Нарықтың мәні

 

Жоспар:

Кіріспе.

 

1. Нарықтың  мәні, қызметі мен құрылымы. Нарық – тауарлы –ақша қатынасының түрі ретінде

1. 1. Нарық түсінігі және оны әртүрлі белгісіне қарай классификациялау 
1. 2 Нарықтың жіктелуі. 
1. 3 Нарықтың атқаратын қызметтері мен функциялары.  

2. Нарықтық экономиканың турлері, субъектілері және инфрақұрылымы

2.1. Нарық түрлері

2,2  Нарықтық экономиканың негізгі шаруашылық субъектілері.

 2. 3. Нарықтық инфрақұрылым

 2.4. Нарықты реттеу тәсілдері

 

3. НАРЫҚТЫҚ ҚҰРЫЛЫМДАРДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІҢ РОЛІ 
2. 3. Нарықтың түрлері.  
2. 4.Нарық эконмикасы ұғымы.  
3. Нарықтың жетіспеушіліктері мен артықшылықтары, нарықтық экономика институттары, нарық және мемлекеттік басқару  
3. 1. Нарық артықшылықтары  
3. 2. Нарық жетіспеушіліктері  
3. 3. Нарықтық экономиканың институттары  
3. 4. Нарықты мемлекеттік басқару

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

Дамыған елдердің қазіргі таңдағы экономикасының нарықтық болуымен ерекшеленеді. Нарықтық экономика негізгі экономикалық мәселелерді ең тиімді жолмен шешетін жүйе болып шықты. Ол бірнеше ғасырлар бойы құрылды, өркениет формасын қабылдады және болашақта бүкіл әлем елдерінің экономикалық кейпін анықтап отырады.  
           Осы тақырыптың өзектілігі біздің еліміздегі әкімшіл-әміршіл жүйеден нарықтық экономикаға өтуіне байланысты жоғары болып отыр. Ұзақ уақыт бойы елде тауар-ақша қатынасытары және оған сәйкес меншік формалары қабылданған жоқ, ал ұлттық экономиканың дамуы әлемдік нарықтан толығымен оқшауланған еді.  
Нарықтың құрылуы процесінің көптеген үшкір мәселелерін жеңілдететін өзіндік буфер қызметін атқаратын (жұмыссыздық, тауар өндірісі жетіспеушілігі) табиғи және жартылай табиғи шаруашылық жойлыды. Осы курстық жұмыста мына мақсаттарды орындаймын:  
Тауар өндірісінің, тауардың және оның құнының негіздерін қарастыру. Нарық және айырбастың пайда болу тарихын зерттеу;  
Нарықтық мәнін анықтау, оның функцияларын, нарықтық ұйымдастырудың негізгі мақсатын, нарық түрлерін зерттеу;  
Нарықтың тиімді және тиімсіз жақтарын, нарық инфрақұрылымын, нарықтық экономиканық ерекшеліктерін, мемлекеттік макроэкономикалық бағдарлауын зерттеу;  
Нарық негіздері, оның функциялары және қоғамдағы рөлі туралы қорытынды жасау;

Осы тақырыпты  зерттей отырып, нарық тақырыбына арналған еңбектерінің көптігін байқай аламыз (оқулықтар, ғылыми әдебиеттер) қазіргі кезде де экономистер осы тақырыпқа назарын аударып отыр, олар экономикалық қатынастарды басқарудың принциптерін, заңдарын, рычагтарын қарастырады.  
Берілген курстық жұмыс кіріспе, 3 бөлім, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бірінші бөлімде адамзат өзінің өмір сүрген тарихының көп бөлігін нарықсыз өткізгенін, тек табиғи шаруашылық дамығанын көсетіледі. Кейін тауар шаруашылығы өтіп кетті, нәтижесінде экономикалық субьект жеке мүдделеріне жетуге тырысуға бастады және олар өзара еңбекті тауар өндірушілер арасында бөлді. Алғашында айырбас дамыды, оның дамуы нарық құрылуына алып келді. Нарық өзіне тән бәсекелестік арқылы тауар шаруашылығына берік негіз бола білді. Нарық – көп өлшемді ұғым, сондықтан оған нақты анықтама беру біршама қиынға соғады.  
Екінші бөлімде бірнеше функция орындай алатын нарық негізі туралы айтылады. Экономикада нарықтың келесі түрлерін атаған жөн: еңбекті қоғамдық бөліністен бәсекелестікті шектеу және бағдарлану деңгейіне, нарықтық айырбас етуі ұйымдастырылуына, заңдық нормалардың сәйкестігіне, нарықтық қатынастардың обьектілерінің арналуына байланысты бөлінеді. Нарықтың осы аталған түрлері өзара байланысқан және экономиканы толығымен қамтамасыздандыратын жүйе ретінде қолданылады.  
Үшінші бөлімде нарықтың оң және теріс жақтары қарастырылады. Нарық дамуы оның күрделенуіне алып келді, сол себепті жаңа құрылған инфрақұрылымы да күрделене түсті. Нарықтық экономика мемлекеттің бағдарлауынсыз жұмыс істеп, өмір сүруі мүмкін емес.  
Құн заңы тауарөндірушілерді саралайды, нарықтың бәсекелестік және еңбектің қоғамдық қажеттіліктерін қамтамасыздандыру деңгейінен тауар өндіруге өзіндік қамтамасыздандырудан ауытқушылық әсерінен әлеуметтік қабаттануды жүргізеді. Құн заңы шағын, орта және ірі өндірістің бірігуін жақсы қарсы алады, бірақ бәсекелестік барысында әлсіздер шаруашылық дербестігін жоғалтып, ірі, әрі қуаттылардың құрамына кіреді.  
Осылай, құн заңы қоғамға қажетті еңбектің бағасының қатынасын білдіреді. Қандай да болсын тауарды өндіруге қаншама еңбек күші кетсе, соншама оны төлеп өтеу қажетсін. Бірақ, сауда-саттық процесіне тек еңбек күші ғана емес, басқа да көптеген факторлар: тауар сапасы, сұраныс пен ұсыныс қатынасы, баға саясаты шығарылған қағаз ақша мөлшері әсер етеді. Сондықтан шын құнын әрқашан оның бағасындай емес, бірақ баға құнның маңайында орналасады.

