Нарықтың мәні

 

Нарықтың ролі өте-мөте жалпы түрде оның қызметі  арқылы ашыла түседі.

Нарық қызметінің көп түрлерінің ішіндегі ерекшесі реттеуші роль атқаруы болып табылады. Ол ұдайы өндіріс процесін тиімді әрі  үздіксіз қамтамасыз етеді. Нарықтың реттеуші ролін әкімшілік басқарудың ауыстыруы  экономикалық жүйенің түрінің өзгеруіне алып келіп, сүйкессіздікке, тапшылықтың тууына, адамның экономикалық өсудегі  қозғаушы күшін ролін жоюға алып барады.

Нарықтың келесі қызметі – ақпараттық. Тауар бағасы мен қызмет көрсету, банктегі депозит  мен несиеге проценттік өсімнің  призма арқылы тұрақты өзгеруі нарықты экономиканың барометріне әрі айнасына айнплдырады. Нарық өндіріске қатысушыларға қоғамдық қажетті өндіріс шығындары жайлы жедел объективті ақпарат береді. Сондай-ақ, әрқайсысы сатылатын әрі сатып алынатын тауар мен қызмет көрсетудің қоғамдық қажетті сапасы мен ассортименті туралы да нарық хабар жеткізеді.

Нарықтық механизм «санациялық» қызметті де атқарады. Бәсекенің  көмегімен ол қоғамдық өндірісті  тиімсіз бірыңғай шаруашылықтан  тазалп, үміт артатындардың дамуына  ыңғайлы жағдай жасайды.

Біздің нарық  терең монополияланған. Нарықтағы  барлық тауардың 50-70% солардың өндірген құраса, онда кәсіпорын қызметі монополияланған  саналады. Сондықтан нарықтық ортаны қалыпқа келтіру үшін бәсекелестер әлемін жасау қажет. Бұл нарықтық қатынастардың табиғи күй-жайы. Осы жағдайда тауар өндірушілер марапатталып, кәсіпкер өндіріспен байланысады және өнімді шығаруға қызыға түсіп, қызметке белсенді кіріседі.

Нарықтың қажеттілеу қызметтеріне – тауардың қоғамдық маңызын мойындау, еңбектң материалдық  ынталандыру экономикалық тұрғыдан қамтамасыз ету және басқаларын жатқызамыз.

 

