Көркемдегіш құралдар

Мазмұны:

Кіріспе.......................................................................................................................2

Негізгі бөлім

I. Төлен Әбдіковтің шығармаларындағы көркемдегіш құралдар...................3

1.1 Метафора.........................................................................................................5

1.2 Теңеу..............................................................................................................12

1.3 Синекдоха......................................................................................................17

1.4 Эпитет............................................................................................................21

1.5 Метонимя.......................................................................................................26

1.6 Портрет..........................................................................................................31

Қорытынды............................................................................................................34

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі........................................................................35

         Кіріспе

          Көркем әдебиеттің негізгі құралы – тіл. Ұста металды, суретші бояуды қандай жақсы білсе, жазушы тілді сондай жақсы білуі керек. Онсыз ол өзінің ой-сезімін, өмір тәжірибесін басқаларға суреттеп жеткізе алмайды, өмір картинасын, адам образын жасай алмайды. Тіл, әрине, жалпы ұғым. Тіл – сан сөздердің жиынтығы. Ол сөздердің ішінде терең ой, сұлу сындар, нәзік сезім, асқақ көңіл, өжет ерлік, әдеп-әркен тағы басқа адам мінезіне тән ерекшеліктерді суреттеуге керекті тамаша көркемдері де, құлақ тұндырарлық дөкір, қоқыстары да бар.

         Көркем тіл, образды сөздерді білу тек жазушылар үшін ғана керек емес, әрбір сауатты адамның бәріне керекті. Өйткені әрбір адам өзінің ой-сезімін басқаларға білдіру үшін барынша көркем сөздерді қолдануға тырысады. Ол – табиғи нәрсе. Сондықтан оны түсіну, білу әр адамның өзі үшін керек.

         Жазушылар адам образын да, көркем сюжетті де, жеке адамға тән мінезді де, күйініш-сүйінішті де, табиғаттың әдемі көріністерін де көркем тіл арқылы жасайды. Тілсіз көркем шығарма жоқ. Тілге мән бермеу не оны білмеушілік әдебиеттің даму процесіне де көп кеселдік келтіруі мүмкін. «Жылтырағанның бәрі алтын емес». Жақсының жаманнан, асылды жасықтан айыру үшін әдебиетші, сыншылар көркем тілді өздері жақсы біліп, толық меңгеруі – басты шарттардың бірі. Міне, осылардың бәрі де көркем тілді кең зерттеп, терең түсінуімізді қажет етеді.

          Негізгі бөлім

          І. Төлен Әбдіковтің шығармаларындағы көркемдегіш құралдар.

          Көптеген жазушылардың жазу практикасына қарағанда, олардың біразы маңызды тақырып көтеріп, оқиғаны қоюлатуға және тартымды баяндауға қабілетті болады да, көркемдік шеберлігі одан біршама қалыстау болып жатады. Енді біреулері, керісінше, азды-көпті деректі көркем ой елегінен өткізіп, сөзді нәрімен сұлуландыра қолдану жағынан оқырмандардың назарын өзіне еріксіз аударып отырады.

          Төлен Әдбіков – прозашы, драматург, аудармашы. Оның үлкенді-кішілі көркем шығармаларындағыдай, әдеби туындылардың тіліне қатысты ой-тұжырымдары оқырмандарға барынша түсінікті болып келеді. Осындай әдеби туындыларына тән келесі ерекшелік – оның көп стильдігі. Мұның мәнісі көркем әдебиет шығармаларында басқа функциональдық стильдердің элементтері кездесіп отырады деген сөз. Қандай да көркем туындының (әсіресе, прозаның) көп кейіпкерлерден, оқиғалардан тұратындығын ескерсек, тілдік құралдардың да көп түрі пайдаланылатыны белгілі. Айталық, шығарма кейіпкерлерінің сөйлесіп, тіл қатысуы көп жағдайда ауызекі сөйлеу стилін еске салады.

          Төлен Әбдіков шығармаларында жиі пайдаланылатын көркем әдебиет тілінің тағы бір ерекшелігі – бейнелеу. Тілінің осындай бейнелі болып келуінің арқасында, сөздің көп мағыналық қасиеттерін әр қырына шеберлікпен жұмсаудың нәтижесінде жазушы қаламынан туған шығарма көркем деп аталады. Ал көркем әдебиет үшін әрбір сөздің, сөз тіркесінің және сөйлемнің былайғы оқырмандар байқай бермейтін мағынасын аша білу, сөз мағынасының «күнгейі мен көлеңкесін» айыра білу ерекше роль атқарады. Сондықтан да Төлен Әбдіков өз шығармаларының көркемдігі үшін тіліміздегі троптардың, фигуралардың еркін де жан-жақты қолдана білген.

