Материалдардың бухгалтериядағы есебі

      Айдың аяғында шектеулі-заборлық картада  көрсетілген материалдардың пайдаланылған-пайдаланылмағанына қарамастан, барлық шектеулі-заборлық карталар бухгалтерияға тапсырылады.

      Құрылыс ұйымдарында көбіне шектеулі-заборлық картаның М-28 және М-28А нөмірлі үлгілі түрлері қолданылады. Үлгілі түрі М-28 нөмірлі шектеулі-заборлық карта  материалдарды салынып жатқан құрылысқа  ол құрылыс басталғаннан бастап, аяқталғанға дейін босатуға арналған. Шектеулі-заборлық картаның бұл түрі құрылыс жұмысын жүргізуші прорабтар немесе мастерлер, тағы да басқа жұмыс жүргізушілердің біреуінде болады. Сонымен қатар ай сайын үлгілі түрі М-28 шектеулі-заборлық карта жазылады да, ол қоймада сақталынады. Материалдарды қоймадан босатқанда қоймашы үлгілі түрі М-28А шектеулі-заборлық картаға қол қояды, ал материалдарды қабылдап алушы құрылыс бөлімінің өкілі үлгілі түрі М-28А шектеулі-заборлық картаға қол қояды. Айдың аяғында жұмыс жүргізуші мастер, прораб пайдаланылмаған материалдарға түгендеу жүргізіп, оның нәтижесі бойынша үлгілі түрі М-28 түрін шектеулі-заборлық картадағы 14 бағанды толтырады. Ай бойы нақтылы пайдаланылған материалдар санының көлемі карточканың әрбір жолы бойынша алынған материалдардан қоймаға қайтадан тапсырылған материалдармен оның айдың аяғында пайдаланылмай қалған қалдығын алып тастау арқылы табылады. Қоймашы мен жұмыс жүргізуші тиісті жазулары жазылып дайын болған шектеулі-заборлық картаны алғашқы құжаттармен бірге материалдар жайында берілетін есепке тіркеп, бухгалтерияға тапсырады. Бухгалтерияда қойманың берген есебі бойынша жұмсалған, өндіріске босатылған материалдардың есептен дұрыс шығарылуы тексеріледі. Сонымен қатар үлгілі түрі М-28 түрлі шектеулі-заборлық карта арқылы әрбір объекті бойынша құрылыс басталғаннан бастап жұмсалынған материалдар жайлы деректер анықталынады. Салынып бітпеген объектінің шектеулі-заборлық картасы жұмыс жүргізушіге қайтарылып беріледі. Шектеулі-заборлық картаның М-28А нөмірлі үлгілі түрі материалдарды орталық қоймадан немесе құрылыс бөлімшесінің қоймасынан құрылыс объектілеріне бір ай бойы уақыт аралығында босатуға арналған. Шектеулі-заборлық картаның үлгілі түрі М-28 және М-28А санды нөмірлерінің ішіне материалдардың ай бойы босату санына қарап, қосымша парақ тігуге болады. Шектеулі-заборлық карта бойынша материалдарды әрбір босатқан сайын пайдаланбағаннан қалған қалдығы шығарылып отырады. Егер материалдар шектеулі-заборлық картада көрсетілгеннен артық мөлшерде керек болса, ондай материалдарға үлгілі түрі М-10 санды «Материалдарды ауыстыру (қосымша босату) талап ету актісі» толтырылады. Шектеулі-заборлық картада көрсетілгеннен артық керек болған материалдар үшін немесе бір материалдың орнына екінші бір материалды алу немесе пайдалану керек болған жағдайда кәспорын басшысының немесе оның өкілетті қызметкерінің рұқсаты болуы керек. Мұндай материалдарға да жоғарыда айтылған үлгілі түрі М-10 санды «Материалдарды ауыстыру (қосымша босату) талап ету актісі» толтырылады. Сонымен материалдарды өндіріске лимит бойынша босату кәсіпорын басшысының өндірісте болып жатқан кемшіліктерді уақтылы білуіне мүмкіндік береді. Кәсіпорындар мен ұйымдардың ішінде құрылыспен айналысатын өндіріс орындарында ашық қоймаларда сақталынатын материалдар көн пайдаланылады (құм, тас, қиыршық, кірпіш). Бұлар қоймашының жауапкершілігінде далада сақталынады. Олардың әр құрылыс бөлігіне берілетіндері бойынша бөлек сақталғаны дұрыс. Мұндай материалдарды талап ету қағазы бойынша босатады. Ай сайын олардың қалдық көлемін өлшеу арқылы құрылысқа босатылған материалдардың көлемі, мөлшері анықталады. Ол үшін айдың аяғында түгендеу жүргізіп материалдардың ай бойы талап ету қағазы бойынша босатылғанның саны мен көлемін нақтылы пайдаланылған материалдардың санымен салыстырып отыру керек. Көп жағдайларда ашық жерде сақталынатын материалдарды өлшеп тұруға мүмкіндік болмайды. Сондықтан да оларды тікелей құрылыс салынып жатқан объектіге түсіреді де, пайдаланғаннан қалған қалдығын өлшеу арқылы көлемін білдіреді.