 

 

1. Нарықтың  мәні, қызметі мен құрылымы. Нарық – тауарлы –ақша қатынасының түрі ретінде

 
1. 1.Нарық түсінігі және оны әртүрлі белгісіне қарай классификациялау

Нарыққа бірнеше  анықтама беруге болады. Нарық – тауар өндірісі және пайдалану заңдарына сай ұйымдастарылған тауар айырбасы қатынастарының жиынтығы. Нарық – сатып алушылар мен сатушылар арасындағы өзара байланысты жүзеге асыру механизмі, яғни сұраныс пен ұсыныс қатынасы болып табылады. Нарық – ел ішінде және мемлекетаралық айырбас шеңбері, өнімді өндірушілермен тұтынушыларды байланыстырады. Осылай, нарықты тауар айырбасы жиынтығы немесе тауар өндірісі мен пайдалану заңдарына сай ұйымдастырылған тауар айырбасы ретінде қарастырады. Ф. Котлердің еңбегінде нарық қазіргі уақытта бар және болуы мүмкін сатып алушылардың жиынтығы деп айтылады. Ал, «Экономикс» кітабында нарық қандай да болсын өнім немесе қызмет түрінің сатушыларын және сатып алушыларын біріктіретін механизм деген анықтама беріледі. Нарық туралы өзіндік қызықты пікірлерін американ ғалымдары Р. Липси, П. Стейнер, Д. Первис айтқан. Олар нарық деген сахна, мұнда қойылатын қойылым экономикалық мәселелерді шешетіндер жиыны қатысады: миллиондаған тұтынушылар қандай тауарды, кандай мөлшерде сатып алуды шешеді; аса көп кәсіпкерлер нені және қалай өндіруге деген сұрақтарға жауап табады; өндіріс факторы иесі кімге жіне қалай осы таурларды сату мәселелерін қарастырады. Нарық экономикалық дамудың маңызды, әрі тиімді жолдарын түсінуге және микро және макро деңгейдегі тиімділікті арттыруға арналған фундамент, негіз болады. Оның негізі барлық шаруашылық етуші  
6 субьектілерінің, адамдар мен жалпы қоғамның арасындағы тауар айырбасы қатынастарының жиынтығымен сипатталады. Экономисттердің нарық айырбас саласында сатушы мен сатып алушы арасында арнайы экономикалық қатынастардың жүйесін құрайді деген пікірі толығымен расталған. Нарықтың сатушы мен сатып алушы арасындағы экономикалық қатынастарға тигізетін әсері баға, сұраныс және ұсыныс, бәсекелестік, табыс және шығын, яғни «нарықтық механизм» ұғымына кіретін элементтердің барлығын қолдану арқылы қамтамасыздандырылады. Нарық нақты әлеуметтік-экономтикалық шарттармен өмір сүреді. Ол толығымен меншік институтына тәуелді болады. Нарық қоғамның жаңғыртылуының бүкіл кезеңдерінде - өндірісте, таратылуда, айырбас және тұтынуда аса маңызды рөлі бар.

