Пайыздық тәуекелді басқарудың даму стратегиясы

    Инвестор  келесі келісімді жүргізген кезде  мерзімді нарықта фунт стерлинг бойынша  спекулятивті келісімге мысал келтірейік.

    24 маусымда ағымдағы бағам GBP/USD= 1,6600 кезіндеинвестор 1,65601 фунт  стерлингке доллар бағасымен 14 қыркүйекте мерзімі аяқталатын фьючерстік келісім шартты сатты. Ашық позицияны ұстап тұру үшін бастапқы маржа 1620 USD  (АҚШ доллары) құрады. ОЛ 62500 GBP  (фунт стерлинг) (немесе 103500  USD ағымдағы  бағам бойынша), келісім шарт көлемінде келісім шарттан 64 есе аз. Көрініп  тұрғандай,  рычагтың әсері айтарлықтай жоғары, себебі 1500 доллар бар болса 100000 доллар көлемінде операция жүргізуге мүмкіндік бар. Осындай жағдай да да, максималды пайда, шығындар сияқты шектелінбейді. Рячагтың әсері тұрақты көрсеткіш болып табылмайтын және аз мөлшерде өзгеріп тұруы мүмкін екендігін айта кеткен жөн.

    Айталық, бір аптадан соң 3 тамызда фьючерстік бағам GBP/ USD=1,6210 құрады, онда инвестордыңтабысы (1,6560 GBP/ USD – 1,6210

      GBP/ USD) *62500 GBP=2187,50 USD немесе салынған  қаражттарға қатысты 135 % Инвестор кері келісім шарт жасады (арзандаған фьчерсті сатып алды) және алынған пайданы есепке алды (тіскеді).

    Мән бере кететін келесі туынды инструмент – бұл опцион – белгілі бір  уақыт кезңі ішінде белгілі бір бағам бойынша белгілі бір активті сатып алуға құқық беретін немесе белгілі бір уақыт  кезеңі шеңберінде белгілі бір баға бойынша белгілі бір активті сатуға құқық беретін бір жақтың екінші жаққа берген  құқығына сәйкес екі жақтардың арасында жасалған келісім  шар.                                                                                                             Опционды ие болған клиент опционды сатып алушы болып табылды және осы құқық үшін төлеуі керек. Төленетін сома сыйақы немесе опцион бағасы деп аталады. Опционды сатқан және сатып алушының шешіміне жауап беретін жақ – опционды сатушы да. Осылайша, опционды сатушы валютаны немесе басқа активті сатуға (немесе сатып алуға) міндетті, ал бұл кезде стып алушы опционды пайдалану құқығын жүзеге асыру алады немесе осы опционның күшін жоғалтуына мүмкіндік береді.

    Опционның 2 негізгі түрі бар: колл – опциондар  және пут-опциондар.

    Колл-опциондар  өз иесіне  белгілі бір активті  орындаудың ерекше бағасымен немесе келісім шарт бағасы бойынша сатып  алуға құқық береді.

    Пут-опциондар - өз иесіне орындау бағасы бойынша  активті сатуға құқық береді.

    Опциондарды сатушылар қол жеткізілген келісімдерге тәуелді өз міндеттерін қамтамасыз ету үшін маржа төлей алады. Маржаның сомасы және формасы нақты опционға және жүзеге асрылып жатқан стратегияға тәуелді. Сондай-ақ опционның келесі 2 түрін бөліп көрсетеді:

     - Еуропалық опцион . Ол тек белгіленген  1 күнде  ғана жүзеге асрылуы  мүмкін.

     -  Американдық опцион бекітілген  күні немесе оағн дейінгі белгілі  бір мерзімде жүзеге асыра алады.

    Американдық және Еуропалық опциондардың айырмашылығы осы  опциондардың бағасына немесе олар бойынша сыақылар әсер етеді.

    Инвестордың фунт стерлингтің  мерзімді нарығында  спекуляциялайтын опционды пайдалануда  келесі келісімді жүргізгеніне мысал келтірейік.

