Жарғылық капиталының аудит есебі

 Резервтік  капиталды құру міндетті және  ерікті сипатта болуы мүмкін. Бірінші жағдайда, ол Қазақстан  Республикасының заң актілерінде  қаралған баптарға сәйкес құрылса,  ал екіншісінде – шаруашылықтың  құрылтайшыларының  жүргізіп  отырған саясатына сәйкес құрылады. 1996 жылғы 12 қарашада №2 Қазақстан  Республикасының бухгалтерлік есеп  жөніндегі ұлттық комиссиясының  қаулысымен бекітілген қаржылық  қорытынды есепті дайындау және  тапсыру үшін тұжырымдық негіздемеде  резервті құру шаруашылықты және  несие берушілерін зиян шегудің  салдарынан қосымша қорғау үшін  жарғысында немесе заңда қаралады  деп атап көрсетілген.

 Егер  құрылтайшыларының құжаттарында  резервтік қор құру қаралмаса,  онда шаруашылыққа өз еркімен  қор құруына рұқсат етілмейді.

 Акционерлік  қоғам және басқа да ұйымдық  құқықтық нысанда құрылған субъектілерге  Қазақстан Республикасының заң актілеріне сәйкес міндетті түрде резервтік қор құру қаралса, резервтік капитал бабы бойынша құрылтайшыларының құжаттарында жарияланған жарғылық капиталдың кемінде 15 % мөлшерінде резервтік капиталға жарғылық капиталға бөлініп жинақталған сомасын көрсетеді. Резервтік капитал қоғам мемлекеттік тіркеуден өткізілген кезден бастап екі жылдың ішінде қалыптастыруға тиіс. Қоғамның резервтік капиталы қоғамның таза табысынан жыл сайын қаржы бөлу жолымен қалыптастырылады. Жыл сайын бөлінетін қаржының мөлшерін қоғам акционерлерінің жалпы жиналысы белгілейді.

 Тұтынушыларға  құрылған резервтік қор және  оның көлемі туралы ақпарат  маңызды болғандықтан, аудитор құрылтайшыларының  акционерлерінің оған табысты  бағыттау және оның мөлшері  туралы қабылданған шешімді, сондай-ақ  резервтік капиталдың есебінен  шаруашылықтың шеккен зиянын  шығысқа шығарып жабудың негізділігін  анықтауға тиісті. Аудитор тексеру  барысында мынандай мәселелерге  назар аударып анықтауға тиісті:

• Резервтік капиталды құру тәртіптерінің сақталғандығын;
• Резервтік капиталдың жарғылық капиталмен салыстырғанда мөлшерінің сақталғандығын;
• Резервтік капиталдың есебінен жабылған шығындардың заңдылығын;
• Резервтік капиталдың есебінен  төленген  дивидендтердің және олардың құрылтайшыларының құжаттарында қаралғандығын;
• Резервтік капиталдың баланстағы көрсеткішінің Бас кітаптағы,есеп регисторларындағы, машинажазбалардағы мәліметтеріне сәйкестігін;
• Резервтік капиталды тиімді пайдаланудың резервтерінің құрастыру бойынша ұсыныстар жасауға.

Резервтік капиталды бухгалтерлік есептің  қаржы-шаруашылық қызметінің типтік жоспарында 5400 « резервтік капитал» бөлімшесінің 5410 «заңда бекітілген резервтік капитал» және 5460 « басқа да резервтік капитал» шоттарында көрсетеді. Бұл бөлімшенің шоттары, заң актілерінде және құрылтайшыларының  құжаттарына  сәйкес құрылатын, шаруашылықтың  резервтік капиталының жағдайы  туралы ақпараттарды жинақтау үшін бекітілген. Резервтік капиталға бөлу 5410 «  заңда бектілген резервтік капитал», 5460 « басқадай резервтік капитал» шоттарының кредитінде және 5500 « бөлінбеген табыс» шотының дебетінде көрсетеді. Резервтік капиталды пайдалану 5410 « заңда бекітілген резервтік капитал», 5460 « басқадай резервтік капитал» шоттарының дебетіндегі жазулардың негізінде бақыланып, мына шоттар арқылы корреспенденцияланады: 6120 « дивидент бойынша есеп айырысу» бөлімшесінің шоттарында есепті жылғы табыстың жетпеген немесе табыс алынбаған кезде серіктестікке қатысушыларға табыстарын және дивидент төлеуге, 5500 «бөлінбеген табыс» бөлімшесінің шаруашылықтың есепті жылғы немесе резервтік жылдың зиянын жабуға.

