«Көпсалалы мемлекеттік коммуналдық жол пайдалану кәсіпорнының» қазіргі экономикалық жағдайы

 

Жоғарыдағы кестеден 2012 жылдың экономикалық  көрсеткіштерінің  аса жоғары көлемге өскендігін байқауға болады. Бұл кәсіпорынға  мемлекеттен  қаражаттандыру көлемінің өскендігіне  байланысты қызмет көрсету  көлемі артып,  жаңа техникалармен  қамтылғандықтан  жұмыс  түрлері көбейді.   Яғни,  жылдан – жылға экономика  дамып келеді деуге болады.  Өзін-өзі қаржыландыру  мәселесіне де көңіл бөлініп,  негізгі  қызметтен  тыс табыстың көзі де  2012 жылы 2010 жылмен салыстырғанда 358,5 % -ға өсіп отыр.  Таза пайда   көлемі  2012 жылы   6 млн. 179 мың теңгені құрап отыр.

Кәсіпорынның негізгі құралдарына  жататын, шаруашылық жүргізу құқымен  қарауына бекітілген мүлікті сатуға және басқа жолмен иесіздендіруге  құқы жоқ.

Заңнамамен  белгіленген  тәртіп бойынша коммуналдық меншіктен республикалық меншікке, бір мемлекеттік басқару органынан екіншіге                       өз мүлкін берген кезде  Кәсіпорын шаруашылық жүргізу құқын сақтайды.

Кәсіпорын уәкілетті  органның жазбаша келісімісіз  құқылы емес:

1) Кәсіпорын өзіне тиісті ғимаратты, имаратты, жабдықтарды және басқа да негізгі құралдарды уақытша өтеусіз қолдануға, ұзақ мерзімді жалға (үш жылдан жоғары) беруге,  иесіздендіруге және басқа жолмен басқаруға;

2) бөлімшелер, өкілдік және еншілес  кәсіпорындар құруға, жеке кәсіпкерлермен бірге кәсіпорындар ашуға және олармен бірге өндірістер ашуға, оларға өзінің өндірістік және қаржы капиталын салуға;

3) үшінші тұлғалардың міндеттемелері  бойынша тапсырыс немесе кепілдік  беруге;

4)  қарыздар беруге.

Жарғының 33 пункітінде көрсетілген мүлік мәмілесінен түскен ақшаны Кәсіпорын дербес пайдаланады, егер меншіктеушімен (уәкіл органмен) басқалай белгіленбеген болса.

Кәсіпорын негізгі құралдарға жатпайтын  шаруашылық  жүргізу  құқымен  қарауына бекітілген жылжымалы мүлікті  дербес пайдаланады,  егер заңнамамен басқалай қаралмаған болса.

Кәсіпорын өз қызметінен түскен жеке табысы есебінен өзін-өзі қаржыландырады.

Кәсіпорынға қаржы бөлу заңда қарастырылған  тәртіпте беріледі.

Кәсіпорынның таза табысын аудару нормативін жергілікті

мемлекеттік басқару органы жоспарлы жылдың 1 мамырына дейін жергілікті қаржы органдарымен келісіп белгілейді.

          Кәсіпорынның  таза табысының бөлігі Қазақстан  Республикасының заңнамасында белгіленген  тәртіп бойынша мемлекеттік бюджетке  аударылады.

Кәсіпорын үшін мемлекет тапсырысын орындау міндетті болып табылады.

          Кәсіпорын  жұмыстар мен қызмет көрсетуші  ретінде шарттар жасасудан бас  тартуға құқығы жоқ, егер бұл  шарттарды жасау мемлекеттік  тапсырыста ескерілген болса.

Мемлекеттік реттеу Кәсіпорынның дербес көрсететін қызметтерінің бағаларының  монопольды көтерілуіне жол бермеу мақсатында монополияға қарсы заңдарда белгіленген тәртіпте жүргізіледі. 

Кәсіпорын әкімшілігі және еңбек ұжымы  арасындағы қарым-қатынас, сондай-ақ кәсіпорындағы жұмыс тәртібі ұжымдық шарт негізінде анықталады.

Кәсіпорын  міндеттемелері  бойынша  иелігіндегі барлық мүлкімен жауапты.

Кәсіпорын меншіктенушінің міндеттемелері бойынша жауапты емес.

