Салық ұғымы және оның әлеуметтік – экономикалық мәні

1. Салық  ұғымы  және  оның әлеуметтік – экономикалық мәні

 

     Ұйымдық -  құқықтық жағынан  салықтар – бұл   мемлекет  бір жақты тәртіппен заң жүзінде белгіленген, белгілі бір мөлшерде  және  мерзімде  бюджетке төленетін қайтарусыз және  өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.

     Салықтардың  экономикалық мәні олардың өзінің  функциялары мен  міндеттерінің  жүзеге  асыру  үшін  мемлекет  жұмылдыратын  ұлттық  табыстың  бір бөлігі болып  табылатындығында.

     Салықтар  қаржының  бастапқы  категориясы болып табылады.

     Салықтар  мемлекетпен  бірге  пайда  болды  және  мемлекеттің өмір сүріп, дамуының  негізгі  болып  табылады. Адамзат дамуының  бүкіл  тарихы  бойына   салық  нысандары мен әдістері  өзгереді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері  мен сұрау салуларына  бейімделеді. Салықтар  тауар -  ақша  қатынастарының  ахуалына  әсер ете отырып,  олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді.  Мемлекет  құрлымының  өзгеруі,  өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен,  жаңаруымен  қабаттаса жүреді.

     Салықтар  дерде олардың  қоғамдық -  экономикалық  құрылысы мен  саяси  іс -  бағытына қарамастан  ұлттық  мемлекет кірістерінің  негізгі  көзі  -  ұлттық   табысты  қайта бөлудің  басты  қаржылық  құралы,  мемлекеттің кірістері  және   бюджеттің  кірістерін  қалыптастырудың  шешуші көзі болып табылады.  Салықтарда  мемлекеттің  экономикалық   мазмұны  нақты  түрде  көрінеді,  ал  салықтардың  әлеуметтік -  экономикалық  мәні,  олардың  түрлері  мен  рөлі  қоғамның  экономикалық  құрылысымен,  мемлекеттің  табиғатымен  және  функцияларымен айқындалады. Белгілі  философ Фрэнсис Бэкон салықтарды  төлеу әрбір   азаматтың   қасиетті  борышы  деген еді.

     Қазақстан   Республикасы  Конституциясының  35 -  бабында:  заңды түрде белгіленген салықтарды,  алымдарды және  өзге  де  міндетті төлемдерді  төлеу әркімнің  борышы  әрі   міндеті  болып  табылады, -   деп  жазылған.

  

                                                                                                                    

         

 Салықтарда ежелден салық жүктемесін (салық                                    

  ауыртпалығын ) бөлудің  екі  қағидаты қалыптасқан:

  1)  пайда (алынған  игіліктер )  қағидаты;

  2)    “ қайыр көрсету”  (төлем қабілеттілігі) қағидаты. 

     Алынған  игіліктерге  және  төлем қабілеттілігіне  салық  салудың   қағидаттарын  пайдалану  салық  мөлшерлемелерін  белгілеуге  және  табыстың  өсуіне қарай  олардың  өзгеруіне  саяды.

     Салықты  ұтымды  ұйымдастырудың  классикалық қағидаттарын бұрын  А. Смит  ұсынған  еді. Олар  мынаған  саяды:

1) салық салық төлеушінің   әрқайсысының  табысына  сәйкес   алынуы  тиіс  (әділеттілік қағидаты);

2)  салықтың  мөлшері мен оны төлеу мерзімі алдын ала және  дәл анықталуы керек (анықталық қағидаты);

3)  әрбір салық салық төлеуші үшін  неғұрлым қолайлы уақытта және  әдіспен алынуы  тиіс (қолайлылық   қағидаты);

4)  салықты алудың  шығындары өте аз болуы тиіс (үнемі қағидаты).

     Бұл  қағидаттарды  пайдалану  салық  зорлық – зомбылықты жоқ етті,  бұл процеске  реттемелеуді енгізді және  А. Смитке “ салықтар  -  оны төлейтіндерге құлшылықтың нышаны емес,  бостандықтың нышаны ”  деп қорытынды жасауға мүмкіндік берді. Салық   салудың кейінгі даму   барысында қағидаттардың  тұжырымдамалары дәлелденді, толықтырылды.

Салық  салудың   қазіргі  қағидаттары  мыналарға саяды.

     1. Салық   салудағы  әділдік  қағидаты екі аспектіде қарастырылады:

а) “деңгейлес  теңдікке”  жету -  салық төлушілердің  табыстарына тең   жағдайда біркелкі  салық  салынады;

ә)   “сатылас теңдікті”   сақтау  -  жеке тұлғалардың табыстарына салық салу   табыстардың   бір бөлігін қайта бөлу  үшін   прогрессивті шәкіл   бойынша сараланған  мөлшерлемелерді қолдана отырып жүргізілуі  тиіс.

2.   Қарапайымдылық қағидаты. Салық механизмі салық  төлеушіге түсінікті болуы тиіс, ол  рабайсыз әрі күрделі болмауы керек.

