Материалдардың бухгалтериядағы есебі

1. есепті кезеңнің соңындағы материалыдқ құндылықтар қалдығныың есептік құнына қатысты ауытқулар сомасы анықталады.
2. қалған сома есептік бағалары бойынша материалдар есептен шығарылған баланстық шоттар бойынша ведомостің басқа бөлімдерінде бөлінеді:

а) 7470-шотқа – есептелген пайызбен;

ә) 8011-шотқа - әдетте, қалған сома.

Егер 8031-шотқа көптеген материалдар есептен шығарылатын  болса, онда ауытқудың сомасы есептік  бағасы бойынша ағымдағы айда осы  шотқа есептен шығарылған материалдар  құнын №10 ведомосте өткен айда көрсетілген, сол айда қолданылған ауытқу пайызын көбейту жолымен анықталады. Көптеген материалдар жұмсап, үлкен көлемді өнім әзірлейтін көмекші қосалқы өндірістері бар субъектілер ауытқуды 8031-шотқа көшіреді. Барлық қалған шоттарға (8031,7210) ауытқулар есептен шығарылмайды.

  Жүкті қабылдаған кезде жетіспеушілік анықталған болса, онда шығын сомасы акт негізінде Дт 1280   Кт 3310 болып жазылады. Бұл орайда «Г» бағанында (кіріс құжаты) актінің нөмірі көрсетіледі. Егер материалдық құндылықтардың жетіспеушілігі шотты төлеуге келіскенге дейін анықталса, онда шағым сомасын шотты төлеуге келіскен сомадан кемітеді. Мұндай жағдайда жеткізушіге шағым жасау жөніндегі операциялар  №6 журнал-ордерде көрсетілмейді. Есепті айда келіп түскен, фактураланбаған материалдық құндылықтар фактураланғандарға ұқсас түрде №6 журнал ордерде әрбір жеткізілім бойынша жекелей көрсетіледі. Жүкті қабылдауға арналған акті фактураланбаған жеткізілімдерді №6 журнал-ордерге жазуға негіздеме болып табылады. Бұл орайда «А» және «Б» бағандарында тіркеу нөмірі мен шот нөмірінің орнына «Н» әрпін әрбір осындай жеткізілім бойынша қойып шығады.

1300-бөлімшенің  дебеттелетін  шоттарының бағандарында нақты  құнның орнына есептік бағасы  бойынша келіп түскен материалдық  құндылықтардың құнын жазады.Бұл орайда шоттың сомасы бөлімінде «Н» әрпімен көрсетіледі. Бұның фактураланбаған ретінде қабылданған материалдық құндылықтарға шоттар келіп түскенде есептік құны бойынша материалдық құндылықтарды есепке алу жөніндегі дебеттік шоттардың бағандарына жазылған сомалар сторно (түзетпе) жазу жасалынады, ал алынаған шоттардың негізінде қарапайым жеткізілімді есепке алуға қабылданаған тәртіппен жазуларды  жүргізеді. Сторнолық жазуларды фактураланбаған жеткізілімдерге келіп түскен шоттар бойынша жазулармен бір мезгілде жүргізеді. №6 журнал-ордерде төлем мен есептен шығарудың сомасы әрбір шот бойынша жекелей жазылады. Төлем мен есептен шығарудың материалдық құндылықтардың келіп түсуі, жұмыстар мен қызметтердің қабылдануы туралы деректер жазылатын жолдар бойынша, яғни жеткізушілерге немесе  медігерлерге төлеуге тиісті сомалар көрсетілетін жерлерде көрініс табады. Шоттар материалдық құндылықтар келіп түскенге дейін төленетін жағдайда шоттар бойынша сома тиісті тіркелімдердің  Дт 1610 немесе 2180 бойынша көрсетеді. Егер бұрын жолдағы құндылықтар деп ескерілген материалыдқ құндылықтар шоттар төленген айда келіп түссе, олардың құны жай тәртіппен көрсетіледі. Ай аяқталғанан кейін №6 журнал-ордер жабылады, кт 3310 бойынша жиыны корреспонденцияланатын шоттар бойынша есептеліп шығарылады және бас кітапқа көшіріледі.

