Негізгі өндіріс шығындарының есебі

Өндірістік  шығынның тапсырыстық есебін ұйымдастыру  мына жағдайларда жүзеге асуы мүмкін: бірегей бұйымдарды немесе арнайы тапсырыспен  орындалған бұйымдарды немесе бірқатар бұйым партиясын дайындауды бөлектеп дараландыруда ұйымдастырылуы мүмкін, өнім бірлігінің орташасы емес, дараланған өзіндік құн туралы ақпарат алу  қажет (құрылыс, кеме жасау, құбыр жасау, полиграфия, жиһаздар өндіру, ҒЗЖ (ғылыми зерттеу жұмысы) орындау, құрастырушылық, жөндеу жұмыстары, аудиторлық және кеңес  беру қызметтері және т.б. ұсақ сериялы, дара тұрпатты өндіріс).

Барлық  тікелей шығындар жекелеген тапсырыстар  бойынша шығын номенклатурасында  белгіленген разрядта ескеріледі. Барлық қалған шығындар пайда болған орны бойынша ескеріліп, бөлу базасымен  белгіленгенге сәйкес тапсырыстардың өзіндік құнына қосылады.

Жеке  тапсырыс шығын есебі мен калькуляциялаудың  объектісі болып табылады. Тапсырыстар  бір ұйымға жеке, ал ұсақ сериялы  өндірісте бірнеше бұйымдарға келіп  түседі (немесе ашылады).

Есептің тапсырыстық әдісіне мына ерекшеліктер тән:

• тапсырыстар бойынша шығындарды қорытындылау (жалпылау);
• тапсырысты орындау барысында оны есептен шығару;
• тапсырыстар есебінің карточкасын жүргізу, сондай-ақ жанама шығынды жекелеген тапсырыстарға бөлу аса қажет.

8110 «негізгі  өндіріс» талдамалық шоттар саны  кәсіпорынға орналастырылған тапсырыстардың  санына сәйкес келуі керек.

Қайта бөлу әдісі біркелкі өнім өндірістің барлық кезеңінде (шекті) нақты тізбекпен өтетін тасқынды және сериялы өндіріс саласында қолданылады. Калькуляциялау объектісіне әрбір қайта жасалып аяқталған өнім жатады, ал шығын есебінің объектісіне – қайта жасауға жөнелтілуі мүмкін немесе тарапқа өткізілген жартылай дайын өнімді алумен аяқталған технологиялық процестің бір бөлігі жатады.

Әдістің мәні мынада – тіпті бір қайта  жасаудан әр түрлі өнім түрлерін алуға  болса да, өндірісті қайта жасау  бойынша ағымдағы есепте тікелей  шығындар көрініс табады.

Шығын есебінің қайта бөлістік әдісінің ерекшеліктеріне  мыналар жатады: жекелеген тапсырыстарға  қатыссыз қайта жасау бойынша  шығынды жалпылау, күнтізбелік кезең  үшін шығынды есептен шығару, әрбір  қайта жасауға 8110 «негізгі өндіріс» синтетикалық шотқа талдамалық есепті жинақтау, шығын есебінің қарапайымдылығы  мен үнемшілдігі.

Жаппай  өндіріс жағдайында бір текті  өнімдер жай калькуляцияларда пайдаланылуы мүмкін. Сериялық өндірісте орташалау  әдісін қолданумен шартты дайын өнімдегі жартылай дайындалған өнімді қайта  есептеумен калькуляция жасалады. Бұл  арада 8110 «негізгі өндіріс» шотында  жасалған шығындар есептік кезеңде  өндірілген дайын өнімнің шартты бірліктеріне бөлінеді. Шартты бірлікті қолдану мынаны ұйғарады: аяқталған  өнімнің бірлігін өндіруде негізгі  материалдың бір шартты бірлігі  және үстемеленген шығынның бір шартты бірлігі керек болады.

Бұл әдіс екі элементтен тұратын шартты түрде  дайын болған, толық аяқталмай  өңделген өнімді қайта санауға мүмкіндік  тудырады: есептік кезеңде және сол  кезеңде аяқталмаған өндірістегі  шығынды көрсететін элемент.

