Пайыздық тәуекелді басқарудың даму стратегиясы

    Пайыздық тәуекелді бағалау және пайыздық маржаның көлемін болжау үшін сапалы салымдардың құрамы мен банк міндеттемелерін талдау үшін    (20,2  таблица (647 бет)) баланстың активтері мен пассивтерін орналастырған міндеттемелердің берілген мерзім кезеңі және қолданылатын пайыздық ставкалардың сипаты бойынша топтастыру қолданылады.

    Жекелеген топтарға өзгермелі  пайыздық ставкалармен және оларға теңестірілген (мысалы, егер келісім шарттың мерзімі талдау күннен басатп бір ай мерзімінде аяқталатын болса, немесе келісім шартта нарықтық индикаторлардың өзгеруі кезінде ставкаларды қайта қарастыру мүмкіндігі қарастырылған болса) және сәйкесінше фиксирленген пайыздық ставкалармен активтер мен пассивтер бөлінеді. Көрсетілген активтер мен пассивтердің ауқымдылығы арасында  сәйкес келмеушілік бойынша пайыздық тәуекел бағаланады.

    Пайыздық ставка қайта қарастыру мерзімі және мерзімділігі бойынша активтер мен пассивтердің балансталмағанымен байланысты таза пайыздық табытың (пайыздық маржаның – М) жалпы күтілетін өзгеруі келесі тәуекелдікпен көрінеді:

    М=ГЭП*I

    Мұндағы:

    I – пайыздық ставканың күтілетін өзгеруі.

    Банктің пайыздық тәуекелге ұшырауының деңгейін бағалау үшін сондай-ақ келесі көрсеткіш қолданылады.

    ПР= *100%

    ПР  – поценттік тәуекел.

    Несиелік  мекеме пайыздық саясатты еркін жүргізу үшін банктік қызметтердің ішкі құны ккоефицент қандай шекте қалыптасатын білуі қажет. Бұл көрсеткіш әрбір тңгеге келетін өнімді орналастырылған қаражаттардан алынған табыстармен және комиссиялармен жабылмаған  қалыптасқан шығындардың көлемін сипаттайды. Сәйкесінше, бұл көрсеткіш минималды табыстық (пайыздық) маржа (М_МИН), яғни пайда әкелмейтін, бірақ банктің активтері мен пассивтері бойынша мүмкіндік беретін ставкалардың минималды айырмашылығы. Бұл көрсеткішті есептеу үшін келесі формула қолданылады:

    М_МИН= %

    А_р – банктің баланстық мәліметтерді негізінде соңғы есепті кезеңге арифметикалық орташамен(хронологиялық) есептелетін банктің жұмыс істейтін активтер;

    Р_об -  пайда және зиян туралы есептің мәліметі негізіндеесептелетін соңғы есептік кезеңге банк іскерлігін қамтамасыз ету бойынша шығыстар.           

    Банк  іскерлігін қамтамасыз ету шығындарына  мыналар жатады:                  

• аппаратты ұстау және әлеуметтік тұрмыс шығыстары.
• Төленген комиссиялар, соның ішінде кассалық, есеп айрыту операциялары, алынған кепілдер және т.б. бойынша.
• Басқа да операциялық шығындар, соның ішінде, техниканың қызмет көрсетуіне, ақпараттық қызметтер, бланктерді жасау, сатып алу және қайта жөнелту, пошталық, телеграфтық және тетфондық қызметтер, амортизациялық аударымдар, ғимарат пен құрал – жабдықтарды ұстау шығындары, көліктік және т.б. шығындарды төлеу бойынша;
• Басқа өндірістік шығындар, соның ішінде несиелік ұйымның мүлкін рализациялау есетен шығару бойынша; жетіспеушіліктерді, қолма-қол ақшалай, материалдық құндылықтардың ұрлануларын, жалған ақша билеттері бойынша сомаларды есептен шығару; жалға алу  төлемдері; соттық шығындар және арбитраждық істер бойынша шығыстар (банк іскерлігінебайланысты); аудиторлық тексерулер бойынша шығындар; есептілікті  жариялау шығындары бойынша.
• Айыппұл, пениялар.