 Демек, аудитор резервтік капиталды тексерген кезде, оның дұрыс құрылуына және пайдалануына байланысты « резервтік капитал» бабы бойынша, жылдың басындағы және аяғындағы көрсеткіші бойынша, журнал ордер №13 мәліметтері бойынша Бас кітапта келтірілген 5400 « резервткі капитал» бөлімшесінің шоттарындағы қалдықтарымен салыстырып анықтауы қажет.

 Аудитор  ұзақ мерзімді активтерді қайта  бағалау операцияларының жоғарыда  аталған шоттарда дұрыс көрсетілуін  тексергенде қайта бағалаудың  нәтижесінде негізгі құралдардың  және ұзақ мерзімді инвестициялардың  құнының артқан сомасын 2410 «негізгі  құралдар», 2000 «инвестициялар», және 2040 «қаржылық инвестициялар» бөлімшелерінің тиісті шоттарының дебетінде жазылған айналыммен салыстырса, ал негізгі құралдарды қайта бағалауға байланысты жазылған реттеу сомасын 2420 «негізгі құралдардың тозуы» бөлімшесінің тиісті шоттарына жазылған айналыммен салыстырады. Қызмет ету мерзімінің ішінде бөлінбеген табысқа жатқызылмай, шығысқа шығарылған негізгі құралдардың қайта бағалану сомасын 5500 «бөлінбеген табыс» бөлімшесінің 5510 есепті жылға бөлінбеген табыс шоттарының айналымдарымен салыстырып тексереді. Қайта бағалаудың үкіметтің шығарған қаулысына сәйкес статистикаға және талдау агенттінің белгілеген мөлшерінен ауытқымағандығына назар аударуды талап етеді.

5110 «Қосымша төленбеген капитал» бөлімшесінің тиісті шоттарының кредитіндегі айналымы журнал-ордер №13 және шоттардың сипаттамасы жазылған машинажазбаларда дұрыс көрсетілгендігін тексеру қажет. Баланстың қосымша төленбеген капитал бабы бойынша қалдығы 5100 бөлімшесінің шоттарының Бас кітаптағы және басқа да есеп регисторларындағы мәліметтерімен салыстыруға тиісті.

   3.3. Бөлінбеген табыстың аудиті

         Меншік капиталдың негізін құраушылардың  бірі бөлінбеген табыс болып  табылады.

 Аудитордан  баланстың осы бабына тексеру  жүргізгенде ерекше зейін қоюын  талап етеді. Алдыменен бөлінбеген  табыстың жылдың аяғындағы және  басындағы қалдықтарын 5510 «есепті  жылғы бөлінбеген табыс» шоттары  бойынша Бас кітаптағы және  осы шоттардың кредитіндегі айналым  көрсетілетін журнал-ордер №13, машинажазбалардағы  мәліметтерімен салыстырады. Содан  кейін бұл шоттарда көрсетілген  бұл шаруашылық операцияларының  дұрыстығын тексереді. Шаруашылықтың  қаржы-шаруашылық қызметінің бухгалтерлік  есеп шоттарының Бас жоспарына сәйкес есепті кезеңнің табысы 5610 «жиынтық табыс» шотында анықталады. Бұл шоттың кредиті бойынша VIII «шығындар» бөлімінің шоттарымен корреспонденцияда алынған жиынтық сомасын көрсетеді. 5610 «жиынтық табыс»шотының дебетіндегі және кредитіндегі сомасын салыстыру арқылы 5510 «бөлінбеген табыс» шотына өткізілетін таза табыс сомасы анықталады. Егер есепті кезеңде табыс алынса, 5610 «жиынтық табыс» шоты дебеттеліп, 5510  «есепті жылғы бөлінбеген табыс» шоты кредиттеледі, ал зиян болса кері бухгалтерлік жазу жасалады, яғни 5510 «есепті жылғы бөлінбеген табыс» шоты дебеттеліп және 5610 «жиынтық табыс» шоты кредиттеледі.

