Адам және экономика, адамның экономикалық іс-әрекеті

    Ресейдің  еңбекті ғылыми зерттеу институтында өз кезеңінде басқару аппараты енбегінің күрделілігін бағалау әдістемесі жасалған болатын. Күрделілігі жағынан әр түрлі жұмыстарды жасау барысында осы әдістеме бойынша мынадай факторлар ескеріледі:

    -еңбек  ауқымы;

    -еңбеккердің  өзіне жүктелген қызметтерді  атқарудағы тәуелсіздік деңгейі;

    - басшылық қызметінің көлемі;

    - жауапкершілік деңгейі.

    Еңбектің  күрделілігі міндеттердің қиындық  көлеміне байланысты болады, ал жіктеу жұмысқа даярлықты анықтайды. Еңбектің күрделілігін бағалай отырып оның мынадай белгілерін ескеру қажет:

    - еңбек мәнін құраушы қызметтер;

    - атқарылатын жұмыстардын әртүрлілігі, жинақтылығы;

    - жұмысты атқарудағы тәуелсіздік  деңгейі;

    - басшылық көлемі мен күрделілігі;

    - қосымша жауапкершілік сипаты  мен деңгейі. Жоғарыда келтірілген бағалау түрлерінен өзге қызметкер қасиетін   бағалау,   қызметкердің   жеке   бас қасиетін  бағалау, басқару мамандарын кешенді бағалау секілді түрлері де бар. Адам ресурстарын басқарудың қазіргі заманғы мәселелерін нарықтық қатынастарды қалыптастыру мәселелерімен бірге карастыру қажет. 
 

    2.3 Қызметкерлерді басқарудың тиімділігі

    Басқаруды экономикалық бағалаудың жалпы мән-мағынасы - басқарудың өндірістің экономикалық мақсаттарына жегудегі құрал бола білу қажеттілігіне байланысты анықталады. Бұл бағалау адам ресурстарын басқарудың тиімділігінсіз жұзеге асырылмайды. Ол ұйымның барлық қызмет ету еалаларын қамтиды және басқа жуйелердің тиімділігіне ықпал етеді.

    Ұйым қызметкерлері өз әлеуетін ұйым алдындағы мақсаттарға қол жеткізуге пайдаланған жағдайда ғана қызметкерлерді басқару тиімді деп санайды. Басқаша айтқанда, ол осы мақсаттардың қаншалықты деңгейде орындалғандығына байланысты.

    Талаптардың орындалуын қамтамасыз ету мақсатында ұйымдар түрлі әдістер қолданады. Атап айтар болсақ, қызметкерлерді басқару жүйелерінің ұйым мақсаттарына: сәйкестігін жүйелі түрде тексеріп отыру; адам ресурстарын, басқару қызметкерлерін ұйымның стратегиялық жоспарларын жасауға және қайта қарауға тарту; жоғары басшылықтың қызметкерлерді басқару жүйелерін жасауға, қайта қарауға үнемі қатыстырылуын қамтамасыз ету; ұйымның мақсаттарына қол жеткізу деңгейін бағалау орын алады.

    Қызметкерлерді басқару тиімділігі көрсеткіштерінің бірі ұйымдық мақсаттардың орындалуын қамтамасыз ететін қызметкерлердің өндірістік тәртібін қалыптастыру болып табылады. Өндірістік тәртіп 2 негізгі фактор бойынша анықталады: қызметкердің тілегі және қабілеті.

    Қызметкерлерді басқару тиімділігінің көрсеткіштерінін бірі, сонымен қатар, қызметкерлерді басқару жүйесінің бүтінділігі болып саналады.

    Ұйым қызметкерлерді басқару жүйесінің біртұтастылығына мынадай шараларды жүзеге асыру жолымен қол жеткізе алады:

    -ұйымның  мақсаттарын дәл анықтау;

    -барлық  қызмет орны үшін өндірістік тәртіпті жан-жақты модельдеу;

    - адам ресурстары қызметінің бөлімшелеріндегі жұмыстың үйлестірілуі;

    - адам ресурстары бойынша мамандардың тікелей басшылықпен, басқару персоналымен тұрақты өзара қатынасы.

