Мемлекеттік бюджет туралы

Сыртқы экономикалық қызметті жандандыру, ішкі өндіріс  есебінен тұтыну рыногын толықтыру  проблемасын шешу шаралары тұр. Қаржы  шараларының ішінде иннвестицияларды оңтайластыру, басқару аппаратын  ұстауға жұмсалатын шығындарды азайту, шаруашылық жүргізудің барлық деңгейінде үнемдеу режімін қатаңдандыру қажет: экономиканың төменгі деңгеінде  – залалдылықты болдырмау, коммерциялық есепті дамыту, қаржы жүйесінің барлық буындарында қаржылық өзара қарым-қатынастарды индикативтік реттеу қажет [2,25б].

Бастапқы басты элемент  жүйенің өзге элементтің ішінде жетекші  орын алады, өйткені жүйенің элементтері  мен жүйелеріндегі өзара байланыстарда  оның рөлі айқындаушы. Бірінші кезекте  мемлекеттік бюджет түрінде таныстырылған  жалпы мемлекеттік қаржы болып  қатысады.

Материалдық өндіріс аясындағы  кәсіптің қаржылары қаржылардың  негізін құрайды, өйткені материалдық  өндірісте ұлттық табыс қоғамның қаржылық ресурстық негізгі көзі жасалады.

Халықтық қаржы жүйенің  өзіндік бөлігін білдіреді. Халық  өздерінің ақша қаражаттарын жалпы  мемлекеттік қаржы жүйесінің  және өндірістік және өндірістік емес аядағы кәсіпорындармен мемлекеттік  және өзге де меншік нысандарымен қатынастарға түседі. Халық шаруашылығы салаларының  қаржыларын басқаруды министрліктердің, ведомостволардың, концерндердің, қауымдастықтардың, серіктестіктердің қаржы басқармалары мен бөлімдері, бірлестіктердің, кәсіпорындардың, ұйымдардың қаржы бөлімдері мен қаржы қызметтері органдары жүзеге асырады.

 

 

Қаржы жүйесі: - Ішкі буын.
Базалық ішкі буындар	Қамтамасыз етуші ішкі буындар:
1.Салықтық	1.Қаржылық жоспарлау
2.Бюджеттік	2.Қаржылық бақылау
3.Сыртқы экономикалық қатынастар	3.Нормативтік заңдылықтар
	4.Қаржылық қамтамасыз ету
	5.Қаржыларды А.Б.Ж.
	6.Кадрлармен қамтамасыз ету.
Ескерту: [2].

 

Сурет 1. Қаржы  жүйесінің ішкі буыны 

 

 

1.3 Қазақстан  Республикасының қаржы жүйесінің  құрамы мен құрылымы

 

Қазақстан Республикасында макро және микроэкономиканың қаржы жүйесін реттеліп отыратын қаржы қатынастары мен ақша ресурстарының жиынтығы және оларды жұмылдыруды, ұлттық шаруашылықты қаржыландыру мен несиелендіруге байланысты бөлуді жүзеге асыратын қаржы мекемелері құрайды.

Бүгін де Қазақстанның қаржы жүйесінің құрамы қаржы  қатынастарының біршама дербес мына сфераларынан тұрады:

Мемлекеттің бюджет жүйесі;

Арнаулы бюджеттен тыс қорлар;

Мемлекеттік несие;

Жергілікті  қаржы;

Шаруашылық  жүргізуші субъектілердің қаржысы;

Халықтың  қаржысы.

Қаржы қатынастарының алғашқы үш бөлігі жалпы мемлекеттік, яғни орталықтандырылған қаржыларға жатады және макродеңгейдегі экономика мен әлеуметтік қатынастарды реттеу үшін пайдаланады. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы орталықтандырылмаған қаржыларға жатады және микродеңгейдегі экономика мен әлеуметтік реттеу және ынталандыру үшін пайдаланылады.

Жергілікті  қаржы мемлекеттің қаржы жүйесінің  маңызды құрамы болып табылады. Жергілікті қаржының әлеуметтік ролі, оның құрамы мен құрылымы бүтіндей жергілікті органдарға жүтелінген функциялардың сипатымен, сондай-ақ мемлекеттің әкімшілік-аумақтық құрылысымен және оның саяси экономикалық бағыттылығымен анықталады.

