Несиелик тауекелдилик

     Несиелік  тәуекелді басқару екі бағытта  жүргізіледі:

     1 несиелік операция технологиясын  басқару;

     2 несиелік тәуекелді басқару;

         Несиелік операциялар технологиясын  басқару несиелік саясатты ендіру  негізінде ұсыныстарды дайындау  бойынша ұйымдық процесс, яғни  банктің берген әр несиесіне  кезеңмен дайындалған басқару  саясаты жүргізілуі тиіс.

          Несиелік тәуекелді басқаруда нақты несие мне байланысты: несиелік қабілетті талдау, мүмкін шағындарға резерв құру, несиелік портфелді дивесификациялау, т.б.

          Несиелік тәуекелді басқару мына  көрсеткіштерді басқаруға негізделеді:  ссудалық портфель сапасы;

     - несиелік тәуекелді төмендету;

     - тәуекелді алдын ала байқау, мөлшері  мен салдарын анықтау; 

     - тәуекелмен байланысты шығындар  мөлшерін минимизациялау бойынша  шараларды дайындау және өткізу;

     Несиелік  тәуекелді кезең бойынша басқру жүйесі;

     - тәуекел мазмұнын және оның  пайда болуын анықтау;

     - тәуекел деңгейін бағалауға қажетті  ақпараттар көлемін және көзін  анықтау;

     - тәуекелді өткізу ықтималдығын  бағалау әдісін таңдау;

     - тәуекелді сақтандыру әдісін  дайындау және таңдау;

     - тәуекелді басқару нәтижесін  талдау;

          Әр жүйе белгілі бір элеметтер жиынтығынан тұратындықтан несиелік тәуекелді басқару жүйесі де белгілі бір элементтерден тұрады. (1- сурет)

          Осы аталған несиелік тәуекелді  басқару элементтерінің маңыздылары  ақпараттық жүйе, клиенттің несиелік  қабілеті, несиелендіру процесін және саясатын анықтау, дұрыс құжаттама жасау.  
 

      1- сурет Несиелік тәуекелді басқару  жүйесінің элементтері 

Тәукелді басқару  кезінде әрбір несиелік бөлім  мына шараларды жүргізуі тиіс:

1. тәуекелді мөлшерлеу;
2. тәуекел мөлшерін анықтау;
3. Тәуекелді бақылау;
4. Мониторинг;

     Тәуекелді мөлшерлеу – лимиттер белгілеу, яғни банк жетекшілігінің өз стратегиясына  сәйкес қабылдайтын тәуекелдің шекті  деңгейін анықтау. Бұл лимиттер көбіне банктің несиелік саясатында көрсетіледі. Несиелік саясат банктің барлық қызметін ашық көрсетеді. Сондықтан несиелік саясатта несиелік портфель несиені саралаудан, несиеге баға белгілеуден, тәуекелді ескере отырып проценттік ставкалардан қалыптасады.

       Тәуекел мөлшерін анықтау нақты  оепрцияның тәуекел мөлшерін  есептеуге негізделеді ( бір қарыз алушының несиелік қабілеті ).

       Тәуекелді бақылау менеджерлер  мен акционерлердің де міндеті  болып табылады, яғни олар оперативті  басқаруды жүзеге асырады. Жалпы  бақылаудың міндеті жоғары дәрежелі  мамандардың болуы, кадрлардың біліктілігі, осы мақсаттарды жүзеге асыруда тиімді жұмыс уақытын белгілеу.

        Банкте тәуелсіз бақылау механизмінің  болуы, ал оның мәні шешім  қабылдау және несие портфелінің  құрамын анықтау,келісім жасау  болып табылады.

        Басқару боқлауының (управленческий контроль) элементі:

     - несиелік аудит мамандандырылуы,  несиелік шешім қабылдау тіуелсіз  жүргізілуі, жалпы несиелік портфелдің  сапалы болуы;

     - несиелік ақпараттық басқару  жүйесі (НАБЖ) нақты несие бойынша  мониторинг жүргізуге және несие  портфелінің сапасын басқару  үшін несиелік бөлім қызметкерлеріне  нақты және оперативті ақпаратты  беуі тиіс;

     - қаражат қозғалысын бақылау, яғни  барлық ресмилік орындалғанға дейін авторизация процесі біткеннен кейін қарыз алушының ақшаны алуы.