    Кез келген ұйымның діңгегі онда жүмыс істейтін адамдар болып табылады, оларды әрине басқа қызметкерлерді басқарғандай етіп басқару қажет. Адам ресурстары қызметінің қызметкерлері ғана ұйымның қызметкерлерді басқару жүйесін жаңарту мен қызмет етіп отыруын қамтамасыз етеді. Олардың мынадай қасиеттері болу керек:

    - бизнесті білу, яғни өндіріс қызметінің мамандануын, оның каржылық аспектілерін, стратегиялық даму перспективаларын білу. Бұл білім оларға өндірістік тәртіпті модельдеуғе, басқару жүйесін жасауға, олардың тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді:

    - кәсіптік білім және қызметкерлерді  басқару саласындағы тәжірибе, білім;

    - жетекшілік және өзгерістерді басқару;

    - оқу мен дамуға қабілеттілік, білімді жаңартып отыру.

    Оқу мақсаты - ұйымды ұйым мақсатына жетуге қажетті білімі мен қабілеті бар адамдардың мөлшерімен қамтамасыз ету.

    Қызметкерлерді  басқару тиімділігі жалпы басқару тиімділігін экономикалық бағалаудан бөлек қарастырылмағаны жөн. Басқаруды жетілдіру тиімділігін бағалау, басқаруды оңтайландыру бағытын таңдауда, таңдалған бағыт шеңберінде жобалық баламаларда, ынталандыру жүйелерін жасауда қолданылады.

    Басқару тиімділігін экономикалық тұрғыдан бағалау проблемасын талдау - тиімділікті бағалау мәнінін мынадай элементтерін бөліп қарауға мүмкіндік береді:

    - өндірісті басқаруды жетілдіру  тиімділігін экономикалық бағалау  белгілері;

    - басқаруды жетілдірудің нәтижесі.

    Белгілердің алғашқы тобы мақсаттар деңгейіне  сәйкес иерархиялық жүйе құрайды. Басқару  тиімділігін бағалау бел-гілерінің алғашқы деңгейі өндірісті басқару қызметінін экономикалық тиімділігі шараларын көрсетеді. Бұл денгейде бағалау белгісі өндіріс мақсатына қол жеткізудегі жетістіктерді білдіруі тиіс.

    Белгілердің екінші деңгейі осы деңгейдің  мақсаттарын нақтылау болып табылады. Бұған қызмет етіп тұрған басқару жүйесінің экономикалық тиімділік шараларын, басқарудағы жекелеген қызмет түрлерінің экономикалық ұжымдылығы шараларын білдіретін көптеген көрсеткіштер жатады.

    Белгілердің үшінші деңгейі басқару жүйесінің  жекелеген элементтеріне, жекелеген шешімдері мен міндеттеріне қатысты тиімділік шараларын көрсетеді.

    Басқару мамандарын бағалау мәселесін зерттеу, басқару тиімділігін бағалау  мәселесін талдаумен аяқталады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

    ІІІ. Адам капиталын нығайту

    Адам  капиталы, оның өзектілігі жөнінде елімізде аз айтылып жүрген жоқ. Десек те, оның тамыры тереңде жатыр. Батыс елдері бұл мәселені әлдеқашан мемлекеттің негізгі саясатына айналдырып үлгерген. Сондықтан адам капиталы біздің елімізде де ұлттық идея ретінде өзінің бағыт-бағдарын түзеуге көшті.

      Елордада «Нұр Отан» Халықтық  Демократиялық партиясының бастамасымен  шет елдік инвесторлар кеңесі  және «Атамекен» Одағымен» бірлесе  отырып «Тәуел­сіздіктің 20 жылы: Қазақстан  Республикасындағы адам капиталының  сапасы мен оны дамытудың болашағы»  деген тақырыпта халықаралық конференция өтті. Аталмыш бас қосуға Үкімет мүшелері, Парламент депутаттары және шет елдік сарапшылар қатысты. Интеллектуалды капиталды дамыту жолдары конференцияның төрт секциясында талқыланды. «Нұр Отан» партиясы Төрағасының бірінші орынбасары Нұрлан Нығматулин конференцияның ресми ашылу салтанатында сөз сөйлеп, адам капиталының маңыздылығына кеңінен тоқталды.

      – Еліміздің әрбір азаматы  – Қазақстанның басты байлығы.  Бұл Елбасымыз, «Нұр Отан» партиясының  Төрағасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың жүргізіп отырған саясаты. Партиямыздың халықтық платформасының да басты идеясыа осы деп айтуға болады, – деді Нұрлан Зайроллаұлы. – Соңғы 2007 жылы өткен Парламент сайлауына түскен кезде біздің мақсатымыз – әрбір қазақстандықтың өмір сапасын арттыру болатын. Осы мақсатқа жету үшін біз күн сайын еңбек етіп, қазіргі уақытта нақты жетістіктерге қол жеткіздік деп айтуға болады. Елімізде соңғы төрт жылдың ішінде қазақстандықтардың табысы 80 пайызға өскен. Білім беру мен денсаулық сақтау салаларын қаржыландыру екі есеге дейін артқан. Демек, елде адам капиталын дамы­туға айрықша мән беріліп отыр деген сөз.

      Жалпы, адам капиталын пайдаланғанда  үш факторға айрықша мән беріледі. Оның біріншісі – жұмыс істеуі, екіншісі – өнімді іс атқаруы,  үшінші – бәсекеге қабілеттілігі. Соңғы жылдары республикамызда экономикалық дағдарыс кезінде азаматтарды жұмыспен қамтуға үлкен мән берілді. Бірақ бұл уақытша қамқорлық екендігін ескерсек, түйіні шешілмеген мәселелер әлі де көп. Қазақстандағы адам капиталын дамытуға кедергі келтіретін нәрсе бар. Ол – кәсіби стандарттардың енгізілмеуі. Негізі мемлекет 2020 жылға дейін мектепке дейінгі білім берумен балаларды 100 пайызға қамтуымыз етуді көздеп отыр. Екі университет әлемдегі ең үздік жоғары оқу орындарының қатарына ілінуі тиіс. Орташа өмір сүру жасы 72-ге дейін өсіп, аналардың өлімі екі есеге дейін, сәбилердікі үш есеге дейін төмендеуі қажет. Жұмыссыздық 5 пайыздан аспайды деп күтілуде. Мамандардың айтуынша, егер біз қазіргі қарқынмен дами беретін болсақ, аталған көрсеткіштерден де асып түсуімізге мүмкіндік бар. Жасыратыны жоқ, бұрын адам капиталы ұғымы бұрын тек жеке адамның бойындағы бай рухани құндылықтарымен бағаланып, өлшенген болса, бүгінде оған елдің жоғары экономикалық көрсеткішінің бір тетігі ретінде қарау байқалуда. Мысалы, жаңадан пайда бола бастаған «Білім экономикасы», «Парасатты экономика» деген жаңа, тың тіркестер осының айқын көрінісі.

    Адам  капиталы – жеке бір адамның ғана емес, қоғамның азығы. Адам капиталының  бірнеше өлшемдері бар екендігі ақиқат. Олардың қатарына демографиялық, әлеуметтік, құқықтық, отбасылық жағдайларды жатқызуға болады. Мәселен, демографиялық өлшем бұл елдегі халықтың саны мен сапасы. Бұл, сөз жоқ, үлкен капитал. Мысалы, Қытай үшін халық санының өсуі Қытай экономикасының дамуына үлкен қиындық туғызса, ал Қазақстанға адам санының өсуі – ол тек жақсылық. Демек, әр елде демографиялық капиталдың жағдайы әр түрлі. Сондай-ақ, адам капиталы – сол адамның бойындағы білімнің, тәжірибенің, даналықтың, құндылықтардың көрінісі екендігін де ұмытпағанымыз жөн.

      Жеке адамның және мемлекеттегі  азаматтардың бойындағы адам  капиталын қоғамдық өлшеммен  айтқанда ешкім ұрлап та, сатып  та ала алмайды. Сондықтан,  адам капиталында білім мен  тәрбиенің пайдасы көзге көрінбеуі  мүмкін. Әйтсе де, бұлар, қоғамның  дамуына әсер ететін негізгі өлшемдер. Сол себепті, білікті адам, өзіне өзі сенетін адам көптеген жағдайда қоғамды дүние қоңыздықтан, жемқорлықтан қорғайды. Білімді, парасатты адам бірінші кезекте өзінің бойындағы қасиетіне сенеді. Жеке басқа табынбайды.