2.2. Тауарлы-материалдық  қорларды бағалау  әдістері 

      Өндіріске есептен шығарылатын материалдық ресурстардың нақты өзіндік құнын мынандай әдістердің біреуін қолдану жолымен жүзеге асырылуы мүмкін:

- Арнайы сәйкестірілген есептеу әдісі

- Орташа өзіндік құнын есептеу әдісі

- ФИФО әдісі

- ЛИФО әдісі

      Арнайы  сәйкестірілген есептеу әдісі әдетте бірімен-бірін алмастыруға болмайтын  немесе кәсіпорында ерекше тәртіппен  пайдаланылатын (асыл металдардың, асыл тастардың және т.б.) нақтылы бір  материалдық қорлардың бағасын  есептеуге арналған. Бұл әдіс жұмсалған материал мен істелген жұмыстардың нақты өзіндік құнын есептеп шығаруды көздейді. Сондай-ақ бұл есептеу әдісі сатылып алынғанына немесе кәсіпорынның өзінде өндірілгеніне қарамастан арнаулы жоспарлауға арналған материалдардың өзіндік құнын есептеуге арналған.

Орташа  өзіндік құнын  есептеу әдісі  бойынша кәсіпорынға  кіріске алынған әрбір материалдық  қорлардың бағасы олардың кіріске  алынғандағы шоты бойынша бағасын  анықтау мүмкін болмаған жағдайда жүргізіледі. Материалдық қорлар тобының орташа өзіндік құны ұйымдағы материалдардың есепті айдың басындағы қалған қалдығының құнымен ай бойы кіріске алынған материалдар құнының жиынтығын материалдардың ай басындағы сандарының қалдығымен ай бойы кіріске алынған тиісті материалдардың сандарының қосындысына бөлу арқылы анықталады.

      ФИФО  есептен шығарылған материалдық қорларды олардың алғашқы кезекте кіріске алғандарының өзіндік құны бойынша бағалау әдісі болып табылады. Бұл әдіс қағидасы бойынша материалдық қорлардың бірінші кезекте кіріске алынғаны алғашқы болып, яғни бірінші кезекте шығыс етіледі деп жорамалданады. Басқаша айтатын болсақ, барлық келіп кіріске алынған материалдар бірінен соң бірі кіріске алынғандағы кезегі бойынша шығыс етіледі деп есептелінеді. Бұл жағдайда ай соңында кәсіпорынның қоймасында қалған материалдардың өзіедік құны соңғы кіріске алынған материалдардың бағасымен бағаланады.

      ЛИФО  әдісі кәсіпорынға ең соңғы кезекте  кіріске алынған материалдар  тобы бірінші болып шығыс етіледі  немесе жұмсалады деген қағыдаға негізделген, яғни алғашқы жұмсалатын немесе шығыс етілетін материалдар кәсіпорынға ең соңғы кіріске алынған материалдардың тиісті өзіндік құны бойынша бағаланады. Ал ай соңында кәсіпорында қалған материалдар алғашқы кіріске алынған материалдардың өзіндік құны бойынша бағаланады.