       Тәуекелге мониторинг кері байланыс  арқылы тәуекелді тәуелсіз және  әрдайым бақылау мен бағалау.  Несиелік мониторинг – клиенттің  несиелік қабілетіне тұрақты  бақылау және тексеру. Мониторинг несиелік талдау, әшкә және сыртқы аудит, берілген ақпараттың есептілігі, қарыз алшының несиелік қабілетін бағалау және талдау, күмәнді несиелерді қалпына келтіру, қарыз алушының несиелік қабілеті бұзылған жағдайда жүргізіледі.

       Несиелік тәуекелді басқарудың тиімді жүйесінің бірі – несиелік тәуекелді бағалау. Сондықтан несиелік тәуекелді бағалау өзара байланысты фаторлдадың тәуекелге әсер ететін, бағалау әдістері мен критерлер жиынтығынан тұрады. (2- сурет) Өзара байланысты факторлар несиенің қамтамасыз етілуі, несие мәмілесінің сипаты, қарыз алушының қаржылық тұрақтылығы.

       Неиелік тәуекелді бағалауға  әсер ететін критерийлерді толығымен  ашып көрсетейік. «Несиенің қамтамасыз  етілуі» клиенттің ссудалық қарызын  жабу деңгейі. Бұл фактормен  байланысты критерий қамтамасыз етілудің өтімділігі, жеткіліктілігі, сақтандырылуы. Бұл банктің қамтамасыз етуді қалай жүзеге асыратындығын ( бағасы,мерзімі,сақтау шарты) көрсетеді.

        « Несие мәмілесінің сипаты»  несие келісімінің негізділігі  мен нақтылығымен көрінеді, бұл өз кезегінде несиенің мақсатқа сәйкес болуымен, оның мерзімділігімен, несие сомасымен қайтарымдылық және өтеу шартымен сипатталады. Ақша ағымының жағдайы мен қаржылық коэффицентін есептеуге негізделген.

       «Қарыз алушының қаржылық тұрақтылығы»  клиенттің қаржылық жағдайын бағалау,яғни уақытылы банкроттықтан сақтануға көмектеседі. Мұның негізгі критерийі неиселік қабілет капиталдың жеткіліктілігі, репутация,  басқару сапасы.       

     2.2 Несиелік қабілетті және тәуекелді бағалаудағы шетел тәжірибесі. 

        Шет елде клиенттердердің несиелік қабілеті туралы ақпараттар жинауға маманданған және олар туралы анықтамалар беретін арнайы фирмалар немесе агенттіктер жұмыс жасайды. Бұл тәуелсіз ұйымдар банктерге келісімшарт негізінде қызмет көрсетеді. Мысалға, фирма «Дан энд Брэд форд» 3 млн жуық АҚШ-тың, Канаданың, Данияның фирмалары туралы ақпараттар жинақтап, жалпы ұлттық және аймақтықанықтамаларда жариялайды.

        Несиелер бойынша банктердің  зиянға ұшырауының өсуіне біршама  әсер ететін факторларға жасалған  талдау, батыстсың банкирлеріне мынадай қарытынды жасауға мүмкіндік береді. Дүниежүзілік банктердің мәліметтеріне сәйкес, несиелер бойынша банктердің зиян шегуінің басты себебіне 67% - ішкі факторлар, ал 33%-ы сыртқы фаторлар үлесі тиеді.  
 
 
 

     (3-кесте)     

     Несиелеу барысындағы банктің зиян шегуіне әкелетін факторлар  

 

        Несие бойынша банктердің зиян  шегуіне себепкер болатын сыртқы факторлар қатарына бірінші орында компаниялардың банкроттығының тұруы тегін емес. Банктің кез келген қарыз алушысы мұндай мұндай факторларды басынан кешуі мүмкін. Сондықтан да қарыз алушының несиелік қабілетін талдай отырып, банк қызметкерлері міндетті түрде оның қаржылық жағдайын толық анықтап білуге тиіс. Банкроттықтың басты себептеріне басқарудағы жетіспеушілік, тиімді басқаратын ақпараттар жүйесінің болмауы, нарық жағдайларындағы өзгерістер мен бәсекеге төселе алмауы, өз мүмкіндіктерінің шамадан тыс көбейіп кетуі, яғни ресурстардың жоқтығына қарамастан компанияның жылдам кеңеюі, акционерлік капиталдың жетіспеушілігі және заемдік қаражаттардың үлесінің жоғарылығы жатады.

