Несиелік тәуеклдерді хеджерлеу жетілдіру

Кесте мәліметтеріне  сүйенетін болсақ, 2009 жылы қамтамасыз етулер ақша қаражаттары мен оның эквиваленттері бойынша (5,4 млрд. теңге), пайда және залал арқылы шынайы құны бойынша бағаланатын қаржылық активтер бойынша (3,7 млрд. теңге) және клиенттерге берілген несиелер бойынша (1 066,6 млрд. теңге) болған. Жалпы қаржылық активтер жиынтығынан қамтамасыз етулерді алғаннан кейінгі несиелік тәуекелдің таза көлемі 2009 жылы өткен жылмен салыстырғанда 39,9%-ға артып, 780,4 млрд. теңгені құраған. Несиелік тәуекелдің таза көлемінің артуы ақша қаражаттары мен оның эквиваленттер бойынша 3,2 есеге, несиелік мекемелердегі қаражаттар бойынша 5,4 есеге, өтеуге дейін ұсталатын инвестициялар бойынша 2 есеге және сату үшін қолда бар инвестициялық бағалы қағаздар бойынша 47,4%-ға артуымен негізделеді.

Келесі кестеде 2009-2010 жылдардағы қаржылық активтер мен шартты міндеттемелер бойынша несиелік тәуекелдің максималды көлемі бейнеленген (6-кесте).

Кесте 6

Банктің 2009 және 2010 жылдардағы қаржылық активтерінің несиелік тәуекелінің көлемі

млрд. теңге

Кесте мәліметтеріне сүйенетін  болсақ, 2009 жылы қамтамасыз етулер ақша қаражаттары мен оның эквиваленттері бойынша (0,9 млрд. теңге), пайда және залал арқылы шынайы құны бойынша  бағаланатын қаржылық активтер бойынша (3,6 млрд. теңге) және клиенттерге берілген несиелер бойынша (1 075,7 млрд. теңге) болған. Жалпы 2010 жылы қаржылық активтер бойынша қамтамасыз етулердің жалпы көлемі 1 080,2 млрд. теңгені құрап отыр. 2010 жылы өткен жылы қамтамасыз етулерді алып тастағаннан кейінгі несиелік тәуекелдің таза көлемі 853,5 млрд. теңгені құраған. 2010 жылы өткен жылмен салыстырғанда несиелік  тәуекелдің таза көлемі құрылымында несиелік мекемелердегі қаражаттар бойынша таза несиелік тәуекел 3,1 есеге артып, 174,4 млрд. теңге, өтеуге дейін ұсталатын инвестициялар бойынша 16,3 есеге артып, 281,3 млрд. теңге, өзге де қаржылық активтер бойынша 88,9%-ға ұлғайып, 5,1 млрд. теңге болған. Ал несиелік тәуекелдің таза көлемі 2010 жылы 2009 жылмен салыстырғанда ақша қаражаттары мен оның эквиваленттері бойынша 17,6%-ға азайып, 356,5 млрд. теңге,  пайда және залал арқылы шынайы құны бойынша бағаланатын қаржылық активтер бойынша 50,0%-ға төмендеп, 2,4 млрд. теңге, клиенттерге берілген несиелер бойынша 4,9 есеге кеміп, 13,6 млрд. теңге, сату үшін қолда бар инвестициялық бағалы қағаздар бойынша 10 есеге кеміп, 20,1 млрд. теңге болған. Бұл жерде клиенттерге берілген несиелер бойынша несиелік тәуекелдің таза көлемінің 4,9 есеге кемуі банк тарапынан несиелік тәуекелді басқаруға қатысты оңтайлы қызметінің нәтижесі деп есептеймін. Сонымен талдау нәтижесінде қаржылық активтер жиынтығы бойынша несиелік тәуекелдің таза көлемінің өсімі 2010 жылы небәрі 9,4%-ды құраған. Ал жоғарыда айтылып өтілгендей 2009 жылы 2008 жылмен салыстырғанда қаржылық активтер жиынтығы бойынша несиелік тәуекелдің таза көлемінің өсімі 39,9%-ға артқан болатын. 2010 жылы несиелік тәуекелдің таза көлемі өсімінің азаюы өте жақсы көрсеткіш деп есептеймін.