    2003 жылдың 24 маусым айындағы ағымдағы  GBP/ USD = 1,6600 бағамы кезінде инвестор 8 тамызда мерзімі аяқталатын және фунт стерлингті пайдалану құны 1,6300 доллар болатын опцион-путты(сату құқығын) сатып алды. Опционның құны келісім шарттың көлемі 62500 GBP (немесе ағымдағы бағам бойынша 103750 USD) кезінде 112,50 USD-ны  құрады, ол келісім шарттың өзінен 922 есе аз.

    Көрініп тұрғандай, рычаг эффекті (әсері) шексіз жоғары, себебі 100 доллар  иелене отырып 100000 доллардан артық сомаға операция жүргізуге мүмкіндігі бар. Осылай бола тұра, рычагтың әсеріне негізделген максималды зияндар 112,50 USD көлеміндегі опциондық сыйақы көлемімен шектеледі. Бірақта, рычагтың әсері нарықтық бағаның опционды пайдалану бағасына жақындауымен азаятынын айта кеткен жөн.

    Бір аптадан соң, 3 тамыз 2003 жылы  GBP/ USD нақты бағамы 1,6250 құрады, осылайша опционның құны 562,50 долларға өсті, яғни 5 есе немесе 500 %-ке өсті. Инвестор кері келісім жасады (опционды сату арқылы) және мынандай көлемде пайда алды:

    $56.250 - $112.50=$450

    Басқа да кең тараған Пайыздық тәуекелдерді хеджерлеудің инструментіне процентіне пайыздық своптар жатады.

    Своп  бұл келісім шартта айқындалған жағдайларға сәйкес төлемдерді болашақтағы айырбастау туралы екі контрагенттер арасындағы келісім. Пайыздық своптың мәні – фиксирленген ставкамен есептелген қарыздық

    міндеттеменің қалқымалы пайыздық ставкамен есептелген міндеттемеге айырбастау. Свопқа қатысатын жақтар номиналдармен емес, тек қана праценттік төлемдермен алмасады. Осы жағдайда, төлемдер бір валютада жүргізіледі, ал своптың қызмет ету кезеңі бірнеше жылға созылады. Своптың көмегімен қатысушы жақтар өздерінің қатаң пайыздық ставкамен міндеттемелерін қалқымалы пайыздық ставкаға және керісінше айырбастауға мүмкіндік алады.

    Мысалы, А компаниясы LIBOR қалқымалы ставкасы +1 %  бойынша қарыз алады және 9,75 % фиксирленген  ставкамен СВОП жасайды. В компаниясы  9,5 % фиксирленген ставкамен қарыз алады және LIBOR + 1,5 % қалқымалы ставкамен СВОП жасайды. (1 схема) 

          9,75 % 9,5 %

                                     LIBOR + 1%  LIBOR + 1,5 % 9,5

        LIBOR + 1% (Қалқымалы) фиксирленген

        (Қалқымалы)

 

    Қазіргіуақытта  Қазақстан нарғы үшін деривативтерді эффективті пайдалану – ол сыртқы ээкономикалық қызметке қатысушылардың болашақта бекітілген шығыстардың белгілі бір деңгейін бекіту және оларды өндірістік жоспарға салу үшін мүмкіндік.

    Жалпы, тәукеклдерді басқару процесін 2 –  схемадан көруге болады.

 
 
 

 
 

    Осылайша , тәуекелдерді басқару процесі ұйымдар ішінде тәуекелдерді минимизациялауды  жүзеге асыруға мүмкіндік беретін бірқатар құралдар мен үлгілерді кіріктіреді.

    Тәуекелдерді  басқару тәуекелдерді өлшеуге, мониторинг және оларға бақылау жасауға бағытталған  барлық техникалық құралдар мен процедураларды қамтиды.

 

        ІІІ. Пайыздық тәуекелдерді басқарудың даму стратегиясы 

         3.1.Пайыздық тәуекелдерді басқарудың даму стратегиясы

     

          Қазіргі уақытта  банктерде халықаралық стандарттарға  сәйкес келетін тәуекелдерді басқару жүйесінің бар болуына көп назар аударылуда. Халықаралық  ұйымдардың ұсыныстарына сәйкес банктерде тәуекелдерді басқару жүйесін енгізу қаржылық жүйенің нығаюы мен тұрақтылығының өсуінің негізгі өлшеуіші болуы керек.

       Банктік қадағалау процедурасы да, бағалауға негізделуі керек екенін айта кеткен жөн. Әңгіме нақты қаржылық институттың (банктің) қаржы нарығындағы жалпы жағдайға және банктік сектордың салымшылары үшін мүмкін болатын жоғалтулар масштабына потенциалды жағымсыз әсер етуінің деңгейіне байланысты туралы.

    Тәуекелді басқару – бұл төрт негзгі элементті кіріктіретін процесс: тәуекелді бағалау, тәуекелді өлшеу, тәуекелді бақылау және тәуекел мониторингі. Тәуекелдерді басқару жүйесі – банк үшырайтын барлық тәуекел түрлерін идентификациялау, бағалау және бақылауды қамтамасыз етеді және осындай тәуекелдерге адекватты меншікті капиталдың бар болуын қарастыру.

    Тәуекелдерді  басқару жүйесі банк қызметімен байланысты тәуекелдерді шектейтін саясатты  және құралдарды бектуде, тәуекелдердің  мониторингін бекіту жөнінде банктің директорлар кеңесінің өкілеттігін және ішкі құжаттарда және процедураларда көрсетілген жағдайлар шегінде жүзеге асыратын операциялары үшін банк басқармасының жауапкершілігін қарастырады.

    Тәуекелдерді  басқару бойынша банктің ішкі процедуралары халықаралық тәжірибеде қабылданған агенттің процедуралары мен басқарудың халықаралық тәжірибесінде тәуекелдерді басқарудың ең жақсы халықаралық методологиясын талдау және жалпылау негізінде жасалған банктік қадағалау жөнінде базельдік комитеттің тәуекелдерді басақру принциптері түсіндіріледі.

    Банктер корпоративтік саясатты және тәуекелдерді басқару процедураларын, тәуекелдерді бағалаудың өлшеу сандық жүйелерін, көрсетілетін банктік қызметтердің құнын анықтау (олармен байланысты тәуекелдерді есепке ала отырып), тәуекелдерге лимит бекіту, және тәуекелдерді хеджерлеу, диверсфикациялау, сонымен қатар баланстық мүмкін болатын шығыстарын жабу үшін жеткілікті көлемдегі меншікті капиталдың қалыптасуын шараларын жүргізеді.

    Сонда да, тәуекелді басқару жүйесінің  қалыптасуына қажетті жағдай – банкте ақпараттарды  жинақтау мен өндірудің сенімді жүйесі сонымен қатар, банк тәуекелдерін бақылау және идентификациялауға мүмкіндік беретін ұйымдастырушылық құрылымының бар болуы.

    Тәуекелдерді  басқарудың модельдерінің (үлгілерінің) эффективтілігі – тарихи мәліметтерді пайдаланумен  есептелген банк шығындарын жабу үшін қажетті меншікті капиталдың қажет көлемін аталған үлгілердің мәліметтері шегіндегі жүйелік бэк-тестинг нәтижелерімен анықталады және 99 % деңгейінің көрсеткішінен төмен емес нақты (ағымдағы) көрсеткішке сәйкес келу ықтималдылығы бар. Яғни, бэкс-тестинг банк тәуекелдерді өлшеудегі процедуралардың эффективтілігін тексеру әдісі және көрсетілген операцияларды жүргізуден нәтижелердің ағымдағы (фактілі) нәтижелермен салыстыру ретінде қарастырылады.

    Сондай-ақ, банк стратегиясына жүргізуі тиіс. Стресс –тестингтің нәтижесі –  банк жағымсыз жағдайдың шегіне жеткенде (максималды тәуелді), талдау мәліметтері  негізінде .үлгіленген өзінің төлемқабілеттігін  сақтай алады. Егер стресс – тестингтің нәтижелері банктің төлемқабілетсіздігіне жеткен жағдайда банк жүйелі түрде “күйзеліс” жағдайына, соның ішінде меншікті капиталдың қажетті активтері мен міндеттемелерінің құрылымының өзгеріуне жағдайына арналып жасалған өз шаралар жоспарының атқарылуы жөнінде жұмыстарды жүргізуі тиіс. Осылайша, банк қызметіне әсер ететін мүмкін болатын оқиғалардың банктің қаржылық жағдайына потенциалды әсер етуді өлшеу әдісі стресс – тестинг  болып табылады.

    Қазіргі таңда Қазақстан Республикасының  қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау жөніндегі агенттігі банктегі тәуекелдерді басқару жүйесінің жағдайына, сонымен қатар ішкі бақылау жүйесінің эффективтілігін ерекше назар аударуда.

    Сонымен қатар, 2-ші деңгейдегі банктерге банктік  тәуекелдерді басқару жүйесі жайлы жалпы жағдайлар қарастырылғын аудиторлық қорытынды өткізуі туралы талаптар қойылған , сондай-ақ Ұлттық банк басқармасның қаулысын сәйкес 2-ші деңгей банктерінде тәуекелдерді басқару және ішкі жүйесінің бар болуына талаптар туралы инструция (нұсқау) қабылданған.

    Кейінірек, агенттік халықаралық стандарттарға  сәйкес 2-ші деңгейдегі банктерде тәуекелдерді басқару жүйесін енгіізуді ынталандыру  бойынша жұмыстарды жалғастырады.

    Сонымен, Қазақстан Республикасының  қаржы  нарығы және қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау жөніндегі Агенттілігінен Қазақстан Республикасында 2006 жылдың соңына дейін Еуропалық Одақтың стандарттарына қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалауда тәжірибелер келтіру (жүргізу) қарастыруда. Себебі, Еуропалық Одақтың директивалары банк жүйесі айтарлықтай тұрақты елдерде жүзеге асырылған қадағалаудың ең жақсы тәжірибесін көрсетеді. Еуропалық директивалары да тәуекелдерді басқару жүйесіне талаптарды бекітеді.   
 
 
 
 
 

                                               Қорытынды 

    Қорытындылай  келе, пайыздық тәуекел – ол елде немесе әлемдік нарықта бір немесе  бірнеше құралдар  түрлер бойынша пайыздық ставканың өзгеру тәуекелі.

    Тәуекелді басқару – бұл төрт негзгі элементті  кіріктіретін процесс: тәуекелді бағалау, тәуекелді өлшеу, тәуекелді бақылау және тәуекел мониторингі. Тәуекелдерді басқару жүйесі – банк үшырайтын барлық тәуекел түрлерін идентификациялау, бағалау және бақылауды қамтамасыз етеді және осындай тәуекелдерге адекватты меншікті капиталдың бар болуын қарастыру. Тәуекелдерді басқару жүйесі банк қызметімен байланысты тәуекелдерді шектейтін саясатты  және құралдарды бекітуде, тәуекелдердің мониторингін бекіту жөнінде банктің директорлар кеңесінің өкілеттігін және ішкі құжаттарда және процедураларда көрсетілген жағдайлар шегінде жүзеге асыратын операциялары үшін банк басқармасының жауапкершілігін қарастырады. Осылайша, пайыздық тәуекел ақша нарығының болашақтағы жағдайына қатысты ақпараттың айқынсыздығы, сондай-ақ инфляция қарқыны, бюджет тапшылығының көлемі, ішкі ұлттық өнімнің өсу қарқыны және тағы сол сияқты макроэкономикалық көрсеткіштердің өзгеруінің нәтижесінде туындайды.