ірісі – 19 компания. 2007 жылы 4 лизинг компаниясы тіркеуден өтті, 1компания тіркеу қызметін аяқтады. Сонымен қатар 9 лизингтік компаниялар өз қызметін түрлі себептерге байланысты уақытша тоқтатты.

    

    2006 ж. 1899 лизингтік келісімдерден лизенгке 437,4 млн. АҚШ долл – на  мүлік берілді. IFC-тің (International Financial Corporation) бағалауы бойынша ҚР-ның лизинг нарығы 2007 ж. 600-700 млн. АҚШ долл. құрауы керек.

      Қазақстан экономикасының қуатын одан әрі күшейту үшін елімізде халықаралық лизингті дамыту керек, бұл дегеніміз өз алдына бір өзекті мәселе.

      Қазақстанда лизингтің даму жолы біздің көзқарасымызша келесідей 3 негізгі бағытқа байланысты.

1. Экономиканың барлық саласындағы моральді және физикалық тозған негізгі құралдарды тез, әрі түбірімен ауыстыру.
2. Инфляция деңгейін төмендетумен қоса, инвестициялық белсенділікті арттыру.
3. Мемлекеттік қолдау және ынталандыру арқылы Ұлттық экономикадағы шағын және орташа бизнесті дамыту.

      Шаруашылық  кешендегі инвестиция жоғарылату –  ол лизингтік іс-шараны тезірек дамыту болып табылады. Оны жүргізу механизмі  тек ғана бос қаражатқа тірелмей, сонымен қатар дамып келе жатқан шағын және орта бизнеске де арқа арту керек.

      Сонымен елімізде лизингтің бизнестің дамуы Қазақстанда инвестицияны белсендірудің және негізгі құрал-жабдықтарды ауыстырудың бірден-бір жолы болып табылады.