  Резервтік капиталға бөлу актілеріне және құрылтайшыларының құжаттарына сәйкес, есепті жылғы табыстың есебінен жүргізіледі деп жоғарыда аталды. Есепті жылғы зиянды жабуға бағытталған резервтік капиталдың қаржы сомасына 5410 «резервтік капитал» бөлімшесінің шоттарын дебеттеп және 5510 «есепті жылғы бөлінбеген табыс» шотын кредиттейді. Есепті жылғы бөлінбеген табыстың едәуір бөлігі серіктестікке қатысушыларға табыстарын және дивиденттерін төлеуге жұмсалады. Оның қалған сомасы 5510 «есепті жылғы бөлінбеген табыс» шотынан 5520 «алдағы жылдағы бөлінбеген табыс» шотына өткізіліп, 5410 «резервтік капитал» бөлімшесінің шоты мен кредиті бойынша корреспонденцияда алдағы жылдың зиянын жабуға резервтік капиталға бағытталған қаржыны көрсетеді, ал дебеті бойынша алдағы жылдың бөлінбеген табысынан серіктестікке қатысушыларға дивиденттерін және табыстарын төлеуге бағытталған сомасын 6120 «дивидент бойынша есеп айырысу» бөлімшесінің шоттарымен көрсетіледі.

   Қорытындысында, аудитор бөлінбеген  табыстың шамасын бағалауы қажет.  Осы көрсеткіштің қозғалысын  көру және оның өзгерту бағытын  анықтау үшін оны алдағы есепті  кезеңдерімен салыстыра жүргізу  жолымен анықтайды.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 

                                       Қорытынды

      Нарықтық заманында ұйымдар өзінің активтерін пайдалануда, қаржылық-шаруашылық қызметтерді жүргізуде, инвестицияларды жүзеге асыруда шарттық қатынастарға түседі. Шартқа қатысушы барлық субъектілерге бұндай қарым қатынастардың сенімділігін (доверительность) сенімді (надежное) қаржылық ақпаратты алу және пайдалану қамтамасыз етеді.

Кез-келген ұйымның қаржылық есебі өзінде бұл  ұйымның қаржылық жағдайы, активтер мен міндеттемелер кірісі, өзіндік  капитал жөнінде ақпаратты қамтиды.

Сенімді қаржылық ақпарат қаржы нарығына нәтижелі қызмет етуіне мүмкіндік береді. Қаржылық есебінің негізінде ұйымдардың экономикалық шешімдеріне баға беріледі, даму перспективаларға болжамдар жасалынады.

Бұндай  ақпараттың шындылығы тауелсіз аудиторлық тексерумен расталады. Аудиторлық тексеру  қаржылық есепке сенімділігін арттырады. Қаржылық есепке аудиттің мақсаты- қаржылық есепте көрсетілген ақпарат, оны  құрудың қағидалар мен негіздерге сәйкестігі жөнінде қорытынды жасау  үшін тексеру жүргізу.

Аудиттің  мазмұны алғашқыда “тыңдаушы” деген  мағынада қолданылған.

Аудиттың  тарихы ХҮІІІ ғасырда басталады. Сол кездерде Джорж Уотсон шотландтық комерсанттарға солардың бухгалтерлік есептемелеріне (отчетность) тексеру жүргізу жөнінде ұсыныс жасаған. Жүргізілген тексерудің қорытындысында жоғары нәтижеге қол жеткізеді.

1773 жыл  Эдинбургтің адрестік кітабында  7 аудиторлардың аты-жөні жазылған. 1795 жылы Эдинбургте 35 аса аудиторлар  жұмыс істеген.Алғашқы бөлек аудиторлық анықтама 1805 жылы Эдинбургтің басшылығымен басылып шыққан. ХХ ғасырда аудиторлық іс жаңа көшпен дами бастады.