 

 

 

                                Қазақстан Республикасының қаржы жүйесі

                                                

 

 

 

 

 

 

Сурет 2. Қазақстан Республикасының  қаржы жүйесінің құрамы.

 

Бұл кестеде  жалпы елдің қаржы жүйесінің құрамы құрылымы жазылған.

Жалпы, қаржылардың  бүкіл құрамы екі ірілендірілген бөлікке біріктіріледі:

Мемлекеттік және муниципалдық қаржы;

Шаруашылық  жүргізуші субъектілердің қаржысы.

Мемлекеттің қаржысы қаржы ресурстарының  орталықтандырылған қорын жасаудың экономикалық нысаны мен мемлекекттің негізгі қаржы жоспары ретінде  мемлекеттік бюджетте, қоғамдық құжаттарды мақсатты қаржыландырудың қосымша  көзі ретіндегі бюджеттен тыс  арнаулы қорларда, мемлекеттік несиеде  көрінетін қаржы қатынастарын қамтиды.

Несие қатынастарының қаржы қатынастарынан айырмашылығы болғанымен мемлекеттік несие қаржы  жүйесіне қамтылады. Бірақ несиенің бұл түрі мемлекеттің бюджеттің  тапшылығын жабу мақсатына бағытталғандықтан, мемлекет қаржысының тұрақтылылығын қамтамасыз ететіндіктен, ол бойынша есеп айырысу  бюджет қаражаттары есебінен болатындықтан  –  бұл буын қаржы жүйесіне де, сондай-ақ несие жүйесіне де жатады деп есептеуге болады [2,30б].

Қаржы қатынастары  сфераларының әрқайсысының ішінде буындар  бөлінеді, оның үстіне қаржы қатынастарын топтастырып, мақсатты ақша қорларының құрамы мен арналымына белгілі бір  әсер ететін субъектк қызметінің сипатына қарай жүргізіледі. Бұл белгі  кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысы  сферасында мынадай буындары бөлуге мүмкіндік береді: коммерциялық кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысы; коммерциялық емес ұйымдардың қаржысы.

Қаржы жүйесінің  әр буыны өз кезегінде буыншаларға(ондағы қаржының өзара байланысының ішкі құрылымына сәйкес) бөлінеді. Мәселен,  салалық  бағыныштылығына қарай коммерциялық негізде жұмыс істейтін кәсіпорындар (ұйымдар) қаржысының құармына өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, сауда, көлік, құрылыс және т.б. Кәсіпорындарының қаржылары болып мүшеленеді. Мемлекет қаржысының құрамында буындар ішіндегі қаржы қатынастарын топтастыру, мемлекеттік басқарудың деңгейіне (республикалық, жергілікті) сәйкес жүзеге асырылады. Сақтық қатынастары сферасында буындардың әрқайсысы сақтандырудың түрлеріне (жалпы сақтандыру, өмірді сақтандыру) бөлінеді.

Қаржы жүйесінің жекелеген  құрамдас бөліктерінің орны мен рөлі әрқилы болып келеді. Бастапқы элемент  басқа элементтер жүйесінде жетекші орынға ие болып келеді, өйткені оның ролі звенолар мен элементтер жүйесінде басты орында болып келеді. Бұл – ең алдымен, мемлекеттік бюджет түрінде берілген мемлекеттік қаржылар.

Халықтың қаржылары қаржы  жүйесінің ерекше бір бөлігін  көрсетеді. Халық өзінің қаражаттарымен жалпы мемлекеттік қаржылық жүйесімен  және  меншіктің барлық нысанындағы  материалдық өндіріс пен өндірістік емес салалардағы шаруашылық жүргізуші  субъектілермен қатынасқа түседі.

Мемлекеттік қаржылар – мемлекет пен шаруашылық жүргізуші субъектілердің иелігіндегі қаржы ресурстарын  құру және мемлекеттің жұмыс істеуі үшін қажетті қаржы ресурстарын  пайдаланумен байланысты ұлттық банктің  бір бөлігі мен қоғамдық өнім құнын  бөлу және қайта бөлумен байланысты ақша қатынастары. Мемлекеттік қаржылардың  құрамына мемлекеттік бюджет, бюджеттен  тыс қорлар, мемлекеттік несие  кіреді.