Өндіріске босатылған және материалдардың қоймадағы қалдықтары ФИФО және ЛИФО әдістері бойынша мына түрде есептелінеді.

Мысалы: А – түрлі  материалдар тобы (1-кесте)   

1-кестеден көріп отырғанымыздай шығыс етілген 250 дана материалдық қорлардың құны былайша есептелінеді.

ФИФО  әдісі бойынша:

      Бірінші кіріс етілгендер, соның ішінде: айдың басындағы кәсіпорынның қоймасындағы материалдардың қалдық саны 50 дана сомасы 5000 теңге, бірінші топтамада кіріске алынғаны 100 дана, сомасы 11000 теңге, екінші топтамада кіріске алынғаны 80 дана, сомасы 9600 теңге, үшінші топтамада кіріске алынған материалдардың тек қана 20 данасы, сомасы 2600 теңге шығыс етіледі. Барлығы 250 (50+100+80+20) дана, сомасы 28200 (5000+11000+9600+2600) теңгенің материалдары.

ЛИФО  әдісі бойынша:

      Соңғы кіріс етілгендер, соның ішінде: бесінші топтамада кіріске алынғаны 70 дана, сомасы 10500 теңге, төртінші топтамада  кіріске алынғаны 100 дана, 14000 теңге, үшінші топтамада кіріске алынған 90 дана, материалдың сомасы 11700 теңге, 80 данасы, сомасы 10400 теңге шығыс етіледі. Барлығы 250 (70+100+80) дана, сомасы 34900 (10500+14000+10400) теңгенің материалдары.

      Материалдық қорлары ФИФО және ЛИФО әдістерімен бағалау барысында материалдардың талдамалық есебін олардың түрлері бойынша ғана жүргізіп қоймай, егер олар әртүрлі бағамен сатылып алынған болса, онда келіп түскен материалдарды олардың топтамасы бойынша есептеу керек.

      Материалдар баланста нақты өзіндік құны бойынша көрсетіледі. Сонымен қатар материалдар өздерінің топтамалық (синтетикалық) есебінде нақты өзіндік құнымен көрсетіледі де, ал талдамалық есебінде жоспарлы есептеу бағасымен немесе келісілген бағасы бойынша көрсетіледі. Егер кәсіпорын материалдық қорлардың талдамалық есебін келісілген бағасы бойынша есептейтін болса, онда олардың нақты құны материалдық қорлардың сатылып алынған құны мен дайындау-тасымалдау шығындарының қосындысынан тұрады. Бұлардың құрамына теміржол тарифі, көлік, ұшақ және басқа да тасымалдау құралдарының тарифтері, жарналар, материалды тиеуге, түсіруге кеткен шығындар, материалдық қорларды дайындаушылардың іссапары шығындары, қамсыздандыруға төленген төлем және басқа да шығындар жатады. Егер материалдық қорлардың талдамалық есебі жоспарлы есептеу бағасы бойынша есептелетін болса, онда олардың нақты өзіндік құны жоспарлы есептеу құнына баға өзгеруінен болатын ауытқулар қосу немесе алу арқылы анықталады.Бұл бағаны кәсіпорынның немесе ұйымның  өзі жоспарланған дайындау-тасымалдау шығындарын ескере отырып есептеп шығарады. Жалпы материалдық қорларды есептеуде заттай және ақшалай өлшемдер қолданылады. 

3. Тауарлы-материалдық  қорлардың бухгалтериядағы есебі 

3.1. Тауарлы-материалдық қорлардың бухгалтериядағы есебі

Қоймадан тізілім бойынша келіп  түскен құжаттар алдын ала жинақталғаннан кейін бухгалтерияға беріледі. Бухгалтерияға келген құжат дректері кәсіпорында белгіленген есептік топтар бойынша топтастырылады. 1300 (қорлар) және 1310 (тауарлар) шоттары бойынша материалдық құндылықтардың кірісі мен шығысы бойынша жүретін, материалдырдң талдамалы есебінің жинақтаушы ведомоста әрбір топ бойынша сомалық өлшеммен көрсетіледі:

А) өткен айдағы ведомоста  алынған ай басындағы қалдық;

ә) құжаттары өткізу тізілімінен  ай ішіндегі топ бойынша материалдық  құндылықтардың кірісі;

б) құжаттарды өткізу тізілімінен  ай ішіндегі топ бойынша материалдық құндылықтардың шығысы;

в)  есептеу жолымен  анықталған ай соңындағы қалдық.