    Д_N – пайда және зиян туралы есебі мәліметтері негізінде есептелетін соңғы есептік кезеңдегі банктің басқа да табыстары (активтік операция бойынша табысты есептелмегенде) соның ішінде:

• Банктің оқу орындары, ұйымдарының іскерлігінен алынған табыстар;
• Айыппұл, пение және төленген тұрақсыздықтар;
• Алынған комиссиялар: несиелік ұйымның мүлкін реализациялаудан; банкке телеграфтық және басқа да шығындарын өтеу үшін клиенттен алынған; банктік құжаттарды жеткізу; қолма-қол ақшаның артық шығуын кіріске алу; мүлікті жалға беруден;
• Есептік жылда анықталған өткен жылдардағы басқа да табыс табыстар;
• Басқа да табыстары
• Пайдадан артық төленген салықтық бюджеттен қайтарылуы сомасы түріндегі табыстар;

    N -  талданылатын есептік кезеңдегі кварталдардың саны.

    Бағытталатын  пайыздық маржа (М), оны қамтамасыз ету үшін банк несиелік келісім шарт жасасу кезінде банктің іскерлігімен байланысты  шығындарды жабу үшін ғана емес,  жоспарланған пайда табу үшін де ұмтылуы қажет. Ол мына формуламен есептеледі.

    М=0,1СР+М_МИН+П_МИН

    Мұндағы

    0,1СР  – міндетті резервтер қорының  қалыптасуымен байланыстар (тартылғын құнының 10 % көлеміндегі минималды ставкасынан есептеуде қолданылады) тартылған қаражаттардың орташа ағымдық құнына үстеме ақы.

    М_МИН – минималды тәуекелмен орналастырылған банктің активі операцияларының табыстылығының минималды нормасы. Ол ағымдағы кварталға банктің қаржылық жоспары және жоспарланған активті операцияларының көлемінің кеңеюі немесе  төмендеуі негізінде анықталады.

    Банктік активті операцияларының минималды табыстылығы, соның ішінде несиелік келісімдер бойынша. Ол минималды есепке алумен анықталады:

• Банк бойынша тартылған ресурстардың ағымдағы орташа құнын;
• Тартылған қаражаттардың көлемінен міндетті резервтер қорына аударылатын қаражаттар көлемін;
• Алдыңғы кварталдың мәліметтері бойынша нақты қалыптасқан пайыздық маржаның минималды деңгейі (банктің ішкі қызметінің құны коефиценті);
• Жоспарлық мәліметтер негізінде минималды тәуекелдермен салымдар салумен анықталған банктің активті операцтяларының табыстылығының минималды нормасы.

    Банктің активті операцияларның минималды  табыстылығын (Д_МИН) есептеу үшін төмендегі формула қлданылады:

    Д_МИН=СР+0,1СР+М_МИН + П_МИН

    М9нда5ы?

    СР  – Банк бойынша тартылған қаражаттардың ағымдағы орташа құны. Ол соммалары бойынша өлшенген жекелеген тартылған қаржаттардың нақты құны ретінде анықталады.

    Базельдік комитет құжаттарымен пайыздық тәуекелді басқарудың негізгі әдістері анықталған:

• Басқарма және  жоғарғы басқарушы құрамы жағынан сәйкесінше бақылау;
• Тәуекелдерді басқару мәселесі  бойынша адекватты инструкциялар мен тапсырмалардыі болуы;
• Жалпыкөлемді ішкі бақылау мен тәуелсіз аудиттің болуы.

    Аталған принциптерді жүзеге асырудың нақты  формалары банктің және оның  операцияларының сипатына, сонымен  қатар, банктің жоғарғы менеджменті қабылдаған пайыздық тәуекелдің деңгейіне тәуелді. Коммерциялық банктерде прлценттік тәуекелдерді басқарудың негізгі принциптері уәкілетті басқару органдарымен бекітілуі керек. 
 
 
 
 
 

    2.2 Тұран Әлем Банкінің  тәуекелдерді басқарудағы  нақты жағдайы 

    Қазір ғаламдық қаржылық нарық ақша қаражаттарының қозғалысы мен оларды орналастыруда  басты рөльді ойнайды, сонымен қатар, оның көптген қатысушыларына пайыздық мөлшерлемелер мен валюталық бағамдардың болашақтағы өзгеруін бағалауға мүмкіндік береді.

    Бұқаралық ақпарат құралдарындағы көптеген қарама – қарсы, олардың негізгісі деривативтер болып табылатын, мағлұматтар нәтижесінде – бұл инструменттер спекулятивті және сәйкесінше тәуекелді болып табылатындығы туралы ой қалыптасады. Туынды құралдар депозиттік және конверсиондық операциялар сияқты дәстүрлі өнімдермен салыстырғанда

айтарлықтай күрделі болса да, бұл өнімдердің негізгі арналымы – бұл оларды тәуекелдерді минимизациялау үшін құрал  ретінде пайдалану. Төмендегі 1 –  суретте туынды инструменттерді  қолданудың негізгі формалары көрсетілген. 