Бұл кезде профессионалды мамандарды даярлауға арналған факультеттер, колледждер ашылды. Ал 1932 жылы 15 ақпанда Германияда аудиторлық Институт құрылды. Бұл институт 1945 жылға дейін жұмыс істеген.

Қазір Эдинбург қаласында халықаралық бухгалтерлер мен аудиторлар федерация (ИФАК) астанасы боп саналады. Бұл федерацияға 103 мемлекеттер кіреді. Ал 1999 жылы біздің Аудиторлық Палата ұйымның мүшесі болды.

Біздің аудиторлық тарихымыз 1988 жылы басталды. 1988 жылы Қаржы министрлігі қарамағындағы шаруашылық есеп топ құрылады. Осы біздің аудиторлық фундаментіміз болып саналады. Бұндай топ СССР мемлекеттер арасында бірінші жасаған Қазақ ССР болған. Ал 1993 жылы қазан айында Қазақстан Республика Президентінің «Қазақстан Республикасының Аудиторлық қызмет туралы» заң шығады. Бұл заң ТМД елдерінде бірінші боп шығарған заңдар арасында болған.

1998 жылы 20 қараша айында «Аудиторлық қызмет  туралы» жаңа заң шықты. Бұл заң қазіргі заманға сай жасалынған.

Аудиторлық  қызмет дегеніміз аудиторлар мен  аудиторлық ұйымдардың қаржылық есептілік аудитін жүргізу жөніндегі кәсіпкерлік қызметі.

Аудиторлық  тексеру ұйымдардың кез-келген меншік нысанында жүргізілуі мүмкін.

Қазақстан Республикасының «Аудиторлық қызмет туралы» заңына сәйкес Аудит: міндетті және бастамашылық болып бөлінеді.

Міндетті  аудит- ұйымдардың қаржылық есептілікті жасау және бухгалтерлік есептілікті жүргізуді жылсайынғы, міндетті аудиторлық тексеру.

Міндетті  аудит Қазақстан Республикасының  заңнамалық актілерінде көзделген  тәртіппен және жағдайда жүргізіледі.

Аудит міндетті болып табылатын және Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес жылдық қаржылық есептілікті мерзімді баспа басылымдарында жариялайтын ұйымдар жылдық қаржылық есептілікпен бірге аудиторлық есепті де жариялауға міндетті.

Қандай  ұйымдар міндетті аудиторлық тексеруден өту керек? «Аудиторлық қызмет туралы» Қазақстан Республикасы заңының бұрыңғы редакциясында, міндетті аудитті көздеген әртүрлі нормативтік құқықтық құжаттардың негізінде құрылған міндетті аудитке жатқызылатын ұйымдардың тізімі көрсетілген болатын. Қазіргі кезде міндетті аудитті жүргізу туралы талаптар, сәйкес салаларды және қызметтерді реттейтін әртүрлі заңдарда көрсетілген:

«Инвестициялық  қорлар туралы» Қазақстан Республикасының Заңы, Инвестициялық қордың активтерін сақтау мен есебін жүргізетін, басқаратын компанияның инвестициялық қорды және кастодиантын жылсайынғы тексеруді көздейді.

«Акционерлік  қоғам туралы» Қазақстан Республикасының Заңы, акционерлік қоғамның жылдық қаржылық есепке міндетті аудиторлық тексеру жүргізуді көздейді.

«Азаматтық  авиацияны мемлекеттік реттеу туралы»  Қазақстан Республикасының Заңы, азаматтық авиацияның кейбір ұйымдарынан жылсайынғы аудит жүргізуді талап етеді.

«Сақтандыру қызметі туралы» Қазақстан Республикасының Заңы, сақтандыру (қайтасақтандыру) ұйымдарға аудит жүргізуді көздейді.

«Табиғи монополиялар туралы» Қазақстан  Республикасының Заңы, табиғи монополияның белгілі субъектілер үшін жылсайынғы міндетті аудитті жүргізуді талап  етсе, Заңда көрсетілген басқа  субъектілер үшін, үш жылда бір рет аудит жүргізу қарастырылған.