Нарық функциялары  
Қоғамда өмір сүретін нарықтық қатынастар қазіргі функциялар жиынтығын атқара отырып, шаруашылық іс-әрекеттің барлық жағынан әсер етеді.  
Функциялар мынадай болады:  
1. Ақпараттық. Әрқашан өзгеріп отыратын бағалар, пайыздың мөлшерлемесі өндіріс қатысушыларына нарыққа өткізілетін қоғамға қажетті тауарлардың мөлшері, құрамы, сапасы және саны туралы обьективті ақпарат береді.  
Өтіп жатқан операциялар нарықты жинақтайтын және өңдейтін ірі компьютерге айналдырады. Ол нақты өте көп ақпаратты өңдейді және оның ауқымындағы барлық шаруашылық кеңістік туралы жалпы, әрі нақты ақпарат беріп отырады. Бұл әрбір кәсіпорынға әрқашан өзінің өндірісін нарықтың өзгермелі шарттарына байланысты бағдарлап отыруға мүмкіндік береді.  
2. Делдалдық. Экономикалық ерекшеленген өндірушілер терең қоғамдық еңбектің бөлінуі негізінде бір-бірін анықтап, өз іс-әрекеттерінің нәтижесімен алмасу қажет. Нарықсыз қоғамдық өндіріс қатысушылары сол немесе басқа да технологиялық және экономикалық тиімділігін анықтай аламыз.  
3. Баға құрушы. Нарыққа түскен өнімдер мен қызметтер материалдық және еңбек шығындары бірдей емес мөлшерде болады. Бірақ нарық қоғамға керекті шығындарды ғана мойындайды, тек осы тауарды сатушы сатуға келіседі. Осыған байланысты баға мен құн арасында тұрақты қатынастар орнайды.  
4. Реттеуші функциясы – ең маңыздысы. Ол нарықтың экономиканың барлық саласына, соның ішінде өндіріске қатынасында байланысты. Нарықты бәсекесіз елестету мүмкін емес. Ішкі салаларға бәсекелестік өніс бірлігінің шығындарының өтелуін реттейді, өндірістік еңбектің, техникалық дамудың, өнім сапасының өсуі деңгейін қадағалайды. Салааралық бәсеке саладағы капиталды алу жолымен экономикалық жағынан тиімді құрылымын құрады. Бәсекелестік ортасының мазмұнын сақтауда нарықтық экономикасы дамыған елдерде мемлекеттік реттеу тапсырмалары бірден бір маңызды.  
Нарықты реттеуде маңызды рөлді бағаға әсер ететін сұраныс пен ұсыныс қарым-қатынастары атқарады. Бағаның өсуі – бұл өндірістің ұлғаюын, ал бағаның төмендеуі – сәйкесінше оның қысқаруын көрсетеді. Адам Смит: «Кәсіпкер тек өз мүддесін ғана көдейді, өз көзқарасын ғана есепке алады, бұл жағдайда ол оның ойына да кірмеген мақсатқа көрінбейтін қолмен бағыт алады. Өз мүддесін бақылай отырып, ол жиі қоғам көзқарастарына қызмет етеді», - деп жазған. Осы «көрінбейтін қол» қазіргі таңдағы экономикада реттеуші қызметін атқарады.  
Қазіргі кезде экономика тек «көрінбейтін қолмен» ғана емес, сонымен қатар мемлекеттік басқармалармен басқарылады, бірақ нарықтық негізгі реттеуіш рөлі өзінде сақталады.  
6. Сауықтырушы. Нарықтық механизм бұл – қайырылымсыздық жүйесі. Ол әрі қатал, әрі қатты. Оған әлеуметтік, қабаттану, әлсіздерге қарағандағы қайырымсыздық тиіс. Бәсекенің көмегімен нарық қоғамдық өндірісті экономикалық тұрақсыз өндірістен, өмір сүруге бейімсіз шаруашылық бірліктерінен, тазалайды, сонымен қатар тапқыр және тиімді блолып келеді. Бұның нәтижесінде барлық шаруашылық тұрақтылығының орташа сатысы көтеріледі.  
ІІ Самуэльсон куәлендіруі бойынша, АҚШ-та дүкендердің ашылғанынан бастап, олардың 3-тен 1 бөлігі өздерінің іс-әрекетін тоқтатуға мәжбүр болды. Шағын бизнестің орташа циклі 6 жылдан 15 аспайды. Бәсекелестік талас-тартыста ірі фирмалардың да өмірін тоқтатуы мүмкін. Әрине, өндірістің шоғырлануы шарттарында және өзерістегі монополизация әлемінде еш жерде бәсекені ашық түрде баса алмайды.

