Міндеттемелермен есеп айырысулардың аудиті

    -Төленетін шоттар  – жабдықтаушылармен есеп айырысу  шоты. Кәдімгі қызмет барасында  пайда болатын қайталанатын  сауда  міндеттемелері үшін қолданады.

Шаруашылық жүргізуші субьект есеп саясатына сәйкес,әртүрлі аналитакалық есеп регистрлері-карточкалар,ведомостар,журналдар және т.б.қолдануына болады.Нақты қарастырылған аналитикалық есеп кәсіпорынның ағымдағы міндеттемелерге жүргізілетін ішкі бақылау жүйесін дұрыс бағалау тексерушілерге көмектеседі.

 Қысқа  мерзімді заемдардың алынуы және қайтарылуына байланысты операциялар 3010-3020 «Қысқа мерзімді заемдар» шоттарында  жүреді.Бұлар пассивтік шоттар болып табылады және олардың қалдығы есеп беру кезеңінің қайтарылмаған қарызын көрсетеді.Субьект несиені алған жағдайда дебеттелетін шоттар:1040,1050,1070, ал кредиттелетін шоттар 3010-3020.Неиенің қайтарылу жағдайында аталған 3010-3020 шоттар дебеттеліп,1040,1050,1070 шоттары кредиттеледі.Қысқа мерзімді займдардың аналитикалық есебі займдарды берген банктердің түрлері бойынша жүргізіледі.Аудиторға мыналарды тексеру керек:

1)займ үшін төленген  пайыздардың  дұрыстығын және  оларды кезеңдік шығыстарға дұрыс  апарылатындығын;

2)3010,3020шоттар бойынша  №4 журнал-ордер,баланстағы синтетикалық  және  аналитикалық есептің дұрыстығын;

3)«Ұзақ  мерзімді міндеттемелердің  ағымдағы бөлігі»деген бабының  көрсеткіштері баланстағы «Қысқа  мерзімді міндеттемелер»бөліміне  кіргізілуін тексеру;

4)осы бап бойынша займдардың  қайтару мерзімінің орындалуын,көрсетілген  сомалардың нақтылығын тексеру;

5)«Овердрафт»бабы бойынша  көрсеткіштердің дұрыс анықталуын  және уақтылы төленбеген банк  заемдары бөлек есептелінуі керектігін;

6)3020 шотының аналитикалық  есебінің мәліметтерін тексеру;

7)вексельге коммерциялық  несие және қарыздық міндеттемелерге  жататын серіктестік несие түрінде  ұсынылған банк мекемелерінен  алынған қысқа мерзімді заемдардың  есептесуінің жағдайын тексеру;

8)шығарылған облигацияларды  қайтару және үйлестіріп тарату,вексельдердің  берілуі және төленуі,қызметкерлер  үшін алынған заемдарды және  т.б.байланысты операциялар 3050 «Басқа  да қаржылық міндеттемелер» шотымен  тексеріледі./3,377/

Жүргізілген тексерулердің  нәтижесі кәсіпорында қысқа мерзімді займдардың аналиткалық есебінің жүргізілмейтінін немесе оның нашар ұйымдастырылғанын  көрсетеді.Сол себепті жұмыс уақытын  үнемдеу мақсатында аудиторға-банкілік және банк мекемелерінен тыс займдар бойынша пайыздардың есептелуінің дұрыстығы дер кезінде әрқашанда тексеріле бермейді.Осыған ұқсас жағдайларға байланысты аудиторға негізгі белгілері бойынша барлық несиелік шараларды топтастырып,содан кейін банк займдары бойынша пайыздардың есептелуінің дұрыстығы және олардың кәсіпорын балансында дұрыс көрсетілуін тексеру керек./2,362/

Ұзақ  мерзімді міндеттемелер – есеп беру мерзімінен кейінгі жыл ішінде немесе белгілі бір операциялық цикл ішінде қайтарылуы (өтелуі) жоспарланбайтын кәсіпорынның міндеттемелері.

Төленуге тиісті шоттар тауарды  жөнелтушіге, қызмет көрсетушіге кәсіпорынның қысқа мерзімді міндеттемелері болып  табылады. Олардың сомасы, әдетте, аналитикалық есеп регистрлерінде тіркелген төленуге тиісті шоттармен дәлелденеді.

