Салық ұғымы және оның әлеуметтік – экономикалық мәні

      Салық  салынушылар -  нақты салық ауыртпалығы   (салық   жүктемесі )  түсетін жеке   тұлғалар,  түпкілікті  салық  төлеушілер,  яғни  мемлекет  азаматтары.

      Салық  объектісі.  Мүлік пен іс -  әрекеттер салық объектілері   және  салық салуға  байланысты   салық төлеушінің  салықтық  міндеттемесі  туындайды.

      Салық  базасы.  Салық базасы -  салық салу  объектісі мен салық салуға  байланысты   объектінің  құндық,  заттай  немесе  өзге  де  сипаттамалары,  олардың   негізінде бюджетке  төленуге  тиіс салықтар   және   басқа да  міндетті   төлемдердің  сомасы  анықталады.

      Салықтың   негізгі  базасы  мыналар  болып  табылады:

      табысқа  салынатын  салық. Бұған   корпорациялық  табыс  салығы  мен  жеке   табыс  салығы   жатады.

      тауарларға  салынатын салықтар. Олар  қосылған   құнға  салынатын   салықтарды,  кеден   баждарын  кіріктіреді;

      капиталға   салынатын салық. Оған  жер  салығы, мүлікке  салынатын   салық  және  басқалары жатады;

      Салық  өлшемі - есеп -  қисап үшін  белгіленген салық   объектісін  өлшеу бірлігі (теңге, табыс,  айналым, т.б жердің  1 гектары,  тауарды өлшеу бірлігі және  басқалары).

      Салық  мөлшерлемесі.  Салық мөлшерлемесі   салық базасының өлшем бірлігіне   салық   есептеулерінің шамасын білдіреді.  Ол  салық   базасының   өлшем бірлігіне  пайызбен немесе    абсолюттік сомамен  белгіленеді.

      Салық  салу  практикасында  мөлшерлемелердің  мынандай  түрлерін  ажыратады:

      тұрақты (берік)  салық  мөлшерлемесі.  Олар  табыс  көзіне   қарамастан  салық  салу  бірлігіне  абсолюттік  сомада  беліленеді;

      үйлесімді  салық  мөлшерлемесі. Олар  салық объектісіне  (оның  мөлшерін  саралаудың  есепке алмай)  бірдей  пайыздық қатынаста іс -  әрекет  етеді;

      прогресивті  салық  мөлшерлемесі.  Бұл жағдайда  прогресивті  салық  мөлшерлемесі  табыстың  артуына  қарай  өсіп  отырады.  Нәтижесінде  салық  төлеуші  салықтың  үлкен  абсолюттік  сомасын  ғана  емес,  сонымен   бірге  оның   үлесін  де  төлейді.  Прогресивті  мөлшерлемелер  ең  алдымен   табысы  көп  тұлғаларға  ауыртпалық  түсіреді;

      регрессивті салық  мөлшерлемесі.  Олар  табыстың  өсуіне   қарай  төмендейді  және  табысы  аз  адамдардың  иығына  ауыртпалық  түсіреді. 

      Салық  кезеңі.  Жекленген салықтар  мен басқа   да  міндетті  төлемдердің   қатысты белгіленген   уақыт   кезеңі  салық кезеңі   деп түсініледі,  ол аяқталған   соң салық базасы   анықталады және  бюджетке  төленуге  тиісті   салықтар  мен  басқа  да  міндетті  төлемдердің   сомасы   есептеледі.

      Салықпұл -  субъекетінің    бір   объектіден төлейтін салық  сомасы. 

      Салық  жеңілдіктері -   заңнамаға   сәйкес   төлеушілерді салықтан  толық немесе   ішінара босату.  Салық   жеңілдіктеріне   мыналар жатады: 

      салық  салынбайтын  минимум -  салық   салудан толық  босатылатын  салық  объектісінің  ең  аз  бөлігі;

      табыстың   есептелген  сомасынан   шегерілетін   шегерімдер  (асыраудаңы жандарға, мүгедектерге -  халықтан  алынатын табыс салығы бойынша; күрделі  қаржыларға,  әлеуметтік   объектілерді  ұстауға,  табиғат  қорғау шараларына  жұмсалатын   шығындардың  сомасынан -  пайдаға  салынатын  салық  бойынша және  т.б);

      салық  салынатын  табыстың   құрамына  кіріктірілмейтін   сома  (мысалы,  босату  кезіндегі  ұйғарымды  жәрдемақы,  халықтан  алынатын  табыс  салығы  бойынша  өтемақы  төлемдерінің  сомасы);

      салық  салудың  жеке  субъектілері мен  төлеушілердің   санаттары үшін  салық  мөлшерлемесін  төмендету.