Жазушының кейіпкер тілін жасаудағы шеберлігі, ең алдымен, бәрін бір қалыптан шыққандай етіп боямаламай, ауыл адамдарын өзіне тән ерекшелігімен сөйлете білгендігінде, әркімнің өз үнін оқушыға табиғи қалпында естірте білгендігінде, әркімнің «бойына шақтап тон піше» білетіндігінде. Автор осы мақсатта тіліміздің сөздік құрамын, фразеологиясын, фонетикалық бояуын, синтаксистік амалдарын кеңінен пайдаланады. Ал кейіпкерлердің рухани дәрежесіне, қоғамда алатын орнына, тартыстың сипатына байланысты сөздің алуан жарқылын орнымен пайдалану сәттері жазушы шеберлігін айқын танытып отыр.

          Жазушы қаламынан туған қайталамалар үйіп-төгіліп жұмсалуы арқылы кейіпкердің бет-бейнесін немесе сан алуан әрекеттерін әр қырынан таныту мақсатында оқырманның алдына айқын сурет тәрізді жайып салады. Былайша айтқанда, қаламгердің шығармаларындағы қайталамалардың бір маңызды жағы – оның суреттеудегі көрнекілік мәнге ие болатындығы. Мұндай қайталамалар сөздің мағыналарына астар, түрлі рең берулері арқасында неше алуан теңеулер ыңғайында да, метафора, синекдоха, метонимия ретінде де қолданылып отырады.

          Жазушы Төлен Әбдіковтің өз әріптестерінен ең басты ерекшеліктерінің бірі – қалың қауымға барынша түсінікті және әдеби нормадағы сөздерді пайдаланады. Екінші сөзбен айтқанда, оның туындыларында оқырманның күдігін тудыратын сөздер мен сөз тіркестері ұшыраспайды десе де болады. Егер суреткердің сөз қолдану тәжірбиесін ой елегінен байыппен өткізер болсақ, аз да болса диалектілік сипаттағы немесе баршамыз түсіне бермейтіндері кездесіп қалады. Бұл, әлбетте, автордың аңқаулығынан немесе  сөзге деген жауапкершілігінің төмендеуінен деуге әсте болмайды. Керісінше, жазушы мұндай жағдайда да әр түрлілікті басты нысана етсе керек.

          1.1 Метафора

   Метафораны жасау немесе жасай алмау бұл ойлаушы, сөйлеуші адамды сипаттайтын критерийлердің бірі ретінде танылады. Зерттеушілер сөзімен айтқанда, метафора әлемнің жеке тілдік көрінісін бейнелейді, себебі индивидуальдылық жеке адамның белгілі тілдік құралдарды таңдауына байланысты, яғни әр адамға, сөз суретшісіне, арнайы тек соған ғана тән қасиет бар.[1]

   Қазіргі кезде ғылыми парадигманың ауысуына байланысты, яғни өзінің дүниетанымы мен санасы бар адам орталығындағы тілдің “жансыз” жүйесіне қарсы тұрған, метафораға деген көзқарас қауырт өзгеріп, қызығушылық арта түсті.

          Ғалымдардың пайымдауынша, ойлау қабілетінің арқасында метафораларды күннен күнге жандандырады. Егер метафораны мағына ойыны ретінде қарастырсақ, ол (метафора) белгілі бір мағынаның көмегімен оған арналмаған басқа мағынаны жеткізеді. Бұл айтылған қасиет метафораның бір құбылыс арқылы басқа мағына білдіруі – адамның ассоциативті ойлауына негізделеді.

   Сөз жасауда, сөздік қорды байытуда мағына өзгерушілігі жетекші орын алады. Жаңа мағына жасау тілдегі бар материалдардың негізінде болса да, екінші жағынан, сол жаңа мағынаны көрсету мұқтаждығы сол сөздің мағынасының дамуына, сол сөзден жаңа сөз жасауға себепкер болады.