Қазіргі заманда  теория нарықтық, нарықтық экономика және әлеуметтік реттелінетін нарықтық экономика түсініктеріне қандай экономикалық мазмұн береді? Нарық қазіргі кезде басты элементтері сұраным, баға және ұсыным болып табылатын дербес қосалқы жүйеге айналды. Дәл осылардың бірлігі нарық түсінігі мен аталады. Нарықтық экономика түсінігі нарық түсінігіне тағыда екі саланың өндірісті және тұтынуды қосу есебінен кеңейіп отыр.  
Әлеуметтік реттелінетін нарықтық экономиканың түсінігі де ерекше кең: нарықтық экономикаға (яғни сұранымға, бағаға, ұсынымға өндіріс пен тұтынуға) ол нарықтық экономиканың реттеу миханизмін құрайтын факторларын – мемлекетті, нарықтық мекемелерді, дүние жүзілік экономика ықпалын үстемелейді.  
Қазіргі заманғы нарықтық экономиканың дәл аталуы неліктен әлеуметтік реттелінетін деген сөздермен толықтыруды қажет етеді, тым ұзақ сөз болмас үшін осы екеуін үнемдеуге бола ма? Жоқ болмайды.  
Реттелінетін сөз нарықтық экономиканың қызмет ету механизмінің маңызды анықтамасын білдіреді, оның стихиялық, немесе директивалық сипатын, дәлірек айтқанда бағытталатын, реттелетін, үйлестірілетін, өлшеп отыратын сипаттарын көрсетеді.  
Әлеуметтік реттелінетін сөдің өзі реттеудің субъектісін, объектісін, мақсатын көрсетеді.  
Өзі-өзінен түсінікті болатыны: реттеудің субъектісі, тұтастай алғанда қоғамның өзі, реттеу объектісі – қоғамдық экономика яғни фирманың ішкі өндірістік қызметі емес нарықтық процестер, мекемелері мен факторлары:  
реттеу мақсаты – қоғамдық тұтынуларды шешу, нарықтық экономиканың барлық саласына ортақ проблемаларды жеңілдету.  
Әлеуметтік реттелетін нарықтық экономиканың қалыптасуын және құрылымын сызбалар арқылы да көрсетуге болады.  
Сызбада екі сәтке назар аударылуы тиіс.  
Біріншіден – нарықтық өндіріске бағындырылған экономика элементіне нарықтық экономиканың ерекше және дербес саласына айналуы. Нарық қазірде сатып алу – сату нысаны ретінде дәстүрлі тауарларды ғана емес қызмет түрлерін де, еңбекті, ақшаны, капиталды, бағалы қағаздарды, ақпаратты, ақыл ой жетістіктерінде қосады. Ал, бұлар айтарлықтай өзгеше, сатып алу - сату нарықтық жаңа салық жағдайын – материялдық – техникалық жағынан да, сатушылар мен сатып алушылардың кәсіптік білімдері жанынанда, айналым механизмінің өзіндеде талап ететін таурлар.  
Екіншіден, нарықтық экономика жүйесінде сұранымның міндеті өзгеруін көру маңызды, әрине, өндіріс әркашанда кез – келген оң экономиканың жүрегі болып қала бермек. Бірақ, нарықтық экономика үшін тұтынушының өндіріс нәтиждесін бағалауы бұрын тарихта болып көрмеген ерекше маңызға ие болуда. Бұл ғылыми-техикалық революция жетістіктерін меңгеру негізінде өндіріс технологиясында жүргізілген түбірлі өзгерістердің салдарынан болып табылады. Мұндай өзгерістер адамзаттың тарихында тұңғыш рет индустрияландырудан өткен елдер тобы тұрғындардың көпшілігінің негізгі материялдық қажеттерін толықтай қанағаттандыруға мүмкіндік жасады (бұл арада тұрғын үйге, тамаққа, киімге, аяқ киімге, жоғары білім мен денсаулық сақтау қажеттіктері туралы сөз болып отыр). Дәл осы жағдай өндіріс пен тұтыну орын ауыстырғандай көрінетін нарықтық экономика сызбасында көрініс тапты.  
Нарықтық экономика өзінің жоғары теңділігін, мына төмендегідей экономикалық міндеттерді шешуде өзінің еш қандай балама жоқтығын іс жүзінде дәлелдеп берді.  
Өндіріс пен тұтынудың өзара байланысын қамтамасыз ету. Нарық бұл міндетті төлем қабілеті сұранымның сатуға ұсынылған ұсынымның алуан түрлілігінің сәйкес келуі арқылы жүзеге асырады.  
Дербес шаруашылық жүргізуші өнім өндірушілердің еңбек нәтижелерін қоғамдық бағалау. Мұндай бағалау механизмі қарапайым тиімді және шығындылығына: сатып алу сату болғанына ие болмағанына қарайды. Дәл осы сатып алу мен сатудың болжай білуге болмайтындығы нарықты экономикаға өнім өндірушілерді және тұтынушыларды үнемі нарықтық формада болуға мәжбүр ететін жинақтық береді.  
Бағаның еркін қозғалуы. Бұл сұраным мен ұсыным еркін өзара әрекет етуі процесінде нарықтық бағалардың көлемімен қозғалысы қалыптасатынын білдіреді. Бағалардың еркін қозғалысы нарық қана қамтамасыз ете алады, нарық дегеніміздің өзі де осы бағалардың қозғалысына жасалған кезкелген кедергі нарықтық экономиканы бүлдіруге пара – пар.