      Барлық елдерде адам капиталын үш өлшеммен бағалайды. Бірінші – өмір сүру ұзақтығы. Ең аз өмір сүретін елдерде адамдардың өмір сүру ұзақтығы – 25 жыл. Сондай елдер бар. Мысалы, Африкада. Африкада бүгінде 20 млн.-нан астам адам СПИД-пен ауырады. Сол себепті, мұнда өмір сүру ұзақтығы өте төмен. Ал Еуропаның дамыған елдерінде, Жапонияда бұл көрсеткіш 85 жасты құрайды. Бұл – жоғары көрсеткіш. Екіншісі – ересектердің сауаттылығы және балалардың мектеппен қам­тылуы. Әлемде 300 млн.-ға жуық бала мектепке бармайды. Оның көбісі тағы да Африка елдерінде.

      Үшіншісі – ішкі жалпы өнімнің  жан басына шаққандағы үлесі.  Мысалы, ең кенже қалған елдерде  ішкі өнімнің жан басына шаққандағы  үлесі 100 доллар болса, бірқатар  елдерде 40-44 мың доллар. Міне, осындай  үш өлшеммен БҰҰ жылда әлем  елдеріндегі ахуалды саралап отырады. Бүгінде Қазақстанда өмір сүру ұзақтығы 65 жастан 68 жасқа өсті. Бұрынғы кеңестік республикалардың ішінде дүниежүзі бойынша адам жасының ұзақтығы бойынша Украина – 76, Армения – 83, Грузия – 96, Әзірбайжан – 98, Түрікменстан – 109, Молдавия – 111, Өзбекстан – 113, Қырғызстан – 116, Тәжікстан – 122-ші орында. Бұларға қарап, әрине, біздің шүкіршілік ететін жағдайымыз бар.

      Конференция барысында осындай  құнды пікірлер мен жаңа идеялар  ортаға салынды. Адам капиталымен  қатар корпоративтік, ұлттық және интеллектуалды капиталды дамыту мәселелері де жан-жақты сөз болды.

      – Сіздердің Президенттеріңіз  жүргізіп отырған саясаттың арқасында  мемлекет экономикасы табысты  дамып келеді. Қазақстанда қол  жеткізген жетістіктер аз емес. Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамалары бүкіл әлемде қолдау тауып, жоғары бағаланады, – деді конференцияда сөз сөйлеген Ұлыбританиядан келген сарапшы, ғалым Стефан Джон. – Адам капиталының жақсаруына дұрыс қамқорлық жасалынып отыр­ғандықтан Қазақстан экономикасы қарқынды дамып келеді. Жиырма жылда мемлекет аймақтың көшбасшысына айналғаны даусыз. Инвестиция көрсеткіштері бойынша да алда келесіздер. Ірі шет елдік капитал Қазақстан экономикасына көптеп құйылуда.

      Шындығында да, Қазақстан еңбек  ресурстарының сапасын арттыруға  да үлкен мән беріп отыр. Бүгінде индустриялды-инновациялық бағдарлама бойынша 60 мың жұмыс орны ашылған. «Бизнестің жол картасы – 2020» бағдарламасы аясында 600-ден астам шағын және орта бизнеске қолдау көрсетілген. «Сол себептен де Қазақ елінде адам капиталы мен еңбек күштерін тиімді пайдалану жолдары жақсы қарастырылған», – дейді шетелдік сарапшылар. Олардың пікірінше, Қазақстанның ұстанған саясаты өзін-өзі толық ақтап отыр.

    Адам  капиталын нығайту – экономиканың тұрақты өсуінің кепілі болып  табылады. Елбасы үстіміздегі жылы шетел инвесторларымен өткізген пленарлық отырыста адам капиталы – мемлекеттің орасан зор байлығы деп айрықша атап өткен болатын. Сондықтан адамның атқарған қызметіне көбірек жүгінсең, ол соншалықты қайрыла түсетін капитал. Өйткені, оның білімі, жұмыс істеу қабілеті, ой өрісі уақыт өткен сайын арта түседі. Бүгінгі конференцияда негізінен адам капиталын қай тұрғыдан пайдалансақ, оның тиімділігі арта түсетіндігі жөнінде тұщымды ой айтылғандығы қуантады.