      Материалдардың  бухгалтериядағы талдамалық есебі  сандық және ақшалай өлшемде жүргізіледі. Мұндай есепті ұйымдастырудың көп қиындығына байланысты бухгалтерияда талдамалы есепті ұйымдастыру жұмысы үздіксіз жетілдіріліп келеді. Есеп жұмысына есеп тіркелімдерінің өте ұтымды жаңа түрлері енгізіліп, есеп жұмысының тәртібі жақсартылып, есеп машиналары пайдаланылып, есеп беру жұмысы қысқартылып, жеңілдетудің басқа да түрлері қолдануда. Соңғы уақыттарға дейін ұйымдардың бухгалтерияларында материалдардың талдамалық-сорттық, сандық, бағалық есебін карточкаларда жүргізіп келді. Жалпы бухгалтерияда материалдардың әр номенклатуралық нөміріне бөлек карточка ашылады. Материалдардың кіріс етілуіне, босатылуына жасалған әр құжат деректері тиісті карточкаға жазылуы керек. Ай біткеннен кейін немесе ай соңына әр карточка бойынша материалдардың кіріске алынуы мен шығыс етілунің қорытындысы шығарылып, олар материалдардың айналым тізімдемесіне жазылады. Сөйтіп, бухгалтериядағы карточкаларда қоймадағы карточкаларда жазылған деректер қайталанады.

     Айырмашылығы:

     Қоймадағы  карточкаларда сандық есеп қана  жүргізілсе, бухгалтериядағы карточкаларда   сандық есеппен қатар олардың  құндары да көрсетіледі. Бухгалтерияда  материалдардың сорттық, сандық, бағалық есебін жүргізу көптеген адам күшін және уақытты керек етеді. Сондықтан да бухгалтерияда карточкалар мен айналым тізімдемелерін толтыру кейде кешігіп отырады. Оысған байланысты сандық карточкалардың орнына кейінгі кезде сандық, сорттық, сомалық айналым тізімдемесін пайдаланатын болды. Есептің бұл әдісін қолданған кезден бастап (1946 жылы) кәсіпорындардың бухгалтерияларында сорттық, сандық, бағалық карточкасын пайдаланбайтын болды. Шығыс етілген материалдардың сандық есебі алғашқы құжатта тікелей жинақталып қалдығы шығарылады. Ай біткеннен кейін он-он бес күн ішінде материалдардың айналымы мен қалдығы сорттық, сандық, сомалық айналым тізімдемесіне жазылады. Бұл әдісті пайдаланғанда бухгалтерлердің жұмысы сәл жеңілдегенімен кемшіліктер де кездесіп отырады. Ол кемшілікке ұйымдағы материалдардың сандық есебінің бухгалтерия мен қоймада қатар жүргізілуін жатқызуға болады. Материалдардың бұл екі есебі көбіне бір-бірімен еш байланыссыз жүргізіледі. Материалдардың есебін одан әрі жетілдіру негізінде оперативтік бухгалтерлік (сальдолық) әдәсә пайда болады. Бұл әдісті бұрынғы КСРО-ның орталық статистика бөлімі 1959 жылдың 12 мамыр күнгі жазған хатында қолдануға ұсынған болатын. Ал іс жүзінде бұл әдіс 1950 жылдардан бастап қолданыла бастаған. Бұл әдіс бойынша материалдардың есебі тек қоймалық сорттық, сандық есеп карточкаларында жүргізіледі. Оперативтік-бухгалтерлік есептеу әдісін қолдану үшін міндетті түрде керек жағдайлардың бірі есептеу жұмысына жоспарлы есептеу бағасын енгізу қажеттілігі болып табылады. Материалдардың ағымдағы, яғни талдамалық есебі осы бағамен жүргізіледі. Материалдар синтетикалық шотта нақтылы өзіндік құнмен есептелінеді. Материалдардың есебін оперативтік-бухгалтерлік әдіспен жүргізуге жоғарыда аталған қоймадағы материалдардың қалдығын есептеу үшін жүргізілетін М-20 тізімдемесі пайдаланылады. Бұл тізімдеме әр қойма бойынша бөлек және бір жылға ашылады. Ай соңында қойма меңгерушісі осы тізімдемеге қоймадағы карточкалардан материалдардың тексерілген, келесі айдың басына қалған сандық қалдығын көшіріп жазады. Кей жағдайларда кәсіпорынның қоймасы цех немесе бөлімшеден алыс жерде орналасқан жағдайда тізімдемеге материалдардың қалдығын көшіріп жазу бухгалтерия қызметкерлеріне немесе есептеу операторына жүктелуі мүмкін. Мұндай жағдайда материалдарға жауапкер адам олардың қалдықтарының тізімдемеге дұрыс көшірілуін тексеріп шығып, қол қояды. Егер есепті ай бойы кәсіпорында материалдар кіріске алынбаған және шығыс етілмеген болса, онда олардың бұрынғы қалдық саны мен сомасы жаңа айға көшіріліп жазылады. Материалдар қалдығының қоймалық карточкаларының үлгілі түрі М-20 түрлі тізімдемеге дұрыс толтырылуын бухгалтерия қызметкері міндетті түрде тексеріп, қол қояды. Ай сайын үлгілі түрі М-20 санды тізімдемесінде көрсетілген материалдар қалдығы олардың жоспарлы бағасына көбейтіліп, материалдардың есептеу топтары және синтетикалық шоттары бойынша сомалары есептеліп жазылады. Жоғарыда айтылғандай бузгалтерияда материалдардың сомалық есебі синтетикалық шоттар бойынша олардың ішінде әрбір қоймадағы материалдардың топтары бойынша бөлек жүргізіледі. Сонымен қатар кәсіпорында материалдардың кіріске алынғандары мен шығыс етілгендерінің сомасын тапқаннан кейін оларды материалдардың әрбір есептеу топтары бойынша біріктіріп және ол сомалардың жиынтығын материалдардың кіріс-шығысымен қатра қалдығын есептейтін тізімдемеге көшіріп жазады. Бұл тізімдеме екі бөлімнен тұрады.

      Бірінші бөлімде кіріске алынған материалдардың жиынтық өзіндік құны жайлы деректер көрсетіледі. Сонымен қатар бұл бөлімде кіріске алынған материалдардың нақтылы өзіндік құны мен есептеу бағасымен есептелген құнының арасындағы ауытқу мөлшері көрсетіледі.

      Екінші  бөлімде әрбір қойма мен материалдарға  жауапты тұлғалар бойынша материалдардың қозғалысы (айдың басындағы және айдың аяғындағы қалдығы, кірісі мен шығысы) тиісті шоттар бойынша көрсетіледі.

3.2. Материалдық жауапты тұлғаның есеп беруі.

Тауарлар мен ыдыстардың саны мен  сапасын және ақшалардың сақталуын  қамтамасыз ету үшін материалдардың жауапкершілік енгізілген және ол жүктелген қызметкерлер материалды жауапты тұлғалар деп аталады.

          Материалдық босалқыларды есепке алуды материалды ееспке алуды материалды жауапты немесе олардың келісімдерін жұмысын атқаратын есепшілер (операторлар) материалдарды есепке алу үшін арналған карточкаларында жүргізеді. Босалқылардың әрбір номенклатурысының нөміріне жекелеген карточкалар ашады да, содан соң ол бухгалтериядан қоймаға жартылай толтырылған күйінде беріледі.

Алған карточкаларда  материалдардың сақталатын орнын сипаттайтын реквизиттерді толтырады. Карточкаларға жазбалар құжаттардың негізінде жазылады. Материалдарды ескере алудың толтырылған карточкасы төменде келтірілген.

           Егер материалдық қорлардың қалдықтары қорлардың белгіленген нормасынан жоғары немесе тең болса, онда бұл туралы жабдықтау бөліміне хабарлануы тиіс. Бұл мақсатта қорлардың белгіленген нормаларынан нақты қалдық қорының ауытқушылығы туралы дабыл анықтамасы қолданылады. Анықтаманы бір дана етіп материалдарды есепке алу карточкасының  деректері бойынша жасалады. Анықтамаға деректерді енгізудің өлшемдерін субъектінің материалдық-техникалық жабдықтау бөлімі белгілейді.

         Бухгалтерияға берер алдында жазбалардың дұрыстығы және карточкадағы қалдықтардың шығарылуы қойманың өзінде тікелей тексеріледі. Материалдық құндылықтардың қозғалысын рәсімдейтін құжаттарды бухгалтер қоймадағы «Құжаттарды қабылдау - өткізу тізімінің» негізінде қабылдайды. Тізім  реестрдің нысаны төменде келтірілген.

Жетіспеушілік және материалдық  жағынан жауапты адамдардың қызметіндегі тәртіп бұзушылықтар туралы, сондай-ақ іріктеп тексерулер мен өткізілген нұсқамалардың нәтижелері туралы бухгалтерияның қызметкері бас бухгалтерге хабарлауы тиіс.

         Айдың аяғында қоймаға бухгалтериядан материалдардың қалдықтарының есепке алынатын кітабын қоймашыға береді, оған қойма меңгерушісі материалдарды есепке алу карточкасындағы қалдықтарын көшіріп жазады. Мұнан кейін деректерді салыстыра отырып тексеру үшін материалдық босалқы қорлардың есептік топтары бойынша және бүтіндей алғанда кітап бойынша жиынтығын бухгалтерияға қайтарады.

        Есеп беру түрлері мен мәні. Материалды жауапты адам басшы тағайындаған белгілі бір мерзімде бухгалтерияға бірінші ретті кіріс және шығыс құжатын есеп беру ретінде тапсырып отыруы тиіс. Ол әрбір шаруашылық операциялар тауадың шығуы және түсуімен байланысты болады.                 Тауардың түсуі мен шығуы көлемі мен жиілігіне байланысты болады. Қызмет жасау саласына байланысты көтерме сауда кәсіпорында тауарлар түрі, тауарлық операциялар көлемі және құжат айналымы көп болғандықтан, аналитикалық есепке алу тауарларды  бухгалтерияда материалды жауапкершілікті адамдар тіркемелелі құжаттарды тапсыру реестрі немесе тауарлап есеп беруді құрайды. Реестрда тек кіріс және шығыс құжаттарының аттары, олардың нөмірлері мен күні көрсетіледі. Соңында, құжаттар мөлшерін көрсетеді. (қосымша №7) Реестр – тек құжаттар тізімі, онда т.б. мәліметтер болмайды. Көтерме сатуда көп тараған және МЖА тауар қозғалысының есеп беру үлгісі «Тауарлық есеп беру», ол тауарлардың қордағы қозғалысын және қалдығын көрсетеді.

        Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгі жоспары бухгалтерлік есепке қаржылық – шаруашылық іс - әрекетке енгізгеннен бастап тауарлы операцияларды есепке алу әдісі өзгерді. Тауар түскенде бір бөлек шотта салық қосылған сома мөлшерін айқындайды, жіберушілерге орын толтыратын, сатып алғанда тауарлар екі бағада көрініс табады. Сату құнымен және бұл тауарлар МЖА-н есеп бағасымен алынып тасталады. Көтерме баға мен бөлек сату кәсіпорындарда өзгерісті ескере отырып келесі унифицияланған формадағы тауарлық есеп беруді төменде көрсетіп өтемін . Онда құру және толтыру тәртібінің ерекшелегі көрсетіліп өтіледі.

           Кәсіпорында кіші көлемде тауар кезінде МЖА және тауар жіберіп тұрғанда кіріс- шығыс накладнойы екі көшірмеде жасалады. Бірінші көшірме тауар қабылдаған адамға жіберіледі, ал екіншісі  - қоймада қалады.

Әрбір МЖА есеп беруі  аналитикалық тауарлар есебі, қаржы  құралдардың есебі, ол қол астындағы  тауарлардың көлемін айқындап отырады.