 

 

ІІ. Нарықтық экономиканың түрлері, субъектілері және инфрақұрылымы.

2.1. Нарық түрлері

Нарық жүйесі – әр алуан шарттары мен іс-әрекеттерімен сипатталатын барлық нарық түрлерінің жиынтығы. Нарық әр түрлі сатыда, барлық сфераларда және іс-әрекеттің барлық түрлерінде мемлекеттің әр аймағында құралады. Сондықтан да нарық жүйесі күрделі, әрі алуан түрлі болып келеді. Заңнамада салықтың келесідей жүйелері көрсетілген:  
1) ресми  
2) ресмисіз (көлеңкелі)  
Ресмисіз нарық –заңсыз және тіркелмеген іс-әрекеттермен айқындалатын көлеңкелі экономиканың айырылмас бөлшегі.  
Нарықтың екі типін ажыратады: жетілген және жетілмеген бәсекелестік.  
Әрбір нарық түрінің жеке арнаулы міндетіне қарамастан, олардың барлығы өзара тығыз байланыста ғана болып қоймай, сонымен қатар бірін бірі шарттастырады.  
Әрбір тауарөндіруші өзінің өндірісін дамыту мақсатында, өндірістік шикізаттың, капиталдың және жұмысщылардың осыған сәйкес нарықта сатып бере алатындай мөлшерде есептесе алады. Осылардың әрқайсысында, өз алдына көршілес нарықта бар сұраныс және ұсыныс назарға алынады. Қоғамдағы экономикалық өмір екі сатыда дамиды:  
Айырбастау кезеңінде басқарушы субьектілерді анықтайтын микроэкономикалық;  
2) Өндірістің жұмысын, оның ішінде нарықтың жағдайын, бүкіл ұлттық шаруашылық көлеміндегі халық экономикасын сипаттайтын макроэкономикалы;  
Нарық жүйесі меншіктің формаларының шарттарында, басқарушы субъектілер іс-әрекеттерінің еркіндігіне және өз іс-әрекеттерінің жауап беру нәтижесінде еркін баға беру, сәйкес экономикалық рычагтар көмегімен нарық процестерін басқаруда мемлекеттік қатысуын құрайды. Ішкі нарықта ұлттық экономика интеграциясы нәтижесінде гипермакроэкономиканың мазмұнын анықтаған микро шаруашылық қатынастарының жүйесі әсер етеді. Нарық құрылымы шарттарынан тәуелді нарық құралады. Бірақ, нарықтың барлығында да бір бірімен байланысты болып келеді және бір- бірін толықтырып отырады:  
1. Нарықтық қатынастар обьектісі бойынша:  
o Тауарлар мен қызметтер;  
o өндіріс элементтері;  
o еңбек күші; o несие капиталы;  
o қаржы;  
o бағалы қағаздар;  
2. Географилық жағдайына байланысты:  
o жергілікті;  
o аймақтық; o ұлттық;  
o әлемдік;  
3. Бәсекелстік деңгейі бойынша:  
o еркін;  
o монополистік бәсекелі;  
o олигоплиялық;  
o монополиялы;  
4. Сауда көлемі бойынша:  
o бөлшектік;  
o көтермелі;  
5. Басқару механизмі бойынща:  
o жеткілікті бәсекелестік;  
o жеткіліксіз бәсекелестік;  
o реттелетін (мемлекет бақылауында)  
Осылайша, нарық тауар айырбасының қатынастарының дамыған жүйесі ретінде өз алдында бөлек нарық жүйесін көрсетеді, ол үлкен және біріктірілген нарық элементтері түрінде болады. Бұл, ең алдымен, нарық  
ресурстары, сонымен қатар басқалары. Өз алдына бұл нарықты одан да жұқаланып, бөлініп кетеді.  
Нарық осындай маңызды функцияларды атқарады: ақпараттық, делдалдық, бағақұрышы, сауықтырушы, басқарушы.  
Экономикалық жүйенің жұмыс істеуі, оның тепе- теңдігі және ілгері дамуы нарықты институттардың өз дәрежесінде жұмыс істеуіне байланысты. Олардың істейтін арнайы мамандырылған мекеме орындары. Қазіргі уақытта бұл институттар бір- бірімен байланысты және мүдделі. Ерекше нарық шеңберінде жұмыс істеп, бір- бірімен байланысты және арнайы міндеттер