Кейбір жағдайларда кредиторлық  борышты қамтамасыз ету мақсатында кредиторға вексель берілуі мүмкін. Қысқа мерзімді төленуге тиісті вексельдер деп заңнамалық нысанда бекітілген бір тараптың (эмитент, вексель берушінің) екінші тарапқа (вексельді ұстаушыға) берген шартсыз жазбаша борыштық ақшалай міндеттемесі. Төленуге тиісті вексель пайыздық және пайыздық емес болуы мүмкін. Пайыздық вексельде пайыздық ставка көрсетіледі. Бұл ставка бекітілген пайыздық ставка деп аталады. Пайызсыз  вексельдерде нақты пайыз көрсетілмейді, оның орнына жанама түрде шынайы пайыздық ставка немесе пайыздық кіріс деп аталатын пайыз нормасы көрсетіледі. Ұзақ мерзімді міндеттемелерге мыналар жатады:

-банктердің ұзақ мерзімді  қарыздар 

-банктен тыс ұзақ мерзімдік  қарыздар 

-мерзімі шегерілген корпоративтіқ  табыс салығы.

Банктердің және банктен  тыс мекемелердің ұзақ мерзімді қарыздары 1жылдан астам мерзімге, әдепте, жаңа техниканы енгізу шығындарына, өндірісті  кеңейтуге,оны қайта құруға, қымбат бағалы жабдықты алуға және басқа  мақсатты бағдарламаларға беріледі./3,372/

Қарыздарды алу және өтеу бойынша операциялардың арнайы аудитін  өткізу үшін келесі көрсетілген шоттар. 3010 «Банк қарыздар», 3020 «Банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың қарызы» және 3390 бөлімшенің «Қарыздар», 3050 «Басқалар» қолданылды. Оларға «Ұзақ мерзімді қарыздар»  мен «Қысқа мерзімді қарыздар» аралық шоттар 1040 бөлімшенің “Банктердегі аккредетивтердегі, чектердегі; карт-шоттардагы ақша,” 1050 ”Ұлттықвалютада ағымдағы корреспонденттік шоттардағы ақша” 3320 Еншілес ұйымдарға  кредиторлық берешек”, 3310 Берушілермен және мердігерлермен есеп айырысу” және басқа шоттармен корреспонденцияда  алынған қарыздар сомалары кредит бойынша, ал дебет бойынша- ақша есебі жүргізілетін шоттармен корреспонденцияда өтелген  қарыздар соммасы беріледі./2,363/

Қарыздарды беру мен өтеуге байланысты барлық мәселелер банк ережелерімен және қарыз алушы ұйым мен банк арасындағы кредиттік шарттармен реттеледі. Бұл мақсат үшін кредиттік шарт рәсімделеді, онда кредиттеу обьектісі, қарыз  беру мен қайтару мерзімдері проценттік мөлшерлемелер, оларды төлеу тәртібі, тараптардың қарызды берумен  өтеу жөніндегі міндеттемелерді, құқықтары  мен жауапкершілігі, құжаттар тізбесі  және оларды банкке ұсынудың мерзімділігі мен басқа жағдай көрсетіледі. 
Ұзақ мерзімді міндеттемелерді тексерген де, аудитор бәрінен бұрын баланста көрсетілген, есепті кезеңнің басы соңындағы қалдықтың бас кітаптың жоғарда аталған шоттарының журнал ордердің мәліметтеріне қарап сәйкестігін анықтауға тиіс.

Алайда мұны бірден жасауға  болмайды, өйткені баланста синтетикалық шоттардың қалдықтары емес, аналитикалық есептің мәліметтері келтіріледе. Басқаша айтсақ, баланстың «Қамтамасыз  етілген қарыздар», «Қамтамасыз  етілмеген қарыздар» және «Ұйымдардың  бір-біріне және еншілес ұйымдарға  беретін қарыздары», бабтары аналитикалық есеп мәліметтер негізінде толтырылуы тиіс. Сондықтан аудитор синтетикалық есептің аналитикалыққа сәйкес болуына баса назар аударуына тиіс.

Атап айтатын жайт 4010,4020,4030 шоттары бойынша аналитикалық есеп мерзімінде өтелмеген қарыздар, оларды берген банк түрленрі бойынша: қарыз  берушілер мен қарызды өтеу мерзімі  бойынша иәліметтер банк көшірмелері  мен расталуы тиіс. Қарыздарды банктер  тиісті қамтамасыз етуге немесе кепілдікке және белгілі бір мақсаттарға  беруге тиісті болғандықтан, Біріншіден кәсіпорын басшысын қамтамасыз ету  құрамына кіруін немесе кепілдікті, екіншіден  қарызды мақсатты пайдалану тексеру  керек. Үшіншіден, олардан ынталандыруды  толықтығы мен уақыттылығына  ерекше назар аудару қажет. Бұл үшін банк көшірмелерін тексеру керек. Қайтару  мерзімі бұзылғанда мұнын себебін  анықтау талаб етіледі. 
Басқа кәсіпорындармен ұйымдардан алынған ұзақ мерзімді қарыздарды тексергенде, аудитор қарыз берушілермен мәліметтерді салыстыру нәтижелерімен анықтауға тиісті, қайтарылмаған қарыздың қаржы қалдықтарының дұрыстығын айқындауға тиісті. /3,375/