        Қарыз алушының сәтсіздікке ұшырауын  куәландыратын белгілерге: шоттағы айналым қаражаттарының қысқаруы, алдын-ала мерзім ұзартылған несиелер бойынша төлемдердің уақытын созуын өтінуі (екінші реет мерзімі ұзартылғаннан кейін несие проблемалық несиелер қатарына жатқызылады.) және басқа ларды жатқызуға болады.

        Несиелерді қамтамасыз ету құнына, барлық несиелік құжаттардың дұрыстығына байланысты несиелерді мынадай тәуекел кластарына жіктейді:

• ең төменгі тәуекелі бар несиелер (жіктеуге жатпайтын несиелер);
• ең жоғарғы тәуекелі бар несиелер;
• шектеулі тәуекелі бар несиелер
• ережеден шығу барысында берілген несиелер (стандарты емес несиелер);

        Әр тәуекел кластсрына өтелмеген тәекелдер үшін, өтелмеген несиелердің өзіндік үлесі белгіленеді.

        Несиелік тәуекелдің  төмендетудің  ең басты тәсіліне – потенциалды  қарыз алушыларды таңдау жатады. Қарыз алушының қаржылық жағдайын талдау және оның алған қарызды банке уақытылы қайтаруына байланысты сенімділігін бағалауда көптеген әдістер қолданылуда.

        Шетелдік банктердің тәжірибесінде  қарыз алшының несиелік қабілетін  жете бағалау несиелік тәуекелді төмендетудегі басты шара болып табылады.

        Қарыз алушыға кандидаты бағалау  жүйесінде ағылшынның клирингтік  банктерде кеңінен пайдаланып  келетін әдістердің біріне PARSER немесе CAMPARI  әдістерін жатқызуға болады.

     PARSER:

     P – Person – потенциалды қарыз алушы туралы ақпарат, оның беделі.

     А – Amount – сұрайтын несие сомасының негіздемесі;

     S – Security – қfvnfvfcsp tne құhfks$

     E – Expediency – несиенің мақсаттылығы;

     R – Remuneration – несиені беру тәуекелі үшін банктің пайыз мөлшерлемесі;

     CAMPARI:

     Character – қарыз алушының беделі;

     A – Ability – қарыз алушының бизнесін бағалау;

     M – Means – несиеге деген қажеттілігін талдау;

     P – Purpous – несиенің мақсаты;

     A – Amount – несие сомасының негізделуі

     R – Repayment – несиені қайтару мүмкіндігі;

     I – Insurance – несиелік түуекелден сақтандыру әдісі;

        Американдық банктер тәжірибесінде  потенциалды қарыз алушыларды  дұрыс таңдай білуде «алты  си ережесі» қолданылады:

• Character (қарыз алушының сипаты);
• Capacity (қаржылық мүмкіндігі)
• Cash (ақшалай қаражаты)
• Collateral (қамтамасыз етуі)
• Conditions (жалпы экономикалық жағдай)
• Control (бақылау)

 

2.3. Қарыз алушының тәуекелге бел бууы.  

        Қарыз алушының сипаты бұл  оның беделін, жауапкершілік дәрежесін,  қарызды өтеуге дайындығын көрсетеді.

         Қарыз алушының қаржылық жағдайы оның несиені қайтару қабілетін сипаттайды. Ол оның кірістері мен шығыстары және оларды алдағы уақыттардағы өзгеру переспективаларын нақты талдау көмегімен анықталады.

        Ақшалай қаражаты. Жалпы қарыз  алушының алған несиені қайтаруының  үш көзі болады:

     1 Нақты ақшалай тасқыны;

     2 Активтерді сату;

     3 Қаржыларды тарту;

     Көрсетілген көздердің кез-келгені несиеніқайтаруға арналған қаражаттың қалдық сомасын  қамтамасыз ете алады. Бірақ та банктер  несиені қайтарудың негізгі көзі ретінде нақты ақшалар тасқынын маңызды санайды, себебі активтерді сату қарыз алушының балансын нашарлатып жіберуі мүмкін деп санаса, ал қосымша қаражат тарту банктің кредитор ретіндегі позициясын бәсеңдетеді.