 
атқаратын институттардың жиынтығы нарықты экономиканың инфрақұрылымын құрастырады.  
Нарықты инфрақұрылымның бөлінуі, олардың арнайы мазмұны нарықтардың қазіргі жағдайларда жұмыс істеулеріне қарай төмендегіше бөлінеді:  
Дамыған елдердің тәжірибесінде қаржы құралдарының айналыс мерзімі бір жылға толмайтын болса, онда бұл ақша нарығы құралы деп саналады. Ұзақ мерзімді және орта мерзімді құралдар капитал нарығына жатады. Әр қилы елдерде қаржы құралдарын қысқа, орта және ұзақ мерзімдерге бөлу әр түрлі болады. Қазақстанда негізінен қысқа мерзімді қаржы құралдары ақша нарығының құралдарына қатысты, ал орта және ұзақ мерзімділері- капитал нарығына қатысты. Ақша нарығының құралдары, ең алдымен бизнес салалары мен мемлекеттік ұйымдардың өтімді қаржыларын қамтамасыз ету үшін қызмет етеді, өйткені капитал нарығының құралдары жинақ және инвестициялау процестерімен байланысты. Ақша нарығы құралдарының үлгілеріне вексельдерді, банк акцептерін, чектерді, банкноттарды, төлем карточкаларын және т. Б. жазуға болады. Капитал нарығының құралдарына облигациялар, акциалар, орта және ұзақ мерзімді несиелер жатады.  
Қазақстан Республика мемлекеттік реттеу органдарының қаржылық есеп берулерді ұсынудың белгіленген тәжірибені сәйкес қаржы құрылымын былайша көрсетуге болады:  
Ақша нарығы. Ақша қаражаты қаржының негізін құрайтындықтан, ақша нарығының маңызы мен мәні алдыңғы қатарға шығады. Қолданысқа енген уақытынан бергі әр түрлі формадағы ақшалар операциялар нарығында жүзеге асқан барлық ауыспалы айналымға қызмет етіп келеді және ол кез келген қаржы нарығының бастапқы субстанциясы болып табылады.  
Депозит нарығы. Халықтың табысты екі негізі бөліктен: тұтынуға арналған табыс пен жинақтауға арналған табыстан тұрады. Уақытша бос ақша қаражаттар әр түрлі салым негізінде банкке және қаржы- несие мекемелеріне тартылады. Ақшалай депозиттерге трансформацияланады, банктер ақшаны пайдаланғаны үшін иелеріне тиісті ақшалай сыйақы- пайыздар төлейді.  
Несие нарығы. Депозиттер түрінде банкке түсетін қаражаттың бір бөлігі одан ары несиелер ретінде бөлінеді. Комерциялық банктер уақытша бос ақша қаражаттарды шоғырландыру арқылы әр түрлі мақсаттарры үшін заңды және жеке тұлғаларға несие береді. Ақшалар нарықта несиелер ретінде айналыста болады. Қарыз алушылар бұл несиелерді пайдаланғаны үшін банкке тиісті пайыздар төлейді.  
Валюта нарығында Қазақстан нарығында операциялардың бір бөлігі ұлттық валюта жүзеге асырылады.  
Бағалы қағаздар нарығы. Басқа да қаржы құралдары секілді бағалы қағаздар тұтастай қаржы нарығына жағымды әсерін тигізеді. Бағалы қағаздар ақша ресурстарын қайта бөлудің жұмылдырылған қаражаты болып табылады. Барлық нарықтар сияқты, бағалы қағаздар да нарықты сатып алу,  
 