Келесі суретте қаржылық активтер құрамы бойынша 2009 және 2010 жылдардағы қамтамасыз етуді есепке алғаннан кейінгі несиелік тәуекелдің таза көлемінің үлесі бейнеленген (8-сурет).

Суретте көріп отырғандай, 2009 жылы көшбасшылық жайғасымда ақша қаражаттары мен оның эквиваленттер (56,45%), кейінгі жайғасымдарда сату үшін қолда бар инвестициялық бағалы қағаздар (25,65%) және клиенттерге берілетін несиелер (8,53%) орналасқан.

                       2009 жыл                                                                  2010 жыл

Сурет 8. 2009-2010 жылдардағы қаржылық активтер құрамдас бөліктерінің қамтамасыз етуді есепке алғаннан кейінгі несиелік тәуекелдің таза көлемінің үлесі, %-бен 

Ал 2010 жылы көшбасшылық  жайғасымда ақша қаражаттары мен  оның эквиваленттер (56,45%), кейінгі жайғасымдарда өтеуге дейін ұсталатын инвестициялар (32,96%) және несиелік мекемелердегі қаражаттар (20,43%) орналасқан. Яғни несиелік тәуекелдің таза көлеміндегі құралдардың жайғасымдары 2010 жылы өткен жылмен салыстырғанда өзгерген.

Келесі суретте шартты қаржылық міндеттемелері бойынша несиелік тәуекелдің максималды және таза көлемі бейнеленген (9-сурет).

Сурет 9. Банктің шартты қаржылық міндеттемелері бойынша несиелік тәуекелінің максималды және таза көлемі, млрд. теңге.

Суретте көрініс тауып  отырғандай, Банктің шартты қаржылық міндеттемелері бойынша несиелік тәуекелдің максималды көлемі 2008 жылы 71,9 млрд. теңге, 2009 жылы 97,5 млрд. теңге және 2010 жылы 147,3 млрд. теңге болған. Шартты қаржылық міндеттемелер бойынша қамтамасыз етулер көлемі 2008 жылы 1,2 млрд. теңгені, 2009 жылы 3,5 млрд. теңгені және 2010 жылы 0,3 млрд. теңгені құрап, нәтижесінде несиелік тәуекелдің максималды көлемінен қамтамасыз етулерді алып тастағаннан кейінгі шартты қаржылық міндеттемелер бойынша таза несиелік тәуекел көлемі  2008 жылы 70,5 млрд. теңге, 2009 жылы 94,0 млрд. теңге және 2010 жылы 147,0 млрд. теңгені құрап отыр. Яғни, 2010 жылы өткен жылдармен салыстырғанда Банктің шартты қаржылық міндеттемелері бойынша несиелік тәуекел көлемі едәуір ұлғайғандығын көруге болады.

Клиенттер несиелері  ішкі бағалауға және өзге де аналитикалық тәртіптерге негізделе отырып сыныпталады. Сәйкес департаменттер несиелерді олардың тәуекеліне және Банк үшін әлеуетті залалдарды білдіретін тәуекелдерге сәйкес тәуекелдерді басқаратын департаменттермен бекітілетін сыныптамаларға жіктейді.

Банк 2009 жылы несиелерді тәуекелдің түрлі санаттары бойынша  ішкі сыныптаудың жаңа моделін қолдана  бастады. Несиенің құнсызданғандығын  білдіретін оқиға болғаннан кейін  модель қарыз алушының қаржылық көрсеткіштеріне, оның несиелік тарихына, дебиторлық қарыз сапасына, қарыз алушының өтімділігіне, қарыз алушыға қатысты нарықтық тәуекелге, экономика секторына және өзге де факторларға негізделе отырып, құнсыздануға резерв сомасын бағалауға көмектеседі. Ақпараттар тұрақты түрде несиелік менеджер тарапынан модельге енгізіліп отырады. Жүйеге енгізілген ақпарат және клиенттер несиелерінің құнсыздануға резервтер сомасын бағалау тәуекелдерді басқару департаментімен тексеріліп отырады.