Аудитор бір мезгілде басқа кәсіпорындардан қарыз алудың негізділігімен эаңдылығында, сондай ақ оларды өтеудің толықтығымен мерзімділігін тексеруі тиіс.

Сонымен қатар аудитор  қарыз дәне алынған несие үшін процент төлеудің дұрыстығын тексеріп, сондай ақ кәсіпорынның өтелмеген қарыз  қалдықтарымен бірге осы қарыз  үшін банке тиесілі процентті  көрсету жайлы шешім қабылдағанын анықтауы тиіс. Проценттер соммасы  банктердің қарыздары жөніндегі  процеттерді төлеу бойынша, шығыстар есебінің тиісті шоттарымен бірге корреспонденциясында ұзақ мерзімді міндеттемелер есебі  шоттарышың кредиті бойынша көрсетіледі.

Тексеру кезінде аудитор  берешек кәсіпорынға берілген вексельдермен  қамтамасыз етілгенін, ұзақ мерзімді қарыздар шотынан есептен шығарылмайтынын, вексельдік операциялар есебі ережелеріне  сәйкес ескерілетін назарда ұстауға  тиіс.

Олардың кейбірін қарастырайық:

1)есепті кезең ішіндегі  салықтық төлем міндеттемелер  тәсілімен салықтық әсер есебі  негізінде анықталады. Бұл тәсілде  табыс салығы кіріс алу барысында  заңды тұлға шеккен шығыс ретінде  қарастырылады және табыс пайда болған кезеңге есептеледі;

2) есепті кезеңде пайда  болған уақытша айырманың салықтық  әсері салықтық төлемге кіргізіледі  және бухгалтерлік баланста «Кейінгіге  қалдырылған салықтар» бабы бойынша көрсетіледі;

3)бап бойынша кезең  басы мен соңындағы қалдықтардың  анықтығын айқындау үшін Бас  кітаптың 4310 «Кейінгіге қалтырылған  корпорациялық табыс салығы»  шотынын және 5 журнал ордердің  осы шотының мәліметтері мен салыстыруы керек

4)4310 шот кредиті бойынша  мыналар көрсетіледі 
• 7710 Корпорация салығы бойынша шығыстар шоты мен бірге корреспонденцияда болашақта төлеуге тиісті салықтар сомасы. 
• Дебет 7710 Кредит 4310 шотынын салықтық мөлшерлемесіне ұлғаюына байланысты түзету енгізу

• Дебет 5020 негізгі құралдарды қайта бағалаудан түсетін қосымша  төленбеген капитал шоты Кредиті 4310 кейінгіге қалтылылған корпорация табыс салығы шотының салықтық есептегі өсімінің артуы кезіндегі активтерді қайта бағалауға байланысты әлеуметтік салықтық әсер сомасы 
5)4310 шот дебеті бойынша мыналар көрсетіледі;

• Уақытша айырмалардың пайда болуы мен жойылуы нәтижесінде  төленуге тиісті немесе 3110 төленетін  корпорациялық табыс салығы және 7710 корпорациялық табыс салығы бойынша  шығыстар шоттары мен бірге корреспонденцияда  зиянды өтеу нәтижесінде есептке жатқызылатын салықтар сомасы

• Салықтық мөлшерлемесінің 4310 шоты кредиті 7710 шотынын кемуіне  байланысты түзету енгізу

• 5020 негізгі құралдарды қайта бағалаудан түсетін қосымша  төленбеген капитал шоттары мен  корреспондеция бухгалтерлік есептегі өсімнен салықтық есептесулердегі қайта бағалау сомасы./2,365/

 

 

                      1.2 Міндеттемелер аудитінің көздері, маңызы

 

Міндеттемелер аудиттің міндеттері:

-кредиторлық борыштардың  пайда болу күндері бойынша  есеп жүргізудің дұрыстығы және  бухгалтерлік есеп регистрлері  және Бас кітаппен салыстыру  жолымен оны баланста көрсетудің  обьективтілігін;