      Салық   жеңілдіктеріне   сонымен   бірге   төлеу  мерзімін   ұзкрту  және   салық   бойынша   бересіне   есептеп  шығару да жатады.

      Жеңілдік  кезеңі - салықтар бойынша   заңмен  белгіленген   жеңілдіктердің   іс - әрекет  ететін уақыты.

      Салық   төлеушілер  мен  салық  органдарының    құқықтары мен  міндеттіліктері -  билік    пен басқару   басқару органдарының    салық   заңнамасымен  реттеледі.

      Салықтық  бақылау -  салық службасы   органдарының  салық  заңнамасының  орындалуын,  жинақтаушы  зейнетақы    қорларына   міндетті   зейнетақы    жарналарының    толық    және   уақытылы  аударылуын   бақылау.

      Салықтық   бақылау  мынандай    нысандарда  жүзеге   асырылады:  

      салық   төлеушілерді тіркеу  есебі;

      салық  салу  объектілері   мен  салық   салумен  байланысты  объектілерді   есепке алу;

      бюджетке   түсетін  түсімдерді  есепке   алу;

      қосылған  құнға  салынатын  салықты  төлеушілерді  есепке  алу;

      салық  тексерістері;

      коммерциялық   бақылау;

      салық  төлеушілердің  қаржы -   шаруашылық      қызметінің   мониторингі;

      фискалдық   жады  бар  бақылау -   касса  машинарларын  қолдану    ережелері;

      акцизделетін   тауарлардың    кейбір  түрлерін   таңбалау   және   акциздік  постыларды  белгілеу;

      мемлекет   меншігіне    айналдырылған   мүлікті   есепке алу,   бағалау   және  сату  тәртібін   сақтауды  тексеру;

      уәкілетті  органдарға  бақылау   жасау. 

      Кедендік    бақылау  комитеті  өз  құзыры  шегінде  Қазақстан  Республиаксының   кеден  шекарасы арқылы  тауарлардың   өтуімен  байланысты  төленуге       тиіс   салықтарды   және  бюджетке  төленетін   басқа  да  міндетті    төлемдерді өндіріп  алу  жөніндегі   салықтық   бақылауды   Салық   кодексіне   және   кеден  заңнамасына  сәйкес   жүзеге  асырады.

      Салық  құпиясын   салық   төлеуші және   оның  қаржы -  шаруашылық   қызметі туралы салық службасы  органдары алған кез келген  мәліметтер  құрайды.

      Салық   заңнамасын  бұзған  салық  төлеушілерге  олардың   жасырған   сомасын,   төмендеткен   табыстарын  төлеттіріп алу, бұзу   ауыртпалығына қарай   үлестік немесе  еселенген   көлемде    айыппұлдар,  бюджетке  төленетін   төлемдер мерзімін  өткізіп алғаны үшін  өсімдер түрінде санкциялар  қолданылады. 

2.2   Корпорациялық   табыс   салығы 

      Корпорациялық  табыс  салығы    бюджет   түсімдерінің    едәуір  орын  алады (27,2).   Бұл салықты Ұлттық  банк  пен мемлекеттік   мекемелерді   қоспағанда  Қазақстан Республикасы  резидент -  заңи   тұлғалары,  сондай – ақ   Қазақстанда   қызметін   тұрақты  мекеме    арқылы  жүзеге  асыратын   немесе  республикадағы   көздерден    табыс  алатын  бейпрезидент -   заңи  тұлғалар  төлейді.   Арнаулы  салық   режімін   қолданушы   заңи  тұлғалар -  шағын   бизнестің  субъектілері,  шаруа   (фермелік)   қожалықтары,  заңи  тұлға -  ауыл  шаруашылығы өнімін    өндірушілер,   кәсіпкерлік қызметтің    жекелеген    түрлері   корпорациялық    табыс   салығын   төлейді.

      Корпорациялық   табыс  салығын    салу  механизмі   заңи   тұлғалар  салықты  есептеу,  төлеу  тәртібін,   алу шарттарын,  жеңілдіктер  мен   санкцияларды,  төлеу   уақытын    айқындайды.

      Негізгі   шектерде   бұл  механизм    заңнамаға   сәйкес    мынаған    саяды.  Салықты  табыс  алатын  заңи  тұлғалар,  резиденттер   мен   бейрезиденттер,  соның  ішінде    қызметтен  алатын  табыстары   бойынша   коммерциялық  емес  ұйымдар  да,   бюджет  ұйымдары  да  төлейді.