 

 

Нарықтың  мәні, қызметі мен құрылымы. Нарық –  тауарлы –ақша қатынасының түрі ретінде

 

«Нарық» - белгілі  жүйе әрі айырбас нәтижесі мен  жағдайына немесе өндіріс факторына қарай өндірістік қатынастарды қысқарту,шаруашылық субъектілерін байланыстырушы ұйым».

«Нарық –  тауар айырбасының аясы, сатушы мен  сатып алушылар арасындағы белгілі  экономикалық қатаынастар жүйесінің  сипаттамасы».

«Нарық –  сатушы мен сатып алушы арасындағы тауарды өткеру жайлы қатынастар жүйесін көрсетеді».Осы көзқарастың әрқайсысында жеткілікті аргумент келтірілген және нарықтық қатынастардың объективті нақтылығын көрсетеді , бірақ мәселенің тек бір жағын ашады. Осы анықтамалардағы ортақ піікр:нарықты өндірістің емес, айырбас саласының категориясы ретінде қарап, нарықтық қатынастардың субъектісіне сатушы, сатып алушы және тұтынушылар жатқызылады. Тауар өатынасының дамыған түрі мен сауда делдалының болған кезіндегі оның нәрсе,сатушы мен сатып алушы нарықтық қатынаста мүлде әртүрлі субъекті болып табылады. Белгілі жағдайдың бірі тауар – ақша, нарық байланыстары сату – сатып алу аспектісімен ғана шектелмейді. Бастау айырбас пен айналыс аясының қатынасынан басталмайды, ол өндірістік қатынастан басталады және өнім сол жерде өндіріліп, экоеомикалық байланыстар туындайды. Сөйтіп өндірілген өнім қай кезде тауар болып, қандай нақты түрде тауарлы – ақшф қатынасы болатындығы айқындалады.

«Нарық –  өзін-өзі реттеуші ұдайы өндіріс  жүйесі, тек қатаң бәсекелестік ортада барлық элемент пен буындар төлем қабілеттілігі бар сұраным мен ұсыныстың тұрақты әсерінде болады»

Қазіргі нарық  күрделі жүйені құрап, ол көптеген саладан  және табиғаты әртүрлі функционалдық  жүйелер тобынан тұрып, өндіруші мен тұтынушы арасындағы шаруашылық байланыстарын құрайды.

Әртүрлі белгісіне  қарай нарықты классификациялау

№	Ұйымдық тұрғыдағы  белгісі	Құрылымдық  тұрғыдан бөлу
1	Территориялық	Базар, биржа, аукцион, жәрмеңке, аймақтық нарық, ішкі (ұлттық) нарық, әлемдік нарық.
2	Бәсекелестік  сипат пен деңгейі тұрғысынан	Монополиялық,олигополиялық, монополиялық бәсеке, ерікн, реттеуші.
3	Пропорционалдық деңгейі тұрғысынан	Баланстанған, баланстанбаған.
4	Салалық сипаты тұрғысынан	Салааралық, салалық, ішкі салалық.
5	Тауарды бағыттау тұрғысынан	Азық-түліктік емес, тағамдық немесе тағамдық емес.
6	Заңдылыққа  сай келу тұрғысынан	Арнайы ресми, ресми емес.
7	Жетілу деңгейі  тұрғысынан	Дамыған нарық, қалыптасушы нарық.
8	Нарық субъектісі тұрғысынан	Сатушы нарығы,тұтынушы нарығы.

 

1. 2. Нарықтың жіктелуі.

Нарық – күрделі  жүйе, оның құрылымын әртүрлі белгілермен  классификациялауға болады. Елдегі барлық нарықты былай жіктейміз:ішкі (ұлттық) нарық, еларалық,аймақтық, біріккен нарық  және ішкі (республикалық, облыстық, облысаралық) нарық, әлемдік нарық.

Әлемдік нарық жеке елдің ішкі нарығымен байланысты. Ол байланыстар өндірістік кооперация мен интеграция, сыртқы сауда, тауар айырбастау операциясымен жүзеге асып отырады. Қазіргі уақытта нарықтар арасындағы байланыстар ұлғаюда. Шығыс Еуропа мен Еуропаның экономикалық қауымдастық (ЕЭҚ) елдері арасында және дүниежізілік нарық қалыптасуда.

Қазіргі ішкі нарық - түгел алып қарағанда елдің ұлттық нарығы:өндіріс құрал-жабдығы нарығы, тұтыну нарығы, капитал нарығы, ғылыми-техникалық идея нарығы, бағалы қағаздар нарығы, жұмышы күші нарығы енеді. Ішкі нарықта белгілі түрде экономикалық қатынастар дамып, жағдай мен нәтижелерді сату – сатып алу немесе өндіріс факторы арқылы жүргізіледі. Бұл қатаынастар тауар-ақша түрінде байқалып, ішкі нарық қызметінің жағдайын ақша мен тауар айналымының бар болуын көрсетеді.