    1 – сурет.

 

 

    Соңғы уақытта Қазақстан Республикасының   бұрын соңды болмаған тәуекелдерді бақылау, тәуекелдерді басқарудың заманға  сай жүйесін енгізу актуалды және қажет болып отыр, соған байланысты тәуекелдерді басқару және бақылау проблемаларымен айналысатын қаржыгерлердің де саны күннен күнге артып келуде. Бірақ, екінші деңгейдегі банктердің ішінде көпшілігі жеткілікті тәжірибесі мамандырылғын командаға ие емес және активтердің құнының  жағымсыз өзгеруі  тәуекелдерін хеджерлеу (сақтандыру ) үшін де сондай-ақ спекулятивті  пайда алу (тауарлық қатынасты жүзеге асырмай-ақ) үшін де пайдаланатын құралдарды ұсынады. Хеджерлеу құралдарын нарықта оңтайлы орналастырып отырған банктердің бірі – “Тұран ӘлемБнакі” Акционерлік қоғам болып табылады. Тек қана ең көп пайдаланатын туынды құралдарды ғана қарастырайық.

    Форвардтық  операциялар – бұл  қазір жасалатын, бірақ  валюталандыру күні болашақтағы  белгілі бір мерзімге қалдырылған , қаржылық инструменттерді немесе тауарларды алдын – ала келісілген бағаммен сату – сатып алудағы келісім шарты болып табылады. Форвардтық келісім шарттар келісім шарттың арнайы жағдайы болғандықтан биржалық емес нарықта айналыста жүреді.

    Мысалы: Сауда саттық компаниясы жылдың соңында  келісім шарт бойынша 10000000,00 Ресей рублін төлеуі қажет. Компанияның қаржы менеджері 2003 жылдың желтоқсан айында рубльдің курсы ресми болжамнан 4,9 теңге/рубль белгісінен артып кетіп және валюталық коридордың жоғарғы шекарасына (4,96 теңге/рубль) жетуіненн қауіптенеді.

    Бұл жағдайда  компания конвертацияға 49600000,00 теңге бағыттауы керек. Бірақ, 30 сәуірде 2003 жылдың 15 желтоқсанында 4,87 теңге/рубль бағасымен орындайтын фьючерстік келісім шарт жасау арқылы, компания осы қоғам бойынша 48 000 000,00 теңге ғана төлей отырып конвертация жасай алады. Бұл операция мынаны экономдауға мүмкіндік береді: 49600000-48700000=900000 теңге, ол келісім шарттағы соманың барлығының 2 % -тін құрайды.

    Қазіргі таңда басқа кең тараған туынды құралдарға фьючерстік келісім шарт (контракт) жатады. Фьючерстік келісім шарт – бұл жасасу  кезінде жақтармен бекітілген және еркін биржалық саудада келісілген баға бойынша болашақтағы белгіленген бір уақыт мезетінде биржалық активті сату немес е  сатып алудағы жақтардың міндеттерін бекітетеін, стандартты биржалық келісімді көрсететін туынды инструмент. Фьючерстік келісім шартқа қол қойған кезден бастап сатушыдан да, сатып алушыдан да бастапқы (операциялық) маржанын төлеу талап етіледі, яғни өз міндеттемелерін кепілдік  қамтамасыз ету үшін депозит ашу. Өз кезегінде, биржа мұшелері, маржа төленетін клирингтік палатада шот ашады. Бастапқы маржа келісімідердің санына сәйкес және қаржылық инструменттердің бағамының өзгеруінің көрсеткіші мен диапазонын есепке ала отырып төленуі керек.  Берілген жағдай бойынша нарық коньюктурасының жағымсыз өзгеруі кезінде деңгейі биржа арқылы анықталатын варияциялық маржа енгізіледі. Фьючерстің артықшылығы келісім шартты орындамаудың минималды тәуекелі кезінде нарықтағы жағдайлардың  қатысты күтілетін нәтижелерге байланысты позицияларды ашу немесе жабу мерзімін вариациялауға (өзгертуге) мүмкіндік беретін икемді  құрал болып табылатындығы. Фьючерстердің беретін икемді айырмашылығы – стандартталған биржалық жағдайларда фьючерстік келісім шартты орындауғда маржалық салымдар жасалғанда базалық активті жеткізбек бойынша минималды тәуекелділік.