Шығындарды  калькуляциялауды әдістермен жүзеге асыруға  болады: ³ФИФО – өнім бірлігін өңдеу, өңдеуге жаңа өнімдердің түсуіне қарай жүзеге асырылады; кезең барысында өнім бірлігінің орташалау-қоры есептік кезеңнің шегінде басталып аяқталды.

Шығынның  жиынтық есебі шығын есебінің нұсқауларының біреуімен және өнімнің  өзіндік құнын калькуляциялаумен  жүзеге асырылады:

• жартылай өңделген өнімсіз – оны бір құрылымдық бөлімшеден екіншісіне тапсыру кезінде өзіндік өндірістегі жартылай дайындалған өнімнің өзіндік құны бухгалтерлік қайта есептеусіз жүргізіледі. Жартылай дайындалған өнімнің бақылау қозғалысы нақты мағынасында оперативті жүзеге асырылады. Дайындауға кететін шығын шығын баптарында ескеріледі. Үстемеленген шығындар әрбір қайта жасау бойынша көрініс табады, ал шикізат құны бірінші қайта жасаудың өзіндік құнына қосылады. Өнім бірлігін өндіруге кететін шығынның жиынтық есебі өндіріс процесіндегі олардың қатысу үлестерін ескеру арқылы қайта жасаулардың шығындарын жиынтықтаумен анықталады;
• жартылай өңделген өнімдік – бухгалтерлік есеп жүйесінде келесі қайта жасауға тапсыруда өзіндік өндірістегі жартылай дайындалған өнімнің өзіндік құнын қайта есептеумен жүргізіледі. Өндіріс шығынының жиынтық есебі өнімді әрбір қайта жасаумен шығару бойынша анықталады, сонымен қатар, келесі қайта жасауға тапсырылатын өнім тұтас ұйым бойынша және құрылымдық бөлімше бойынша бір мезгілде калькуляцияланады.

Жартылай  дайындалған өнімдік нұсқада  есептік жазбалар былайша жүргізіледі:

Өзіндік құнды калькуляциялаудың процестік әдісі бір текті немесе шамамен бірдей өнімді сериямен немесе жаппай өндіретін, әйтпесе үздіксіз өндіру кезеңіне жататын технологиялық процесте қолданылады. Шығынның процестік калькуляциясын технологиясы әрбір өндірістік бөлшектердің жекелеген бөлшектерінің өндірістік процесті орындауын және өңделу дәрежесіне қарай өнімнің бір операциядан келесісіне жылжуын қарастыратын субъектілер қолданады. Соңғы бөлімше өндіруді аяқтап, өнімді дайын өнім қоймасына тапсырады. Шығындар белгілі бір кезең үшін – бұл арада тапсырысты орындауға қажетті уақытта айтып тұрған жоқ, есептік кезеңде бұйым жасалған уақытқа қатыссыз - өндірістік бөлімшелер бойынша қорытындыланады. Әрбір бөлімшеге «аяқталмаған өндіріс» жеке шот ашылады. Мұнда есептік кезеңнің басында және соңында аяқталмаған өндіріс шартты түрде дайын өнім ретінде саналады.

Бұйымның  бір бірлігінің өзіндік құны белгілі  бір кезеңдегі өндірістің өзіндік  құнын осы кезеңде шығарылған бұйым санына бөлу арқылы есептеледі.

Мұндай  өндіріске кен өндіруші өнеркәсіп  пен энергетика салалары жатады. Мұнда  шығарылған өнім бір мезгілде шығын  есебінің және калькуляциялаудың объектісі  болып табылады.