     3. Салықтардың анықтығы – алдын  ала  белгіленген  шарттар мен  талаптардың мызғымас  теңдігі  елдің  барлық   аумағында  жіне  барлық   шаруашылық   жүргізуші  субъектілер үшін  түсіндіру   мен  қолданудың   біркелкілігі.

     4.  Жеңілдіктердің   ең аз саны. Жеңілдіктер құндық  үйлесімдерді  бүрмалайды  және  салық  салу  субъектілерін   тең  емес  жағдайларға  әдейі қояды.

     5.  Салық  салудың  экономикалық  бейтараптығы. Салықтар экономиканың жұмыс  істеуін   жақсартуға  және  инвестициялардың өсуіне кедергі жасамауы тиіс.

     6. Экономикалық  қатынастар  бойынша  осы  елдің  басқа әріптес  елдермен  салықтардың  негізгі  түрлері бойынша  салық  мөлшерлемелерінің  салыстырмалығы.

     Қазақстанның  салық  заңнамасында сонымен   бірге  салық  және  бюджетке төленетін  басқа  да міндетті төлемдерді  төлеудің  міндеттілігі,  салық  салудың   айқындылығы,  әділдігі,  салық  жүйесінің   біртұтастығы  және  салық заңнамасының  жариялылығы  қағидаттары негізделеді.

     Салық төлеуші салық заңнамасына сәйкес  салықтық  міндеттемелерін толық көлемінде және  белгіленген мерзімдерде орындалуға міндетті.

     Салықтар және  бюджетке төленетін басқа да  міндетті төлемдер  айқын  болуға тиіс. Салық  салудың  айқындығы салық  төлеушінің   салықтық міндеттемелері туындауының, орындалуының   және   тоқтатылуының  барлық   негіздері  мен  тәртібі  салық  заңнамасында белгілеу  мүмкіндігін  білдіреді.

     Еліміздегі  салық салу  жалпыға бірдей  және  міндетті  болып  табылады.  Жеке  сипаттағы  салық  жеңілдіктерін беруге  тиым салынады.

     Қазақстанның  салық жүйесі оның  бүкіл   аумағында  барлық  салық   төлеушілерге  қатысты    бірыңғай   болып табылады.

     Салық салу  мәселелерін реттейтін   нормативтік -  құқықтық  актілер ресми басылымдарда  міндетті  түрде жариялануға жатады.

     Мемлекетке  түсетін  салық  түсімдерінің  сипатты  ерекшілігі  олардың   сан алуан   қоғамдық   қажеттерге  кейін  иесіз   пайдаланылуы болып табылады. Осысымен салықтардың  мемлекет,  сондай – ақ  басқа   жергілікті  органдар белгілейтін  түрлі  міндетті  мақсатты  жарналардан,  төлем  аударымдарынан   айырмашылығы  болады.

     Салықтардың   әлеуметтік -  экономикалық   мәні   мен  мазмұны  олар   атқаратын  функцияларда  толық  ашыла түседі. Жалпы  қаржы  категориясы  тұрғысынан  салықтар  қосалқы  категория  болып  табылатындығын  есте  ұстаған жөн,  сондықтан   қаржыға қатысты салықтардың функцияларын  қаржының  бөлгіштік   функциясының   құрамдас қосалқы   функциясы  ретінде қарастырған жөн.

     Қазіргі кезде  салықтар  фискалдық,  реттеуші  және   қайта  бөлу   сияқты  негізгі  үш  функция орындайды.  Бұлардың әрқайсысы  осы  қаржы   категориясының ішкі  белгілері  мен  өзіндік  ерекшеліктерін білдіреді.

     Фискалдық функция - барлық  мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның   көмегімен бюджеттік қор  қалыптасады,  мұның өзі  салықтардың   қоғамдық   міндеттерін арттыра  түседі. Өйткені  салықтар мемлекеттік  бюджеттің  кірістерін  толыстыра отырып,  экономиканы, әлеуметтік -  мәдени   шараларды жүзеге  асыруды қамтамасыз  етеді.

     Салықтардың  реттеуші функциясы  мемлекеттің экономикалық қызметінің  ұлғаюымен байланысты  пайда болады.  Ол ұлттық   шаруашылықтың дамуына қабылданатын  бағдарламаларға сәйкес   ықпал  етеді.  Бұл  орайда  салықтардың   нысандарына  таңдау,  олардың  мөлшерлемелерінің, алу   әдістерінің  өзгеруі,  жеңілдіктер   мен   шегерімдер пайдаланылады.  Бұл   реттеуіштер қоғамдық  үдайы   өндірістің құрылымы  мен үйлесіміне,  қорлануы мен  тұтыну көлеміне  ықпал  етеді.

     Қайта  бөлу  функциясы  арқылы түрлі  субъектілер  табысының  бір бөлігі  мемлекеттің  қарамағына өтеді.  Бұл  функцияның іс -  әрекетінің  ауқымы  жалпы  ұлттық  өнімде  салықтардың  алатын   үлесі арқылы   анықталады;  ол  ұлттық  табыстың мемлекеттендірілу дәрежесін көрсетеді:  бұл үлес  1997  жылы -  19,7 %,  1998 жылы  -  16,6 %, 1999  жылы -  17,4%,  2000 жылы  -  22,6 %,  2001 жылы -  22,2 %, болды    (салыстыру  үшін:  Украинада – 29 %,  Ресейде – 33,3 % ). 