Жаңа модельде келесі сыныптамалар қолданылады:

- рейтингтік балл 1 – несие бойынша ең жоғары рейтинг, несиелік тәуекелдің минималды дәрежесі;

- рейтингтік балл 2 –  несиенің өте жоғары сапасы, несиелік  тәуекелдің өте төмен дәрежесі;

- рейтингтік балл 3 –  несиенің жоғары сапасы, несиелік  тәуекелдің төмен дәрежесі;

- рейтингтік балл 4 – несиенің қанағаттанарлық сапасы, несиелік тәуекелдің елеусіз дәрежесі;

- рейтингтік балл 5 –  несиелік тәуекел экономика жағдайына  байланысты ұлғаюы мүмкін;

- рейтингтік балл 6 –  экономика жағдайына байланысты  несиелік тәуекелдің жоғары дәрежесі;

- рейтингтік балл 7 –  дефолт тәуекелінің жоғары дәрежесі, қарыз алушының төлем қабілеттілігі  жағымды экономикалық жағдайларға  байланысты;

- рейтингтік тәуекел  8 - өте жоғары дефолт тәуекелі;

- рейтингтік балл 9 –  қарыз алушыға қатысты банкроттық  процедуралы басталған, бірақ несие бойынша төлемдерді жүзеге асыру жалғасуда;

- рейтингтік балл 10 –  дефолт.

Аталмыш жаңа модель бойынша  сыныптау өткен кезеңдерге берілмеген. Жаңа модель бойынша 2009-2010 жылдардағы сыныптау көлемін көрсету жеке негізде  бағаланатын және ұжымдық негізде бағаланатын клиенттер несиелері бойынша көрініс табады. 2009 жылы жеке негізде бағаланатын клиенттер несиелерінің жалпы көлемі 966,7 млрд. теңге және ұжымдық негізде бағаланатын клиенттер несиелері 373,6 млрд. теңге болған. Осы кезеңде құнсыздану резервтері 207,1 млрд. теңгені құрап, жалпы клиенттер несиелерінің көлемі 1 133,2 млрд. теңге болған. Ал 2010 жылы жеке негізде бағаланатын клиенттер несиелерінің жалпы көлемі 985,7 млрд. теңге және ұжымдық негізде бағаланатын клиенттер несиелері 356,8 млрд. теңге болған. Осы кезеңде құнсыздану резервтері 253,2 млрд. теңгені құрап, жалпы клиенттер несиелерінің көлемі 1 089,3 млрд. теңге болған.  Келесі суретте жаңа модель бойынша жеке негізде бағаланатын клиенттер несиелерінің 2009-2010 жылдардағы салыстырмалы рейтингтік көрсеткіштері бейнеленген (10-сурет).

Сурет 10. Банктің 2009 жылғы  тәуекел санаттары бойынша несиелік тәуекелдерінің рейтингілері, млрд. теңге.

         10-сурет мәліметтеріне сүйенетін  болсақ, 2009 жылы клиенттер несиелерінің көлемінде несиелік тәуекел дәрежесі бойынша 1, 2 және 9 рейтингтік балдары бар несиелер болмаған. Ал қалған рейтингтік балдарды көлемі бойынша қарастыратын болсақ, 343,5 млрд. теңге 6 рейтингтік балымен (экономика жағдайына байланысты несиелік тәуекелдің жоғары дәрежесі), 337,0 млрд. теңге 7 рейтингтік балымен (дефолт тәуекелінің жоғары дәрежесі, қарыз алушының төлем қабілеттілігі жағымды экономикалық жағдайларға байланысты), 149,5 млрд. теңге 5 рейтингтік балымен (несиелік тәуекел экономика жағдайына байланысты ұлғаюы мүмкін), 105,9 млрд. теңге 8 рейтингтік балымен (өте жоғары дефолт тәуекелі), 29,8 млрд. теңге 4 рейтингтік балымен (несиенің қанағаттанарлық сапасы, несиелік тәуекелдің елеусіз дәрежесі), 0,9 млрд. теңге 10 рейтингтік балымен (дефолт) және 0,4 млрд. теңге 3 рейтингтік балымен (несиенің жоғары сапасы, несиелік тәуекелдің төмен дәрежесі) бағаланған. Жалпы несиелік тәуекел дәрежесі бойынша дефолт болған несиелер көлемі жалпы несиелер көлемінде аз мәнге ие болып отыр.