Шығындардың толық қосылуына қарай толық шығын және өзгермелі (тікелей) шығын есеп әдістері айрықшаланады. Толық шығын есебінің ерекшелігі мынада: тікелей шығын бірлікке тікелей қатысты немесе нормаға сай әзірленіп, қолданылатын өнімнің басқа өлшеміне қатысты болады. Мұнда жанама шығын өнім бірлігіне қатыстылығы үстеме шығын коэффиценттерінің көмегімен қандай да бір базаға үйлесімді болады. Шығын есебін калькуляциялау бірнеше кезеңмен жүзеге асырылады:

• пайда болу орындары бойынша барлық шығындарды шоғырландыру және жанама шығындарды бөлімшелерге бөлу;
• шығынды негізгі өнімді шығармайтын бөлімшелерге бөлу, негізгі өнім шығаратын бөлімшелерге қандай да бір базаға үйлесімді қайта бөлу;
• үстеме шығынды негізгі өнімді шығарушы бөлімшелерге (өзіндік және қайта бөлінген), өнім шығармайтын бөлімшелерге қандай да бір базаға үйлесімді қайта бөлу.

Бөлудің бірнеше базаларын пайдалануда  бұл әдістің мынадай кемшіліктері бар: математикалық қатенің пайда  болу ықтималдығы жоғары; қосымша  тапсырыстардың бағасын тиімді анықтау  мүмкін емес, өйткені мұндағы әдісте барлық жанама шығын өзгермелі болады; ұйым қызметінің қандай сәтте пайда  ала бастайтынын анықтаудың мүмкін еместігі; басқарушылық шешімді қабылдаудағы әр түрлі баламаларды қарастыру  барысында шығынның мінез-құлқы  туралы аса қажетті мәліметтерді алудың қиындығы.

Пайда жанама салығы жоқ түсім мен өндірілген өнімнің толық өзіндік құны арасындағы айырмашылық ретінде есептеледі.

Өзгермелі (тікелей) шығын әдісінде толық емес өзіндік құнның есеп айырысуы жүргізіледі. Ағымдағы шығындардың бір бөлігі (кезең шығындары) ескерілмейді және калькуляцияланбайды, залалсыздық нүктесіне қол жеткізуге дейін өзіне тұрақты шығынды қосатын, қол жеткізгеннен кейін – салық салуға дейінгі пайданы өзіне қосатын маржиналдық табыс есебінен жабылады. Мұндай әдіс директ-костинг негізінде жатады.

2.3   Ақау, ысырап және тауарлы-материалдық қор қалдықтарының есебі

Ақау  көптеген аспектілер тұрғысынан қарағанда  маңызды мәселелердің бірі әрі ол басқарушылық жоспарлау мен шығынды  бақылаудың ең өткір проблемасы болып  табылады.

⁴Шоттардың Типтік жоспарын енгізумен бірге және «өндірістегі ақау» шотының ішкі бөлімшесін жоюда көптеген аспектілер тұрғысынан қарағанда маңызды болып қалатын бухгалтерлік есеп шотында оның көріну проблемасы пайда болды. Компанияны басқару үшін әлдеқайда экономикалық өндірістік процесс және осыған сәйкес бақылауды жүзеге асыру, оның ішінде өндірілетін өнімде ақау жібермеуді бақылау аса қажет. Ақау белгіленген шектен аспауы керек. Ұйым өнімнің сапасын жақсартуға барынша күш салуы керек, бұл өз кезегінде жалпы шығындарды азайтып, өнімнің өткізілуін жоғарылатады.

Ақау  әдетте өнім өндірісі аяқталғаннан кейін  байқалады, оған да сапалы өнімді жасауға  кеткен еңбекпен бірдей еңбек күші шығындалады. Алайда, тиімді еңбек өндірісінде  жұмысшы материалдарының сапасыздығынан, аспаптардың тозуынан өндірістің қордалы  проблемасын құрайтын ақауы бар  өнімдерді шығарады.

Ақауға  стандартпен белгіленген сапаға, техникалық жағдайға немесе жобалық  шешіммен сәйкес келмейтін, нақты (тікелей) тағайындауы бойынша пайдалануға  жарамайтын, пайдаланса да оны түзеткеннен  кейін ғана жарамды бұйым жатады.