 

 

 

1.2. Коммуналдық кәсіпорындарды мемлекеттік қаржыландыру жүйесі

 

Қазіргі  Қазақстан  республикасының экономикалық  даму  жағдайында  коммуналдық  кәспорындарды мемлекеттік  қаржыландыру  жүйесі  жақсы дамыған.  Белгіленген жоспарлар бойынша әр салалы мемлекетік коммуналдық кәсіпорындарға  жыл басында мемлекеттік  қаржыландыру  жүйесі бойынша  әр-түрлі көлемде қаржы бөлінеді.

Орал қаласы бойынша  мемлекеттік қаржыландыруға жататын  коммуналдық кәсіпорындарға  мыналар  жатады: «Орал су арнасы»,  «Жайықжылукуат»,  «Аймақ газ»,  «Ритуал»,  «Жайық жарығы»,   «Горлифт»,  «Гордорстрой»,   «Шалқар табигаты»,   «КМК Жол пайдалану кәсіпорны».

Коммуналдық кәсіпорындардың  барлығы дерлік  мемлекеттік  болып саналғаннан  кейін  оларды  қаржыландыру жүйесі  Қазақстан  Республикасының  «Мемлекеттік  сатып  алу»  заңына сәйкес өткізіледі. 

Негізгі қаржы ағымдағы жылға  жоспарланған жергілікті  салық  соммаларынан құралады.  Коммуналдық  кәсіпорындарды  мемлекеттік қаржыландыру жүйесі қаржы департаментінің   белгіленген жоспарларға сәйкес  ақша  қаражатын алдын-ала қарастырылған  жұмыстармен  қызметтерге  және  олардың  орындалу  уақыттарына  байланысты  төрт  тоқсанға  бөлініп  жоспарланады.  Бұл  жоспарды  белгілеу   жергілікті  басқару  орындарының  және  тұрғын-үй  коммуналдық  шаруашылығы  бөлімінің  келісімі мен  тапсырыстарына  қарай  анықталады. 

Әр тоқсанның аяғында белгіленген  қаржыландыру жүйесінің  игерілгенін  қадағалап  отыру басқарушы  органдардың үлкен міндеті.  Бұл коммуналдық  кәсіпорындардың  мемлекеттік  тапсырысты  уақытылы және сапалы түрде  орындалуын қамтамасыз етуге себебін тигізеді. 

Қазіргі таңда нарыққа  байланысты  мемлекеттік коммуналдық  кәсіпорындарға  мемлекеттік тапсырыстан  тыс  қызметтер мен жұмыстар атқаруына,  осылайша пайда көздерін  тауып  отыруына  мүмкіншілік туып отыр. Мемлекеттік  қаржыландыру  көздеріне  экономикалық  жағынан  тиімділік  әкеледі   деген  мақсат  көзделеді. 

Көпсалалы мемлекеттік  коммуналдық  жол пайдалану  кәсіпорнының  мемлекеттік  қаржыландыру  жағдайына  тоқталатын  болсақ  бұл кәсіпорын  Орал  қаласы  бойынша  мемлекеттік  коммуналдық  кәсіпорындардың ішіндегі мемлекеттен қаржылану көлемінен алғашқы орындарда  тұр деуге болады.  Яғни өзін-өзі қаржыландыру көлемі  атқарылатын қызметтеріне байланысты  тым  аз  көлемде  жүргізіледі.

Себебі,  басқа коммуналдық  ірі кәсіпорындармен салыстырғанда «Орал су арнасы»,  «Жайықжылукуат»,  «Аймақ газ»  бұл кәсіпорындар  жеке тұлғаларға,  мекемелер мен  кәсіпкерлерге  өз  қызметтерін  көрсету арқылы  да  қаржыланады,  яғни,  шаруашылық есебі  өзін өзі қаржыландыру жүйесімен  мемлекеттік қаржыландыру жүйесі  қоса  жүреді.  Бұл ірі коммуналдық  кәсіпорындарда  мемлекеттік қаржыландырудан, өзін-өзі қаржыландыру  көлемі  анагұрлым үлкен пайызын  құрайды.

Көпсалалы мемлекеттік  коммуналдық  жол пайдалану  кәсіпорнының  Спецавтобаза  бөлімшесі өзін-өзі қаржыландыру  жүйесімен қаржыланады. 1996 жылдан  бастап  қаланың  көң-қоқысын тазартып шығаратын  мекеме,    өз  қызметін  тұтынушыларына  2012 жылдың  желтоқсан айына дейін                100 % көрсеткішімен монопольды  түрде  жүргізді. 