сатумен байланысты экономикалық қатынастар жүйесін құрайды. Нарықтың мөлшері- қоғамдық еңбектің мамандануы дәрежесімен тікелей байланысты.  
Бағалы қағаздар нарығы- тікелей алғашқы және қайталама нарықтан тұрады. Алғашқы нарықта мемлекеттік және муниципалды облигациялар, сол сияқты акциалар. Алғашқы нарықта бағалы қағаздардың тікелей инвесторлары: коммерциялық және инвестициялық банктер, биржа фирмалары, сақтандыру компаниялары, зейнетақы қорлары. Бағалы ғағаздардың қайталама нарығы- эмитент бағалы қағаздары, орталықтанған немесе орталықтанбаған сатып алу мен сатуды түсіндіреді. Бағалы қағаздар- спецификалық тауар, барлық тауар сияқты тұтыну құны мен бағасы бар. Бағалы қағаздардың тұтыну құнының мәні- белгілі дәрежеде табыс келтіреді, пайыз және дивидент төлегенде, бағалы қағаздардың құн курсының өсуі нәтижесінде келетін табыстар.  
Еңбек нарығы.Еңбек нарығы дегеніміз- ең алдымен жұмыс күшіне сұраным.Еркін еңбек- бұл тиімді экономиканың негізі.Өндіріс факторларының бір бөлігінің нарығы есебінде көрінетін еңбек нарығы.  
Онда жұмысшы күшін сатады. Еңбек нарығы еңбек биржасы есебінде ұйымдастырылған.  
Мемлекеттік қаржылар инфрақұрылымының керекті бөлігін құрастырады. Олар өз міндеттерін орталық және жергілікті бюджет арқылы атқарады.

Нарықтық  экономиканың негізгі шаруашылық субъектілері.

Нарықтық экономиканың негізгі шаруашылық субъектілеріне үй шаруашылығын, фирма мен үкіметті жатқызамыз. Бұл субъектілер бір-бірімен ресурс нарығында, қаржы мен тұтыну нарығында өзара іс-әрекет жасап, шығыс пен кірісті айналым жасайды. Мұның өзі кестелік түрде көрсетілген.

Үй шарушылығы материалдық және адами ресурстарды  өткере отырып, оларды фирмаларға нарық  ресурстары арқылы ұсынады. Соңғылары тауар өндірісіне қажеті сұраным ресурстарын талап етеді. Сұраным мен ұсыныстың өзара іс-әрекетті әрбір ресурс түріне нарықтық бағаны белгілейді. Үй шаруашылығы тұтыну нарығында тауарға сұраным жасай отырып,ресурстарды сатудан алынған табысты қажетті өнім мен қызмет жасауға жұмсайды. Ал, фирмалар өз өнімін өткере отырып, ақшалай табыс алады.

Үй шаруашылығы  тапқан табыстың барлығын өнім сатып  алуға жұмсамайды, белгілі бөлігін  жинайды және ресерстар мен салықты  төлеуге жұмсайды.

Фирмалар өндіріс  ресурстарын біріктіреді және қозғалысқа келтіріп, өнім шығарады, қызмет көрсетеді  және осы тауарды ұсынады. Оларды нарықта сату фмрманың ақшалай табысын  қалыптастырады. Үй шаруашылығы сияқты фирмалар да алынған табысты ресурстарды  төлеуге толық жұмсайды. Фирмалар үй шаруашылығындай қажетті салықтарды төлейді, инвестицияны жүзеге асырады және т.б.

 

         Өндіріс шығындары                                                 Ақшалай табыстар

                  Ресурстар                                       ресурстар (еңбек, капитал,

                                                                                           Жер,кәсіпшілік)

                

                             салықтар                                             салықтар

                    Мемлекеттің қыз                               трансферлік

                    мет көрсетуі                                       төлемдер

                   

 

                            Мемлкет-ң                                    тауарлар мен

                            сатып алуы                                  қызмет көрсету

 

                               төлемдер                                ресурстарды