     Мемлекет  салық  саясатын - салық  саласындағы  шаралар   жүйесін қоғамның  оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік – экономикалық және  басқа  мақсаттар мен міндеттеріне қарай әзірленген экономикалық саясатқа  сәйкес жүргізеді.  
 

2. Салық  жүйесі

     “ Салық ”   ұғымымен   “ салық жүйесі”  ұғымы  тығыз  байланысты.  Мемлекетте алынатын   салық түрлерлерінің,  оны құру  мен алудың  нысандары мен әдістерінің,  салық службасы органдарының  жиынтығы  әдетте   мемлекеттің  салық  жүйесін құрайды.

      1991 жылға дейін,  яғни   КСРО  ыдырағанға  дейін елде  көбінесе   экономиканы басқарудың  әміршіл -  әкімшіл жүйесіне,  бағаларға   қатаң мемлекеттік реттеуге   сәйкес  келетін   салық жүйесі қызмет етті.   Бюджеттің басты кірісі   көзднрінің   бірі болған   айналым салығы  тіркелген бөлшек  сауда және  көтерме сатып алу бағаларын  қолдануға  және  мемлекеттік реттеп  отыруға   бағытталған болатын. Қазақстан егемендікке ие  болғаннан кейін 1991 -  1995  жылдары  қабылданған  бірқатар  заңдарға сәйкес республикада  жаңа  салық  жүйесі  қалыптасты.

     1991 жылғы  желтоқсанның   25 -  інен  бастап  біздің   елімізде тұңғыш  салық   жүйесі   жұмыс істей бастады.  Ол  “ Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі  туралы”  заңға негізделді.  Бұл заң салық   жүйесін  құрудың   қағидаттарын,  салықтар мен алымдардың түрлерін,  олардың   бюджетке  түсу   тәртібін белгілеген  алғашқы құжат еді.  Осы  заңға сәйкес   Қазақстанда  1992  жылғы   қаңтардың   1 -  інен   бастап  13  жалпы   мемлекеттік салық,  18  жергілікті  салықтар мен алымдар  енгізілді.

     Қазақстан  Республикасының  Үкіметі  1995  жылдың   басында  салық  реформасының ұзақ  мерзімді  түжырымдамасын  қабылдап,  онда   еліміздің  салық жүйесі мен салық  салудың  қағидаттарына   сәйкестендіру   көзделді.                           Осыған   байланысты  “ Салық және  бюджетке   төленетін Республикасының 1999 жылғы  шілденің   16 - сындағы  басқа да   міндетті төлемдер туралы ”  1995  жылғы  сәуірдің  24 -  інде   Қазақстан   Республикасы Президентінің  заң  күші   бар  жарлығы   шықты.  Енді  бұрынғы   42  салықтар мен алымдар  едәуір  қысқартылып,  олардың   саны  небәрі  11 болып  қалды.  Қазақстан  Республикасы Президентінің  бұл  жарлығы  Қазақстан  440-1 заңына   сәйкес   заң мәртебесін  алды.   Осы уақыт аралықтарында   Президент жарлықтарымен және  Қазақстан Республикасының   заңдарымен  бұл заңға өзгерістер мен   толықтырулар   енгізілді.

     Салықтардың,  оларды   төлеушілердің,  салықтарды  алу   әдістерінің,  салық   жеңілдіктерінің    жиынтығының  болатындығынан  салық  жүйелерінің   әжептәуір  күрделі   үлгілері болуы мүмкін.

     Барлық   өркениетті елдерде салықтардың   бүкіл  жиынтығы   әр  түрлі қағидаттар бойынша   жіктеледі:

     -салық  салу  объектілері  бойынша;

     -салықты  алатын   және   салықтан   жиналған   сомаға  билік   жасайтын органға  қарай;

   - пайдалану   тәртібі   бойынша;

     -объектінің  экономикалық   белгісі  бойынша.

       Салықтарды   салу  объектісі  бойынша  олар  тура  және жанама  салықтар  болып бөлінеді.

   Тура  салықтар – салық  төлеушінің  кірісі  мен  мүлкіне  тікелей  төленген салықтар.    Олар өз  кезегінде  нақты  және  жеке   салықтарға  жіктеледі.  Нақты  салықтар  салық  төлеушінің    мүлкінің   ( меншігінің )   кейбір   түрлерінің  ( үй,  жер,  кәсіп, ақшалай   капитал  және т.с.с )  салынады.  Жеке  тура  салықтар -  бұл  жеке  адамдар   заң  ұйымдарының    табыстары   мен  мүлкіне   салынатын салықтар.  Нақты  салықтардан   айырмашылығы    жеке  салық салу  әрбір  салық  төлеушінің   жеке  табысы   мен  мүлкін де,  оның   қаржы  жағдайын  да  ескереді.