Мемлекеттік бюджет – экономиканы, әлеуметтік-мәдени, қорғаныс пен мемлекеттік  басқару қажеттіліктерін қаржыландыруға бағытталған елдің елдің ортақтандырылған бюджет  қорын құру және пайдаланумен байланысты мемлекет пен заңды және жеке тұлғалар арасында ұлттық табысты  бөлу және қайта бөлуге қатысты туындайтын ақа қатынастарын бейнелейтін экономикалық категория. Мемлекеттік бюджеке  орталық және жергілікті бюджеттер  кіреді.

Бюджеттен тыс мемлекеттік  қорлар – қорлардың ұйымдық дербестігі негізінде кешенді қолданылатын және кейбір қоғамдық қажеттіліктерді  қаржыландыру үшін қамтылатын қаржы  ресурстарын қайта бөлу мен пайдаланудың ерекше нысаны.

Оның негізгі  қалыптасу көздері:

А) арнайы мақсатты салықтар, займдар;

Ә) бюджет субсидиялары;

Б) қосымша  табыстар мен үнемделген қаржы ресурстары;

В) ерікті түрдегі  жарналар.

Бюджеттен тыс қорлар маңызды  әлеуметтік шараларды уақтылы қаржыландыру және түскен қаржыларды мақсатты түрде  толық көлемде пайдалануға кепілдік береді; қаржы қиындықтары болған жағдайда мемлекттік биліктің  қаржы  резерві ролін атқарады.

Мемлекеттік несие – мемлекет пен заңды және жеке тұлғалар арасындағы ақшалай қатынастар, оның ішінде мемлекеттік  билік органдары қарамағына уақытша  бос ақша қаражаттарын жұмылдыру  және оларды мемлекеттік шығындарды қаржыландыру үшін пайдалану.

 Қаржы жүйесіне сақтандыруды  да жатқызуға болады, біраұқ көптеген  ғалымдар оны қаржымен байланысты  дербес категория деп тұжырымдайды.

Сақтандыру – сақтандыру оқиғаларына орай отбасы табыстарындағы шығындарды немесе шаруашылық жүргізуші  субъектілерге тигізілуі мүмкін залалды мақсатты сақтандыру қорының  ақшалай салымдары есебінен жабуды оның қатысушылары арасында жабық қайта  бөлу қатынастарының жиынтығы.

Сақтандыру өзінің әлеуметтік сақтандыру (барлық әдістер), жеке сақтандыру, мүлікті сақтандыру, жауапкршілікті сақтандыру және т.б. Тәрізді негізгі звенолары бар ерекше сала.

 

 

       Кесте 1.      Шаруашылық жүргізуді субъектілердің қаржысы.  

 

Материалдық өндіріс саласында	Материалдық емес өндіріс саласында
1) алғашқы табыстардың құрылуымен, материалдық өндірістің шаруашылық бөлімшерінде ішкі шаруашылық мақсаттағы жарғылық қорды қолдау қорларын құрумен және пайдалануымен байланысты. Олардың бірі өндірістік қажеттілікті, екіншісі тұтынушылар қажеттігін қанағаттандыруға пайдаланады;	1) саланың немесе мекеменің  бюджетпен арақатынасы. Осының негізінде бюджет қаржылары есебінен денсаулық сақтау, мәдениет, ағарту және т.б. Салалық қаржылар қалыптасады;
2) айырбас жүргізбейтін, қайта  бөлу сипатына ие шаруашылық  жүргізуші субъектілер арасында  пайда болады; мұнда қаржы ресурстарының  ағымы қордан тыс түрде жүргізіледі  (айыппүлтөлеу және алу, жарна  төлеу, қаражаттарды басқа кәсіпорындардың  акция, облигацияларына салу, т.б.);	2) басқарудың салалық ұйымдары, ведомствоішілік және ұйымішілік  арасында. Олар шаруашылық жүргізуші  субъектілер иелігіндегі салалық  мақсатты ақша қаражаттарын (еңбекақы  төлеу, күрделі жөндеу және  т.б.) Пайдаланумен сипатталады. Мекеме, ұйым ішінде қаржы қатынастары еңбекақы және экономикалық ынталандыру қорларын құрумен байланысты туындайды; арнайы мақсатты ақша қаражаттарын қайта бөлумен байланысты;
3) шаруашылық жүргізуші субъектілер  мен сақтандыру ұйымдарының арасында  сақтандыру қорларын құру және  пайдалануға байланысты туындайтын  қаржы;	3) әр түрлі саладағы шаруашылық  жүргізуші субъектілер арасында, оның ішінде әлеуметтік сақтандыру, зейнетақы және т.б. Бюджеттен тыс қорларды құру және бөлумен байланысты ақша қатынастары;
4) шаруашылық жүргізуші субъект  және банк арасындағы ссуда  алуға, оларды өтеуге пайыз  төлеуге, банктерге уақытша бос  ақша қаражаттарын беруге байланысты  пайда болатын қаржылар;	4) шаруашылық жүргізуші субъектілердің  тұтынушылармен және демеушілермен  арасында ақша қатынастары. Оның  негізінде өндірістік емес саладағы  мекемелер мен ұйымдардың қаржы  көздері құрылады.
5) орталықтандырылған қорларды  құру және пайдалануға байланысты  шаруашылық жүргізуші субъектілердің  мемлекетпен қатынасы;
6) шаруашылық жұргізуші субъект  және басқарудың жоғарғы құрылымы  арасындағы қаржылар (қаржы ресурстарын  сала ішінде қайта бөлу шегінде  «вертикалды өзара байланыс»).
Ескерту: [2 ].

 

Кестеде шаруашылық жүргізуші субьектілердің қаржысы, яғни материалдық өндіріс саласында және материалдық емес өндіріс саласындағы қаржы көздері жазылған.

Шаруашылық жүргізуші  субъектілердің қаржылары қаржылық жүйенің саласы ретінде қоғам  экономикасының негізін құрайды, себебі мұнда материалдық және материалдық  емес игіліктер қалыптасады.

Шаруашылық жүргізуші  субъектілердің қаржыларының шеңберінде материалдық, еңбек және қаржылық ресурстарының  көп бөлігі шоғырланады, сол арқылы қоғамдағы ұлғаймалы ұдайы өндіріс  үдерісі қамтамасыз етіледі.

Шаруашылық жүргізуші  субъектілер қаржысының құрамына мыналар  кіреді:

1) Нарықтық  экономика  жағдайында коммерциялық есеп  негізінде жұмыс жүргізетін материалдық  өндірістің барлық кәсіпорындары  және өндірістік емес саладағы  кәсіпорындардың бір бөлігі. Коммерциялық  есеп рентабельді деңгейде шаруашылықты  одан әрі жүргізуге жеткілікті, минималды шығындардан максималды  табыс алу басты мақсаты болып  табылаты шаруашылық жүргізудің  әдісі. 

Коммерциялық есептің ерекшеліктері:

• Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржылық тәуелсіздікке ие;
• Қаржылық қатынастар мемлекет тарапындағы ұсақ бекітулерден тәуелсіз;

-  Қаржы қатынастарының субъектілері жұмыстың нақты нәтижелері мен міндеттемелері өз уақытында орындалуы үшін экономикалық жауапкершілікке ие;

     - коммерциялық есеп жағдайында шаруашылық жүргізуші субъекті банктермен, сақтандыру ұйымдарымен және мемлекетпен әр түрлі қатынаста болады.

2) Коммерциялы емес салдағы  қаржылар.  Коммерциялық емес  қызмет белгілі бір табыс алуды  көздемейді.

Қаржыландыруға төмендегідей ресурстар пайдаланылады:

• Бюджеттік қаражаттар;
• Бюджеттен тыс мемлекеттік қорлар;
• Халықың қаражаттары;
• Әр түрлі коммерциялық құрылымдардың ақшалай аударымдары;
• келісім-шартқа сәйкес орындалған қызмет пен жұмысқа төленген қаражаттар;
• Өнімді өткізуден түскен табыс, мәдени шараларға билеттерді сатудан түскен табыс;
• Мүлікті жалға беруден түскен табыс;
• Мамандарды дайындаудан (қайта даярдаудан, біліктілігін көтеруден, т.б.) түскен табыс [2,26].

Өндірістік  емес салаға, сондай-ақ, мыналар кіреді:

 А) қоғамдық қаржылар, оның ішінде кәсіподақ ұйымдарының қаржылары;

 Ә) саяси және қоғамдық қозғалыстар қаржылары;

 Б) арнайы мақсатты қорлардың қаржылары;