Экономикалық  айырбастаудың ерекше түрі және жағдайымен байланыстырылып, тереңдеген еңбек  бөлінісіне қарай топтасқан елден  құралған нарығы – еларалық біріккен нарық  дейміз. Нарықтық қатынастардың жетілу деңгейі тұрғысынан нарықты былай жіктейміз:дамыған нарық, қалыптасқан нарық және әртүрлі дәрежедегі бәсекені шектеу нарықтары (монополиялық, олигополиялық, монополиялық бәсеке).

Бәсекелестік  сипат пен деңгейі тұрғысынан былай жіктейміз:

1. Мемлекеттік нарық – бір субъектінің бағаны анықтауымен сипатталады, алайда сол тауарды шығаратын басқа да субъектілер болуы мүмкін. Олардың өндірістегі үлесі аса көп емес, сондықтан монополиялық бағаны өзгертуге шамасы келмейді;
2. Олигополиялық нарықта азғана сатушылар іс-әрекет жасап, олардың әрқайсысы тауар бағасына әсер етуі мүмкін;
3. Монополиялық бәсеке нарығы – еркін нарық (бәскелестер көп болады) тетігі мен өндіріс облысындағы монополияны кең жіктелген өніммен сабақтастығы. Бұл шағын кәсіпорынның өзінде ле бағаны кең өрісте вариациялауға көмектесіп, нарықта өтімдік жағдайда болуға итермелейді.

«Сатушы нарығы»  және « сатып алушы нарығы»  болып та жіктеледі.«Сатушы нарығы»  деп сатушы көп билікке ие болып, субъекті белсенділігін  сатып алушы  жүзеге асырған нарықты айтамыз. Нарықтың мұндай күйде болуы өндірушілер монополиясының еркін нарықта сипат алумен түсіндіріледі. « Сатып алушы нарығы» деп сатып алушылар көп билікке ие болып, нарықтың субъекті «белсенділігін » сатушылар жүзеге асырған нарықты айтамыз.

Атқарылып жатқан заңдылықтарға сай көзқараспен нарықты былай жіктейміз: ресми және ресми емес.

Нарықты ірі  тауар топтарына қарай – азық-түлік  және азық-түліктік емес тауарлар, жекелеген  тауарлар нарығы болып жіктеледі. Тауар  топтарындағы нарыққа мыналар жатады:нан-бәлішке  өндірунарығы, ұн және тары нарығы, макарон өндіру нарығы және т.б. Киім нарығында мынаны жіктеп қараймыз:тігін, тоқыма тауарлар, бас киім мен шүлке-нәски өндірісі нарығын қандай жағдай болмасын ішкі нарығын біреу-ақ. Олардың барлық сегменттерінің дамуы мен қызмет жасау бір-бірімен байланыста және бір-біріне тәуелді. Сондай-ақ ол тұйық емес, себебі сыртқы нарықпен тығыз байланысты.

 

 

 

 

 

 

Адамзат қызметінің аясына байланысты жалпы ұлттық ішкі нарықты шарты жағдайда бірнеше  түрге бөлуге болады.

Адамзат қызметінің әрбір аясы ұлттық нарықтық жекелеген  элементін қалыптастырып, нақты  өмірде біркелкі тұтастықты байқатады. Олар өзара бір-бірімен байланысты және бір-біріне тәуелді. Мысалы, өндірістік сала және материалдық емес игіліктер мен қызмет көрсету салалары – өндіріс құрал-жабдығы, тұтыну тауарлары мен қызмет жасау, жұмыс күші нарықтарын қалыптастырады.

 

1. 3 Нарықтың  атқаратын қызметтері мен функциялары.  

Нарық мынадай  қызметтерді атқарады:

ұдайы өндіріс процесін үнемі    қамтамасыз ететін реттеуші; ұсынымның көлемі мен құрылымының жедел өзгеруі және оның сұраным төлем қабілетіне икемделуі;	бәсеке арқылы тиімсізшаруашылық түрінен экономиканы сауықтыру тазалау;
экономикалық оқшауланған тауар өндіруші мен тұтынушылар арасын байланыстыратын буын;	құрылымдық тұтыну, тұтынысынан ыңғайлы рациональды таңдауға тұтынушыны экономикалық мәжбүр ету;
экономиканың жағдайы туралы объективті ақпарат көзі;	өндірістік шығындарды төмендетуге тауар өндірушілерді экономикалық ынталандыру және оларды өте қажетті қоғам аясына жұмсау;
тауар мен еңбектің қоғамдық маңызын анықтау және мойындаушы құрал;	тауар өндірушіні жоғары сапалы және жоғары еңбек өнімділігіне экономикалық тұрғыдан мәжбүр ету;