-талап білдіру мерзімдерінің  сақталуын және салық есебінде 2 жыл өткен соң, бухгалтерлік  есепте – 3 жыл өткен соң,  кәсіпорынның кірісі ретінде  кредиторлық борыштарды танудың  уақыттылығын;

-талап бідіру жұмыстарының  жай-күйі және кәсіпкерлердің  оларды қанағаттандыруын;

-есеп айырысулары түгендеу  және салыстыру жолымен кредиторлық  борыштардың шынайылығын тексеру  болып саналады./2,365/

Кредиторлық борыш – бұл, ақшалай төлеу, өзге активтерді (өзара жеткізіп беру) беру, бұл міндеттемелерді өзгелермен алмастыру (өзара есептесу) жолымен кәсіпорынның экономикалық ресурстары өтеуге (орнын жабуға) қатыстырылуы мүмкін өткен оқиғалар мен келісімдердің нәтижесі. Оған мыналар жатады: төлеуге арналған шоттар-келесідей құрылымға ие, тауарлық-материалдық қорларды, құрал-жабдықтарды және қызметтерді несиеге сату, алу бойынша туындайтын міндеттемелер:

а) жабдықтаушылар мен мердігерлер  алдындағы борыш;

б) еншілес (тәуелді) серіктестіктерге борыш; 

в) алынған аванстар-алдағы тауарлар жеткізу мен жұмыстар үшін қол ақшаның түсуінен пайда болатын  міндеттемелер;

г) бюджетке түсетін салықтар бойынша борыш-бюджетке кірістің белгілі  бір бөлігін аудару бойынша кәсіпорынның өзі есептеген міндеттемелер;

д) төлеуге арналған дивиденттер  – шаруашылық қызметінен алған кірісті  бөлу бойынша құрылтайшы алдындағы  міндеттеме;

е) алдағы кезеңдер кірістері-сол  уақытта алынған, бірақ алдағы уақыттың кірістеріне есептелетін түсім;

ж)өзге кредиторлық борыш – еңбек ақы төлеу бойынша жалдық ақы бойынша, пайыздар және басқалар бойынша борыштар.

Пайда болу (құралу) сипаты бойынша  ол қалыпты және қалыпты емес болып  бөлінеді.

Шарт бойынша төлеу  мерзімі келмеген кредиторлық борыш қалыпты болып саналады.

Төлеу мерзімі өткен, бірақ  талап білдіру мерзімі өтпеген  кредиторлық борыш қалыпты емес болып саналады.

Несие –бір заңды тұлғаның екінші бір заңды тұлғаға немесе жеке адамның заңды тұлғағаәдетте келісілген мөлшерде пайыз алу үшін белгілі бір уақытқа заттай немесе ақшалай уақытша қаржы беруге байланысты пайда болатын экономикалық қарым-қатынас жүйесі болып табылады.

Нарықтық экономика жағдайында несие коммерциялық және банктік  болып екіге бөлінеді.

Коммерциялық  несие- бір субъектінің екінші бір субъектіге сатқан тауарының құнынан алынатын төлемнің кейінге қалдырылуына байланысты туындайды./3,373/

Банк  несиесі- субъектіге ақша қаражаты түрінде өндірісін ұлғайтуға, ағымдағы қызметтерге байланысты қарыздарын төлеу үшін беріледі.

Берілетін уақыт аралығына  байланысты банк несиесі қысқа мерзімді (бір жылға дейінгі уақыт) және ұзақ мерзімді (бір жылдан артық  уақыт) болып екіге бөлінеді.

Несиенің объективті қажеттілігі- бұл, субъектінің өндірістік және сауда айналымы капиталының жетіспеушілігінен туындайды.Банкке несие алу үшін бірінші рет барған кәсіпорын өзінің жарғысын, ұйымдастыру құжаттарының көшірмесін, ережелерді, жалға алу келісімдерін, тіркеу куәлігін және клиенттін кредит алу құқығының барлығын растайтын құжаттар ұсынады.

   Қарыз алушыға  несие жасалынған несие шартына  сай беріледі. Бұл келісімде кредиттің  мақсаты, мөлшері және мерзімі,  құжаттар тізімі және олардың  банкке ұсынылу мерзімділігі, кредиттің  мақсатты пайдаланылуын және  қамсыздандырылуын тексеру нысандары,  несие бойынша қарыздарды өтеудің  есебіне кепілге салынған мүліктерді  өткізудің рәсімдері, қамсыздандыруды  тексеру үшін банкке ұсынылатын  ақпараттардың мазмұны көзделді.