МЖА есеп беруі кәсіпорында  қандай үлгіде болмасын бірнеше бөлімнен тұрады. Есеп беру бастапқы бөлімді толтырудан басталады, онда кәсіпорынға аты мен нөмірі (бөлім, секция), фамилиясы және МЖА аты –жөні, айлық тауар айналым жоспары және тауарлы қалдықтардың нормативі; ол норматив мекеме басшының тағайындалған мөлшеріне сәйкесті келеді, есеп беру нөмірі және есеп беру мерзімі, қай мерзімге есеп беру құралатыны көрсетіледі.

Есеп беру жыл басынан  жыл соңына дейін МЖА-м бірінші  нөмірден бастап нөмірленеді. Егер МЖА  жұмысқа жыл ьасынан кіріспесе, сол жұмыс бастаған күннен бастап нөмірленеді.

Есеп берудің келесі бөлімінде есеп беруде тауарлар мен  ыдыстардың есеп беру жыл басына қалдығы  жазылады, ол қалдықтар тексерілген  және қабылданған бекітілген тәртіпке өткен жыл бойынша «Есеп беру мерзімінің аяғына қалдығы» немесе инвентаризациялық тексеруден  алынады. Қалдықтар және тауарлар есеп беруінде мекеме есептік саясатын аналитикалық есеп  есептік бағасымен көрсетіледі. МЖА көтерме кәсіпорында тауарлық есеп беруде бірінші бес бөлімдерін кіріс жән ешығыс бөлімінде толтырады, онда жеке нөмірі және кіріс және шығыс құжаттарының күні, жабдықтаушылардың және сатып алушыларды аттары, тауарлардың нақты өзіндік құны бойынша көрсетіледі.

Кіріс бөлімінде есеп беру әрбір кіріс құжатының әр бөлек жолда сол күнде жасалған операцияларға сәйкес пайда болу көздерімен түсуі, нөміріжәне құжат күні, нақты өзіндік құн бойынша қабылданған тауарлар және қабылданған ыдыстарды әрбір құжат бойынша. Барлық есеп беру мерзіміне кіріс құжаттарын жазғаннан кейін түскен тауарлар және түскен ыдыстар саналады және оларды тауарлық септе соңғы құжат түскенде береді.

Осылайша ,шығыс құжаттарда шыққан материалдардың мөлшері анықталады. Соңында тауар қалдығы есеп беру мерзімі аяғына бөлек есептеледі, бұл үшін есеп беру мерзім басындағы  қалдыққа қосамыз соңғы кіріс сомасы және соңғы шығыс сомасын алып тастаймыз.

Айтып кететін жайт, «Тауар»  мен «Ыдыстар» бөлімшелерінде түскен және шыққан тауарлар бағасы мекменің есеп саясатындағы бағамен жазылады.

3.3. Материалдық қорларды түгендеу

      Қазақстан Республикасында осы күнгі қолданылып жүрген ереже бойынша кәсіпорындар жылына кем дегенде бір рет өздерінің меншігіндегі материалдық қорларына түгендеу жұмысын жүргізуі керек. Түгендеу жұмысы міндетті түрде мынадай жағдайларда жүргізіледі:

- Жылдық есеп беру алдында маусыммен жұмыс істейтін қайта өндіруші ұйымдар, сондай-ақ дайындаушы және басқа да ұйымдар материалдар мен шикізаттарға олардың қалдығының азайған кезінде түгендеу жұмысын жүргізе алады.

- Материалдық қорларды міндетті түрде түгендеу материалдарға жауапты адамның ауысуына байланысты, ұрлық және қиянат жасалғанда, сондай-ақ материалдық қорлар бұзылғанда, табиғи апат, өрт болғанда, ұйым таратылғанда (қайта құрылғанда) тағы да басқа жағдайларда жүргізіледі.

      Түгендеу  жүргізу үшін кәсіпорын басшысының бұйрығымен орталық түгендеу комиссиясы құрылады. Бұл комиссияны кәсіпорын  басшысы немесе оның орынбасары басқарады. Сонымен қатар әрбір цех, бөлімше бойынша жергілікті түгендеу комиссиясы құрылады. Оның жұмысын орталық комиссия ұйымдастырады және басқарып отырады.