2012 жылғы желтоқсан айынан бастап облыстық бағаларды реттеу басқармасының   шешімімен бұл қызмет  көрсету көрсеткіші  97 % - ға кемітілді,  бұган себеп болған  нарық жағдайында  бәсекелестікті нығайту және  қызмет  көрсетуге жоғары бағаларды  болдырмаудың  мақсатында  жасалған тәжірибе деп қарауға болады. 

2010 жылдан бері  өз қызметін бастаған  «Шалқар табиғаты» мемлекеттік коммуналдық кәсіпорны бүгінгі таңда  3%  көлемімен  Көпсалалы мемлекеттік коммуналдық  жол пайдалану  кәсіпорнының  Спецавтобаза бөлімшесінің  бәсекелесіне айналып отыр.  Бұл  Спецавтобаза бөлімшесінің қызмет көрсету сапасымен  көлемін  барлық  жағдайда  бірқалыпты  жоғары   деңгейде  ұстап отыруға себебін тигізеді.

Көрсетілген  қызметке белгіленетін баға  саясаты да  кәсіпорынның  тұтынушыларына  үлкен  әсерін тигізеді.  Сондықтан  жоғары  бағаға  сәйкес  тұтынушыларға  сапалы қызмет  көрсету  қазіргі таңда  Спецавтобаза бөлімшесінің  ең бастыда,  нақты мақсаты болып отыр.

Көпсалалы мемлекеттік коммуналдық  жол пайдалану кәсіпорнының  басқа коммуналдық  кәсіпорындардан  айырмашылығы  тек  өзін-өзі қаржыландыру емес, басқа да атқаратын қызметі  мен жұмыстары  жалпылама  болып келеді,  яғни  кәсіпорынның  қызметі болып келесі  мақсаттар мен міндеттерді орындау болып табылады:

1) қаланың жол-көпір  шаруашылығын санитарлық нормаларға  және автокөлік  пен  жаяу  жүргіншілердің  толассыз  және  апатсыз  қозғалысының талаптарына  сай ұстау, қоқысты, қар мен  мұзды көлік жолынан, көшелер  мен қала аумағынан шығару, қоғамдық көлік аялдамаларын, көпірлерді, жол өтпелерін, аландарды және жерасты өткелдерін тазалау және көк тайғақпен күресу;

2) арық жүйесін, суаққы  құбырларын (еріген және тасқын  суларға арналған) және басқа  да инженерлік жол құрылымдарын  дұрыс ұстау; 

3) су тасқынына қарсы шараларды жүргізу, еріген және жаңбыр суларын тартып шығару жұмыстарын орындау;    

4)  қаланың көкжелек  аясын күту және ұстау жұмыстарын  орындау;

5) сыртқы жайландыру  объектілерін сатып алу және  орнату (қоқыс салғыш, автокөлік  павильондары, орындықтар);

            6) халыққа ақылы қызмет түрлерін көрсету (автокөлік қызметтерін, көкалдандыру жұмыстарын орындау, қоқыс салғыштарды, кедергі қоршауларды орнату);

          7) шаруашылық  қызметтерін   коммуналдық   шаруашылық   аясында   жүргізу;

8)  орталықтандырылған  санитарлық  тазалау;

9)  тұрмыстық  қатты   қалдықтарды  полигонға  шығару;

10)  лас  сұйықтықтарды   шығару;

11)  қоғамдық   және  жеке  әжетханаларды  тазалау;

12)  тұрмыстық  қатты   қалдықтарды   пайдаға  асыру;

Кәсіпорын Қазақстан Республикасының заңнамаларымен тыйым салынбаған басқа да қызмет түрлерін көрсете алады.

          Кәсіпорын, тізбегі заң актілерімен  анықталған жекеленген қызмет  түрлерімен лицензия негізінде  айналыса алады.

Жоғарыда көрсетілген  қызметтерге  байланысты  мемлекеттен  соңғы үш жылдық мерзімінде төмендегідей  соммада  қаржы бөлінген. 

Кесте - 2

         Көпсалалы мемлекеттік коммуналдық   жол пайдалану кәсіпорнын мемлекеттік қаржыландыру

мың теңге

	Қызметтердің  атауы	2010 жыл	2011 жыл	2012 жыл
1	Жалпы қала және көпір  тазалау мен жинау жұмыстарына	245 674,2	303 804,0	485 906,0
2	Көгалдандыру жұмыстарына	9 000,0	11 999,9	20 809,7
3	Еріген қар және жаңбыр суларын шығаруға	5 499,7	6 990,6	6 283,0
4	Қоғамдық  әжетханаларды  тазалауға	3 300,0	4 362,1	4 596,7
5	Жасыл ел бағдарламасына	-	2 000,0	2 761,2
	Барлығы	263 473,9	329 156,6	520 356,6

 

Жоғарыдағы  кестеден  кәсіпорынды  мемлекеттік қаржыландыру жылдан жылға жоғары қарқынмен өсіп келе жатырғанын көреміз,  бірақ бүған қарап мемлекеттік қаржыландыру  жүйесі  оп-оңай  деңгейде өсе береді екен деген пікірден аулақ болу керек.  Себебі  әр-жыл сайын климаттық жағдайларда бір біріне сәйкес келе бермейді.  Мысалы,  мемлекетік қаржыландырудың осу қарқынын  кәсіпорындағы мамандар былай  сипаттайды:  2011 жылдың  қаржыландыру көлемі 2010 жылмен салыстырғанда 24,9 %  - ға  өскен.  Бұған себеп болып отырған жағдай  тауарларға, жанар-жағар майға және тағы да басқа құрал жабдықтарға баға нарығының  күрт  өскені  және  төменгі  еңбек ақы  мөлшерінің  30% -ға көтерілгендігі  деп есептейді.  Ал,  2012 жылдың  қаржыландыру  жүйесі                  58 % - ға көтерілген себебі  осы жылдың  1- тоқсанында  жауған  аса көлемді қар мөлшеріне байланыстырады.  Яғни,  қала тұрғындарын  көктем маусымында су тасқынынан және еріген қардың  суынан бұзылатын  асфальт және  жай жолдардың  бұзылмауының  алдын алатын  жұмыстардың  өте көлемді және сапалы  жүргізілуі  болып саналады.   

Сонымен қатар соңғы  жылдары  жасыл ел бағдарламасына  көп көңіл бөлініп жүр. Бұл салада  коммуналдық кәсіпорын  жасыл ел бағдарламасына қатынасатын  студенттерді  техникамен  және құрал-саймандармен  қамтамасыз  етеді.  

Коммуналдық  кәсіпорындарды  атқарылған жұмыстары мен қызметтерінен  басқа  да  мемлекеттік  қаржыландыру  түрлері бар.  Мысалы  негізгі құралдармен  (техникамен  және  әр-түрлі құрал саймандармен)  қамтамасыз  ету.  Бұл  салаға  соңғы  жылдары  аумақты  қарыздар жұмсалуда.  Себебі,  берілген тапсырыстарды сапалы және уақытылы орындалуын талап ету үшін  жаңа  техникалармен қамтамасыз  ету басты мәселе болып табылады. 

Көпсалалы мемлекеттік  коммуналдық  жол пайдалану  кәсіпорнына  2012 жылы арнайы техникалармен қамтамасыз  етуге 96 млн. теңге жұмсалып  кәсіпорынның  жарғылық  қоры  осы соммаға  өсті.

Біздің облысымызда коммуналдық  қызметтерге   жеке кәсіпкерлердің  аса қызығушылықпен қарамайтындығы  бүгінгі нарықтық  қатынастарда  таң қалдыратын  жайға ұқсайды.  Қазақстанның  басқа облыстарымен салыстырғанда  біздің  облысымызда  коммуналдық  кәсіпорындардың  көпшілігінің   меншік  иелері  болып  мемлекет  саналады.  Бірақ бұл жайттың артықшылық  жақтары көп сияқты,  бұған себеп кәсіпорынға басшылық  ететін  адамдардың  мемлекеттік қызметкерлер  болуы олардың өз  қызметтеріне   үлкен  жауаптылықпен  қарауы.  Яғни мемлекеттік меншік иелігіне  ие болып алған жеке кәсіпкерлерден  аса көп  жауапкершілік  күту  тиімсіз жағдайларға әкеліп соқтыруы мүмкін.