Сөздің мағынасының өзгеруіне әсіресе ішкі себептерден гөрі сыртқы себептер көбірек әсер ететіндігі байқалады. Сөз мағынасының ішкі (лингвистикалық) өзгерістерінің бір себебі, жаңа сөз немесе жаңа мағына сөздік құрамға келіп қосылғанда бұрыннан тілде бар сөздердің мағыналарынан өзара қарым-қатынасқа түсіп, солармен синонимдік байланыста жұмсалады. Мұндай жағдайда байланыс екі жақты болуы мүмкін. Сөздік құрамға келіп қосылған жаңа сөз не жаңа мағына бұрыннан тілде қолданылып келе жатқан байырғы сөздер мен байырғы мағыналардың жаңа сөздер мен жаңа мағыналарға сондай әсер етуі ықтимал.

Мысалдар:

1.      « - Қоян  жылы азғантай малымыз қырылып қалды да, туыстары сағалап, жер аяғы құрғасымен Жылындыға көшіп кеттік, - деп бастар еді көп әңгімесінің бірін». ("Әке” повесі, 8 бет). Мұндағы метафора «жер аяғы» автордың тілдің ерекше  философиялық белгілеріне тән ойлау қабілетін танытып отыр. Философиялық ойлау мен көркем шығармашылық адамның айналасындағы дүниені танумен байланысты. Автор қоршаған әлемдегі заттар мен құбылыстар өзгешелігімен оқырман қауымға әсерлі болып отыр.

2.      «Е, е, заманның беті жаман боп барады». (“Әке” повесі, 9 бет). Берілген мысалдағы метафора «заманның беті». Мұнда жазушы  сол кездегі дәуірдің, заманның көрінісін беті деген сөзбен сомдаған. Бұл жерде нақтылай кететін фактор сөздің жаңа мағынаға ие болуы емес, оның белгілі бір жағдаятқа байланысты мәнмәтінде жаңа қолданысқа түсуі.

3.      « - Енді тағдырдың жазуы солай болса не істейсің, - деді Өтеген күмілжіп, өзінің өлмей қалғанына шын кінәлі адамдай қыпылықтап». (“Әке” повесі, 16 бет). «Метафора – екі нәрсені, құбылысты салыстыру және жанастырып жақындату арқылы астарлы тың мағына беретін бейнелі сөз немесе сөз тіркесі»,-  академик З.Ахметов айтқандай, бұл мысалда жазуы деген сөз ауыспалы мағынада қолданылып,  сөйлемді өңдендіре өзгертіп тұр.

4.      « - Айтып отырған сөзінің жаны бар екені рас, әке, - деді Дүйсен». (“Әке” повесі, 17 бет). Осы келтірілген мысалда «сөзінің жаны» метафора болып тұр. Автор осы метафоралық тіркес арқылы айтылған мәселенің рас және шындыққа жанасатынын өзіндік сөздік қоры арқылы оқырманға жеткізіп отыр. Мұндай қолданыс сөзге өң, көрік, береді; ойды жеріне жеткізіп айтуға себепкер болады.

5.      «Көктемнің аяқ кезінде тұңғыш қара қағаз Ақсары кемпірге келді». (“Әке” повесі, 40 бет). Осы берілген мысалда «көктемнің аяқ кезінде» метафора болып тұр. Негізінен алғанда аяқ деген сөздің бастапқы мағынасы адамның дене мүшесі. Алайда бұл мысалда ол «көктемнің соңғы күндері» мағынасында қолданылып келген.

6.      «Біз қойнаудың етегімен қайтадан шатқалға енгенде күн көзі бұлтқа тығылып, тау іші салқын тартып тұр». (“Оралу” повесі, 67 бет). Жоғарыдағы берілген  метафораларды  жасауда автор қойнаудың төменгі жағын етекке ұқсатып алмастырып отыр; адамның бойында болатын нәрсенің (көз) күннің бір белгісі ретінде көрсетіп тұр. Сонымен қатар таудың арасын «таудың іші» деп қолданған. Яғни бір затты, іс-әрекетті, құбылысты басқа бір затқа, әрекетке, құбылысқа балап сипаттағанда, суреттегенде олардың арасындағы ортақ белгі қасиеттер негізге алынады.

7.      «Мұрат арақ ішкісі келмей стақанның бетін жапқан адамша алақанымен енді ештеменің қажеті жоғын білдірді». (“Оралу” повесі, 68 бет). Көлемі мен материалы, мазмұны жағынан стақанның бетін адамның бетімен ешбір салыстыруға болмайтыны түсінікті. Сөйтсе де, мұндайлардың әрқайсысы әр түрлі сөзбен аталмай, бір-ақ  сөзбен айтылуында бір заңдылық бар. Ол –ұқсастық заңдылығы. Мәселен, адамның беті мен стақанның бетінің ұқсастығы – екеуі де заттың, нәрсенің жоғарғы жағы.