Жинақтау ведомосы бухгалтерия  мен қойма есебінің деректерін салыстыру  үшін пайдаланылады. Қойма есебі  материалдардың талдамалы есебі  карточкаларында және қалдықтар  кітабында жүргізіледі. Қалдықтар туралы деректер сәйкес келу керек, өйткені қоймадағы жазулар бір ғана құжаттардың негізінде жүргізіледі. Бухгалтерияда жинақтау ведомосының немесе материалдық жауапты адамдардың материалдық құндылықтардың қалдығы мен қозғалысы туралы есептемесінің негізінде «Материалдардың ақшалай өлшемдегі қозғалысы» деген №10 ведомосы жасалады. №10 ведомосы талдамалы есептің дректерін материалдық құндылықтардың талдамалы есебінің көрсеткіштерімен ұштастыруға арналған. Келіп түскен материалдық құндылықтардың құны жинақтамалы шоттардың немесе есептік топтардың кесімінде есептік бағалар бойынша келтіріледі. Сонымен бірге ведомоста сатып алынған материалдық құндылықтардың нақты құнының олардың есептік бағасы бойынша құнынан ауытқуының есебі жүргізіледі. №10 ведомос материалдар шығыстарын шығыстың бағыты бойынша бөлуге қызмет теді. №10 ведомос бірнеше бөлімнен тұрады: 1- бөлім нақты өзіндік құн бойынша жиынтық деректер мен ай ішінде келіп түскен материалдардың есептік құнын көрсетіге арналған. Бұл деректер әр түрлі журнал-ордерлерден (№6,№10,№3,№7,№1 және т.б.) көшіріледі. Мұнда жүктерді жеткізу жөніндегі шығындарды, тиеп-түсіру жұмыстарының шығынын, теміржол алымдарына төлемді және материалдарды сатып алу құнынан  тыс жұмсалған басқа шығындарды қоса алғанда, материалдық құндылықтарды сатып алуға және  әзірлеуге жұмсалған шығындар ескеріледі. Дәл осы бөлімге ведомостың басқа бөлімдерінен алынған, материалдық құндылықтардың нақты өзіндік құны және ай басындағы есептік бағасы бойынша қалдығын жазады. Оған ай ішінде келіп түскен материалдардың құны қосылады. Одан кейін нақты құнның есептік баға бойынша құннан ауытқуының сомасы мен пайызы анықталады. Ауытқулар сомасы дегеніміз осы көрсеткіштер арасындағы айырмасы, ауытқу пайызы – бұл ауытқу сомасының материалдардың есептік құнға қатынасы. Ауытқу «+» немесе «-» таңбасымен болуы мүмкін.

№410 ведомостың екінші және одан кейінгі бөлімдері материалдық  құныдылықтарды сақталу жері  бойынша  кірісін, шығысын және қалдығын ақшалай  өлшеммен көрсетуге арналған. Бұл деректер материалдық есеп берудің сальдолық жинақтаушы ведомостарының негізінде толтырылады, ал оларда – материалдық құндылықтардың қозғалысы мен қалдығы есептік бағамен келтірілген. Тап осы жерде олардың нақты өзіндік құны, сондай ақ материалдық есептен шығарылған тиісті баланстық шоттарға есептен шығарылуға тиіс ауытқу сомаларының бөлінуі келтіріледі. Материалдардың толық нақты өзіндік құны есептік бағалар мен ауытқулар бойынша материалдар құнының сомасы ретінде анықталады. Ауытқуларды бөлу мынандай тәртіппен жүргізіледі: