Басқару психологиясы дербес пән ретінде

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 №5 Тақырып. Басқарушылық қызметтегі іскерлік қарым – қатынас.

Лекцияның мақсаты: Студенттерге басқа адамдармен қарым – қатынас жүргізу жолдарын үйрету. Коммуникацияның түрлерімен, оның жүзеге асырылу кезеңдерімен, сонымен қатар басқа адамдармен байланыс орнатқан кездегі кездесетін кедергілер мен оларды жетілдіру әдістерімен таныстыру.

1. Іскерлік қарым –  қатынас әлеуметтік қызмет түрінде.

2. Коммуникация,оның түрлері,  кезеңдері.

Іскерлік қарым қатынас  бұл әлеуметтік қызмет түрі. Яғни, бір  ортақ істің іске асуына бағытталған  адамдардың бірігіп жұмыс істеуіне барлық мүмкіншілікті тудырып өздеріне қымбат мақсаттарды іске асуы үшін жасалатын игі іс.

Дұрыс ұйымдастырылған жұмыс  бұл іскерлік қарым қатынас жұмыскерлер  арасындағы, партнерлар, бәсекелестер, жұмыс берушілер мен жұмыскерлер  арасындағы қарым қатынастың іске асуына және жақсы болуына ықпалын тигізеді. Іс жүзінде бұл ортақ шаруаның мақсатқа жетуіне, биік белестерге жетуге, жеке қажетті жұмыстарды атқаруда үлкен  септігін тигізеді. Қарым қатынас  мұқтаждығы ең негізгі адам қажеттілігі. Адамдар арасындағы әлеуметтік қатынастың мәні, ортақ мәдениет және қоғамдық белгі.

Қарым қатынас техникасы  болып психологиялық ара қатынас  сөйлесу кезіндегі іскерлік бәсекелеске  психологиялық тұрғыдан әсер етіп, сөйлесу мәнеріне байланысты қарым  қатынасты дұрыс таңдау болып  саналады.

Қабылдау іскерлік қатынаста  серік бейнесі бойынша негізінде  сырт пішіні және де сондай тәртіпте қалыптасады. Қабылдау іскерлік қатынаста серіктестердің жеке қасиеттерін қарастырады, яғни хабар жасааушы, бағалау және бар, бөлу жағдайлары өзгеше қарастырылады.

Көру шарттары бойынша  адам ұсыну туралы өзіне алу жолымен  басқа адамдарды көру және қабылдау және кері хабарды зерттейді. Қарым  қатынаста кері байланыс алу процесі  негізінде американ психологтарымен  бірігіп Джохари терезесі атты үлгі ретінде қарастырды. Бұнда адам өз өзінің бейнесін қалыптастырады, үлгілерін шығарады. Осы Джохори терезесі төрт бөлікке бөлінеді:

1. Ашық зона
2. Соқыр зона
3. Жабық зона
4. Белгісіз зона

Қатынасқа түсудің ең жақсысы  адам потенциалымен, өз әлеуметтік статусымен, тіршілік тәжітибесін және интеллектуалды жақтарын бойына сіңіреді.

Коммуникация іскерлік қатынасты  екі жақты мәліметпен алмасып, өзара  түсіністіккке келеді. Коммуникация латын тілінен аударғанда жалпы, ортақ дегенді білдіреді. Коммуникацияның  іске асуын аспауын тек адамдардың қарым қатынас кезіндегі, сізді  қалай түсінгені, қабылдағаны және проблеманы ұғынғаны арқылы белгілі  болады. Қажетті коммуникация процесін іске асыру жолында төрт элементі бар:

1. Ақпарат жіберуші
2. Хабарлама, яғни мәлімет
3. Мәліметті жіберу каналы
4. Қабылдаушы

Коммуникациялық процесс  бес кезеңнен құралады:

1. Бастамасында қандай ақпарат, қандай мақсатпен және де қайта алмасуды білуі қажет.
2. Ойдың жүзеге асуы, сөздер, символдар және хабарлама.Мәлімет жіберудің әр түрлі каналдары қарастырылады, мәселен мимика, қолмен түсіндіру,жест.
3. Ақпаратты таңдалған канал арқылы жіберу.
4. Қабылдаушы ақпаратты вербалды және вербалды емес символдарды ойша аударады.
5. Алушының хабарға үн қатуы, барлық коммуникация кезінде ақпараттың өзгеруі, бөгеттердің болмауын қамтамасыз етеді.

Ұйымдағы коммуникацияның  түрлерін қарастырайық:

Қатынас желісі ұйымдық жұмыста, ұйымдық процеске және ұйымдық климатка әсер етеді. Ертеректе ең басты назар  орталықтандырылған орталықтандырылмаған желіге назар аударған. Орталық желіде ұжымның қатысушылары шектелген  бірнеше каналдардан тұрады. Бұндай желілердегі  отырады. Мұндай тұлға  ақпараттың субьектісі болып табылады және мұндай ақпараттарды бөліске салғанда басты рөльде қабалданады және осының бәріне жауапты болады. Іскерлік қарым  қатынаста лидерлік тұлғалар арасындағы қарым қатынас тек бір бірімен  білім және мақсаттарымен алмасып  қана қоймай, іс қимылдарымен де алмасады. Психологтардың айтуй бойынш адамдардың бір біріне деген қарым қатынасы мінез құлқы жағынан әр түрлі  жағдайларда ауысады, мысалы жұмыскерлер  мен бастықтар арасында, ерлі зайыптылар арасында, сонымен қатарбалаға деген  көзқараста болады. Адамның іс қимылы мен психикасы арасында тікелей  байланыс болады, соған байланысты қарапайым адамның рухани жағдайын анықтауға болады. Байланысты бақылау  бағыты және түсіну бағыты ретінде  қарастыруға болады. Бақылау бағытында  барлық жағдайды бақылап, қадағалап  отыруға икемденеді. Түсіну бағытында  басқалардың иісін және болып  жатқан жағдайды түсінуге ынталану.

Қатынас ашықтығы бұл өз мақсатына жету жолындағы шынайылылық  пен өзі көздеген мақсаттарға  қол жеткізудегі басқалардың  көзқарасын қабылдау.

Қатынас тұйықтығы бұл  өз қарасын жеткізбеу немесе оған құлшылық етпеу.

Ұйымдастыру жүйесіндегі  қатынас ұйымдық құрылым байланыстары болып табылады. Мұндай жүйеге ақпаратты  жинау, талдау және жіберуге арналған ақпаратты тираждау, анализ жасау, сақтау жатады. Басшыдан жіберілген ақпарат  ішкі ортаның сыртқы ортаға бейімделу  мақсатымен жіберіледі. Ұйымдасқан қатынас  кезінде бірнеше жүйелерді қамтиды, олар үдемелі, көлбеу. Осылардың әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері бар.

Үдемелі ақпарат мекемелерде  ең төменгі сатыдан ең жоғарғы  сатыға жылжиды. Бұл ағыс өзіне жұмыстың жасалуы туралы жауапты өз ойын өтініш пен қанағатсыздықты қолдау туралы өтініш пен көмекті қамтиды. Ақпараттың көлденең ағысында қатынас бір топ  өкілдері арасында немесе персонал арасындағы коммуникациялық қатынас көлденең деп аталады. Көлденең бағыт бұл бір топ немесе бірдей сатыдағы топтың арасыдағы қатынас. Көлденең қатынас ұйымдық өнеркәсіптік процеспен тығыз байланысты. Мұнда ақпараттың өзгеруі екі талай себебі бір деңгейдегі адамдардың көз қарастары ұқсас болады.

 

Бақылау сұрақтары:

1. Коммуникация процесінің төрт негізгі элементін атап беріңіз.
2. Коммуникация процесінің жүзеге асырылуының кезеңдері.
3. Ұйымдағы коммуникацияның түрлері.
4. Үдемелі ақпаратқа анықтама беріңіз.

 

Ұсынылатын  әдебиеттер:

1. Е. Н. Мананикова «Психология управления»
2. Ахтаева Н. С., Әбдіғапбарова А. І., Бекбаева З. Н. «Басқару психологиясы»

3. В. А. Розанова «Психология управления»

 

 

 

 

 

 

 

 

 

№6 Тақырып. Басқару қызметіндегі коммуникация және іскерлік қарым -қатынас.

Лекцияның мақсаты: Басқарушылық қызметтегі іскерлік қатынасты жүргізудің негізгі нысандарын анықтау, сонымен қатар серіктеске әсер етудің психологиялық әдістерін қолдану, вербалды және вербалды емес қатынастардың ерекшеліктері.

1. Қатынастың вербалды және вербалды емес арналары. Вербалды емес қатынастырдың ұлтаралық айырмашылықтары.
2. Іскерлік әңгіме іскерлік қатынастың негізгі нысаны ретінде
3. Талас (спор),дискуссия (талқылау), полемика (сөзбен қақтығысу):психологиялық ерекшеліктері және қолданылуы.

 

         Қатынас адамдар арасындағы өзара  түсінүсудің күрделі әлеуметтік-психологиялық  процесі бола отырып келесі  негізгі арналар арқылы жүзеге  асады: вербалды (лат. ауызша) және  вербалды емес арналар.Қатынас  құралы ретінде сөйлеу немесе  тілдесу бір мезгілде ақпарат  көзі де , өз әңгімелесушісіне  әсер ету құралы да бола  алады.

Тілдесу қатынасының құрылымына төмендегілер кіреді:

1. Сөздердің мағынасы мен мәні.

Сөздердің нақты дәл қолданылуы,оның мәнерлілігі,фразалардың дұрыс құрастырылуы,сөздер мен дыбыстардың дұрыс айтылуы,мәнерлілік.

2. Дыбыстық белгілері: сөйлеу темпы (жылдам,орташа,баяу),дауыс ырғағының модуляциясы(бірқалыпты, қатты,өткір),дауыс үндестігі,тембр,интонация және дикция.Зерттеулер бойынша аса тартымды болып бір қалыпты,байсалды және ырғақты сөйлеу манерасы табылады.
3. Дауыс мәнерлілігі; Қатынас кезіндегі спецификалық дыбыстар:күлкі,жылау,сыбыр және т.б. бөлуші дыбыстар – жөтел,нөлдік дыбыстау –пауза және т.б

 

Сөйлеу мәдениеті ең алдымен  тілді жетік меңгеруден басталады.Кез  келген табиғи тілдің құрылымы күрделі  болады және оның құрамды бөлшектері:әдеби  тіл, қарапайым тіл,кәсіби лексика, нормативті емес лексика. Іскерлік қатынастағы сөйлеу мәдениеті әңгімелесушінің ойлау қабілетін бағалау кезінде , оның өмірлік тәжірибесі мен түсінікті тілде  тілдесуінде айқындалады.

Әңгіме иесініе бағытталмаған  пікір айту монолог нысанында  болады. Монологтік қатынаста жоғалған ақпарат 50%-дай,кейде 80% болуы мүмкін. Қатынастың аса тиімді нысаны –  диалог, оның негізінде сұрақтарды қою қабілеті жатыр.

Диалог құруға байланысты тиімді сұрақтардың бірі ашық сұрақтар: Сіздің пікіріңіз қандай?Неге?Қалай? және т.б. Бұлардан бөлек : - ақпаратттық  сұрақтар

   -  жабық сұрақтар

   -  айналы сұрақтар(зеркальный)

   -  эстафеталық  сұрақтар

Іскерлік қатынастың  табыстылығы көбінесе сөйлеу қабілетіне ғана емес ,тыңдау қабілетіне де байланысты. Тыңдау – күрделі процесс, ол өзіндік маңызды психологиялық энергия жұмсауды,белгілі бір қабілеттіліктерді және жалпы коммуникациялық мәдениетті қажет етеді.

Тыңдаудың  2 түрін қарастырады:

• рефлективтік емес тыңдау – бұл үндемей отырып тыңдау, тыңдаудың бұл түрі  әңгімелесуші өзінің терең сезімдерін білдіру кезінде немесе көзқарасын айтуға құштарлығы артқанда аса тиімді болады. Мұндай тыңдау кезінде жауаптар қысқа әрі нұсқа болуы тиіс. «Ия», «Жалғастыра беріңіз», «Қызық екен» және т.б.
• рефлективті  тыңдау ақпарат мағынасын ашу,айқындау процесін көрсетеді.Айтылған ақпаратттың дәл мағынасын ашу үшін рефлективті жауап ретінде анықтау,өзгертіп қайта айту,сезімін білдіру немесе мазмұндау қолданылады.

 

Вербалды және вербалды емес арналардың өзара айрымашылықтары

Вербалды емес коммуникация	Вербалды коммуникация
Нақты ситуация кезінде өзара әрекетке түскен адамдарға қатысты «осы жерде  және қазір» не болып жатқанына байланысты ақпарат алмасу	Хабар жіберуші адамнан  бөлек ақпарат алмасу, құбылыстар мен заттардың жоқтыңы туралы ақпрат береді
Вербалды емес хабарды жеке бөлшектерге  бөлу қиынға соғады.	Вербалды хабарлаудың  құрамдас бөліктері (әріптер,сөздер,сөйлемдер) нақты бір-бірінен ажыратылған
Вербалды емес іс-әрекет табан асты болады,еріксіз әрекеттер ерікті әрекеттерден басым болуы мүмкін	Вербалды түрде пікір  айтуларды бағалау,түсіну,бақылау  жеңіл болады
адамдар вербалды емес тілді өздері бақылау,еліктеу арқылы үйренеді	Тілдесуді арнайы түрде  үйретеді және аса қатты көңіл  бөледі

 

Вербалды емес хабарлардың  айқын ерекшелігі – олардың ситуациялылығы.Екіншісі- олардың синтездігі,яғни жинақтылығы. Көптеген вербалды емес іс-әрекетердің  еріксіздігі немесе кенеттен пайда  болуы – тағы бір ерекшелігі болып  табылады.

 

Вербалды емес хабарлар мен  вербалды хабарлар өзара әрекетке түскенде бірнеше функция атқарады:

• вербалды хабарлардың толықтыру
• вербалды ақпараттардың жалған екенін білдіру
• олардың орнын ауыстыру
• әңгімені реттеу

Осылайша вербалды емес хабарлар- тұлғааралық коммуникацияның қажетті  құраушысы.Оның негізгі ерекшелігі – ол түрлі сенсорлы жүйенің көмегімен  жүзеге асады:көру,есту,иіс сезу,тері сезімі және т.б

Вербалды емес қатынастың ұлтаралық айрымашылықтарын қарастырсақ, Т.В.Бороздина осыған орай сан алуан  айырмашылықтарды көрсетеді.Мысалы, өзі  туралы айтқанда европалық адам өзінің көкірегін меңзеп көрсетсе,жапондықтар- мұрнына меңзеп көрсетеді.Африканың  кейбір елдерінде күлкі- бұл көңіл-күйдің белгісі емес, естен кетудің,абыржудың  белгісі екен . Итальяндықтар мен  француздардың  әңгіме кезінде өздерінің  сөздерін нақтылау үшін немесе әңгімені қызықтыру үшін өздерінің қолдарымен әрекет ететіні бәріне мәлім. Қолдың жесттері әр елде түрлі мағынада болуы  мүмкін: АҚШ және т.б көптеген елдерде  үлкен және нұсқаушы саусақтан құралған «нуль» «барлығы дұрыс», «ОК» деген  мағынаны білдірсе,Жапонияда ол «ақшаны» білдіреді.