Әлдеқайда экономикалық өндірістік процестің  өнімділігін тудырған соң ұйым басшылығы қалыпты деп аталатын ақау нормасын белгілеу керек, яғни ақау нормасын кондициялық (сапалық) өндірістегі шығынның бір бөлігі ретінде қабылдауға басшылық келісті болуы қажет. Бұл ақау өндірістік технологиядан пайда болады әрі оны болдырмау мүмкін емес, өйткені ол есептік кезеңде бақылауға көнбейді.

Ақау  – кондициялық емес, яғни ақау деп  танылатын сапасыз өнім бірлігі  және мүмкін баға бойынша сатылып  кетуі де ықтимал. Өңделуі аяқталған  бұйым ақау деп бөлек немесе толық  танылуы мүмкін. Ақау деп танылған бұйымның таза құны бөлінген шығындардың  жалпы сомасына тең.

Ақау  – бұл өндірісте пайда болатын  өндірілмейтін шығындар. Ол өнімнің  шығарылымын кемітіп, оның өзіндік  құнын арттырады.

Ақаудан басқа өндірісте ысырап та болуы  мүмкін. Мысалы, бастапқы материалдар  шығым кезінде өнімнің бір  бөлігі болмайды, жоғалады, буланады, құрғаққа ұрынады немесе экономикалық құны жоқ  тұнбаға айналады.

Ақау, әдетте оның сапасын тексеру кезінде  өнім өндірісі аяқталған кезеңде  пайда болады.

Бұл мәселемен  шұғылданатын көптеген авторлар ақау, ысырапқа арналған эквиваленттік (баламалы өнім) бірліктің қорытынды есебін елемеуге болады дейді. Бұл бұлай  түсіндіріледі: қалыпты ақаудың  шығынында – осы әдісте эквиваленттік  бірліктердің әлдеқайда жоғары шығындарын қолдану жолымен сапалы өнімдерге  автоматты түрде бөлінеді. Алайда мұндай «жылдамдатылған» әдіс нақты  нәтижені толық бермейді.

Ақауды  дефект сипаттарына қарай мына белгілермен  жіктеуге болады:

• қалыпты – ол тиімді өндіріс процесінде пайда болмайды және іріктелген технологиялық процеске тән болып табылмайды. Мұндай ақауды көптеген жағдайларда бақылауға болады (сапасыз материалдарды пайдаланудағы станоктың сынуы, апат).
• қалыпты емес (сапасыз өнім) – шығындар белгілі болған уақыттағы кезеңде залал ретінде есептен шығарылуы керек және кірістер мен шығыстар туралы есеп беруде жеке бап ретінде көрініс табуы керек әрі өндірілген өнімнің өзіндік құнында көрінбеуі керек.
• техникалық бақылау бөлімі белгіленген кемістіктердің сипатына қарай – түзелетін және түзелмейтін болып бөлінеді.

Түзетілетін (ішінара) ақау – бұл оның түзетілуіне қосымша шығын жұмсалғаннан кейін (техникалық жағынан мүмкін және экономикалық мақсатқа лайықты) пайдалануға жарамды өнім. Алайда, мынаны да есте ұстау қажет, ақауды түзету тек мына жағдайда – егер шығындардың өсуінен табыстардың өсуі басым болғанда ғана, оған кірісуге, яғни ақауды түзетуге болады.

Түзетілмейтін ақауды (түпкілікті) – бұл түзетілуі мүмкін емес және экономикалық мақсатқа лайықты емес бұйым;

• ақау көзге түскен, яғни табылған орны бойынша дайындау барысында кәсіпорында анықталатын ішкі және жинау, монтаж және басқа пайдалану процесінде сатып алушымен анықталатын сыртқы деп бөлінеді.

Өнімді  техникалық қабылдау процесінде анықталған кемістік тізімдемеде немесе ақау актісінде  ресімделуі керек. Түпкілікті ақау өндірістен алынып, изоляторға тапсырылады. Актіде ақау деп танылған өнімдердің саны, атауы, ақау түрі, оның себептері мен  оған кінәлілер, өзіндік құны және кінәліден  өндіріп алудың сомасы, ақау деп  танылған өнімді қабылдап алғаны туралы қойманың белгілеуі көрсетілуі керек.