      Салық   салынатын   табыс  жылдық жиынтық  табыс  пен  Салық   кодексіне  сәйкес  жасалған   түзетулерді   ескере отырып,  заңнамалы түрде белгіленген   шегерімдер  арасындағы  айырма    ретінде    айқындалады.   Жылдық   жиынтық    табыс салық   заңнамасына сәйкес   түзетулерге тиіс.

      Резидент -  заңи   тұлғаның   жиынтық   жылдық   табысы   салық   кезеңі     ішінде   Қазақстан  Республикасы  мен  одан   тыс  жерлерден   алынуға тиіс   табыстардан  тұрады.   Қазақстан  Республикасында  қызметін   тұрақты  мекемк  арқылы  жүзеге   асыратын  бейпрезидент -   заңи  тұлғаның    жылдық   жиынтық    табысы  салық   заңнамасына  сәйкес   анықталады,   оған  тұрақты  мекеменің   қызметіне   байланысты  табыстардың    барлық   түрлері   кіріктіріледі:

      1)   тауарларды  (жұмыстарды,  қызметтер   көрсетуді)  өткізуден  түсетін   табыс;

      2)    үймереттерді,   ғимараттар,  құрлыстарды, сондай – ақ   амортизациялауға    жатпайтын   активтерді  өткізу   кезіндегі   құн өзімінен  түсетін табыс;

      3)    міндеттемелерді   есептеп   шығарудан  түсетін   табыстар;

      4)    күмәнді міндеттемелер    бойынша  түсетін    табыстар;

      5)    мүлікті   жалға   беруден   түсетін   табыстар;

      6)   Қазақтан Республикасының   заңнамасымен   провизиялар    жасауға   рұқсат  етілген   банктер   мен  операцияларының    жекеленген    түрлерін    жүзеге асыратын  ұйымдар  жасаған  провизиялардың   мөлшерін     азайтудан     түсетін    табыстар;

      7)  борышты  талап  етуді   басқаға   беруден  түсетін    табыстар;

      8)   кәсіпкерлік   қызметті   шектеуге  немесе     тоқтатуға    келісім   үшін  алынған табыстар;

      9)   шығып   қалған   тіркелген    активтер  құнының   ішкі   топтың   құн   балансынан   асып  түсуінен   алынатын табыстар;

      10)   кең   орындарын  игеру   зардаптарын   жою   жөніндегі   нақты   шығыстар   сомасын   кең  орындарын  игеру   зардаптарын   жою   қорына  аударылған   соманың   асып  түсуінен  алынатын   табыстар;

      11)   ортақ   үлестік   меншіктен     түсетін    табысты   бөлу  кезіндегі   алынатын  табыстар;

      12)  бұрын   негізсіз   ұсталып,  бюджеттен  қайтарылған   айыппұлдардан   басқа,   борышкерге  салынатын    немесе    ол   мойындаған   айыппұлдар,   өсімпұлдар  және  санкциялардың   басқа  да  түрлері,   егер   сомалар    бұрын    шегеріп  тасталмаған болса;

      13)   бұрын   жүргізілген   шегерімдер   бойынша  алынған  өтемақылар;

      14)  өтеусіз   алынған  мүлік,   орындалған  жұмыстар,   көрсетілген қызметтер;

      15)   дивидендтер;

      16)  сыйақылар;

      17)  оң   бағамдық   айырма  сомасының   теріс  бағамдық   айырма   сомасынан    асып   кетуі;

      18)   ұтыстар;

      19)   роялти;

      20)   әлеуметтік   сала   объектілерін    пайдалану    кезінде алынған табыстардың шығыстардан артығы.

      Алынған   жиынтық  табыс  түзетілуі,  яғни   салық төлеушінің  бұл   табысынан   мыналар   алынып   тасталуы   тиіс:

      1)  Қазақстан  Республикасындағы   төлем    көзінен    бұрын   салық   салынған,   Қазақстан   Республикасының    резидент -  заңи    тұлғасынан  алынған  дивидендтер;

      2)   эмитент   өз  акцияларын   орналастыру    кезінде   алған  олардың   құнының   номиналдық   құнынан  асып   кетуі    және   эмитенттің     өз  акцияларын   өткізуі   кезіндегі     құн   өсімі;

      3)  қор    биржасының    «А»    және    «В»   ресми  тізімдерінде   тұрған   акциялар  мен   облигацияларды   өткізу   кезіндегі құн   өсәмәнен   алынған табыс;

      4)   мемлекеттік   бағалы  қағаздармен   жасалған  операциялардан  түскен   табыстар;

      5)  табиғи   және   техногендік   сипаттағы  төтенше  жағдайлар   туындаған   ретте    ізгілік    көмек   түрінде  алынған   және   мақсатты  түрде  пайдаланған   мүліктің   құны,