Диалектизм нормалары

Кіріспе.................................................................................................................

І тарау ҚАЗАҚ ДИАЛЕКТОЛОГИЯСЫНЫҢ ЖАЛПЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ.

1.1. Норма, диалект, говор туралы жалпы мәлімет.........................................

1.2 Орыс ғалымдарының «диалект», «диалектизм», «говор» терминдеріне берген анықтамалары......................................................................................

1.3 Батыс ғалымдарының диалект, жайлы көзқарастары және қазақ ғылымында «диалект» сөзінің мәні................................................................

1.4 Қазақ ғалымдарының қазақ тіліндегі диалектілер жайындағы көзқарастар....................................................................................................

ІІ тарау ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЖЕРГІЛІКТІ ЕРЕКШЕЛІКТЕРДІҢ ТАРИХИ НЕГІЗДЕРІ

2.1 Территориялық (жергілікті) және тайпалық диалектілердің қалыптасуы және ара қатынасы........................................................................................

2.2 Қазіргі қазақ тіліндегі ауыспалы говор мен жергілікті говор.................

2.3 Қазақ тіліндегі диалектілік сипаттағы элементтер..................................

Қорытынды...................................................................................................

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі....................................................................

Кіріспе

Қазақ тілінің лексикалық құрамы әдеби тілде қолданылып жүрген сөздерден ғана жасалмайды. Ол сөздерден басқа да халық тілінен қамтылмаған тіл материалы, сөз байлығы бар. Бұл сөз байлығы ұлт тілі жасалған дәуірде ғана әдеби тілге еніп, бірте-бірте қалыптасып, халықтың керегіне жұмсалады. Тілдің сөздік құрамы толығып, кейбір грамматикалық формалары жетіліп, ұлт тілінің көлемі кеңейді. Мұның өзі ұлт тілінің халық тілінен айырмасын анықтайтын көрсеткіштің бірі болып табылады.

Шынында ұлт тілінің дамуы тілдің жаңа, тың элементтерінің өрістеуімен де байланысты. Қазақ тілінің сөздік қоры қазіргі әдеби тілде қолданылып жүрген сөздерден, сөйлеу тіліндегі лексика мен диалектілік лексикадан ғана тұрмайды, қоғамдағы әр түрлі топтардың тіліндегі арнаулы сөздер де ұлттық тілдің сөздік құрамына кіреді. Олар тіл білімінде әлеуметтік диалектілер деп аталып жүр. Қазақ тіліндегі сөз тудыру заңдарының негізінде жасала отырып, бұлар да лексиканың басқа салалары сияқты, ұлттық әдеби тіл нәр алатын негізгі арналардың бірі болып табылады. Әлеуметтік диалектілердің қалыптасу, пайда болу жағдайы, себептері жергілікті диалектілерден басқаша. Қай тілде болсын, жергілікті диалектілердің негізі көне замандарда салынып, қалыптасуы феодалдық заманмен ұштасып жатыр. Мұнда ең басты себеп халықтың жергілікті аудандарының экономикалық бытыраңқылығымен байланысты. Ал әлеуметтік диалектілерді тұтасымен белгілі бір ғана қоғамның жемісі деп кесіп айтуға болмайды. Мәселен, қазақ тіліндегі кәсіби сөздердің кейбіреулері (шиіт, тоған, арық-атыз, алыс-арық т. б. М. Қашғаридың сөздігінде (XI ғ.) кездеседі. Көне заманнан келе жатса, бірсыпырасы кейінгі кездің жемісі, мысалы, балық шаруашылығындағы, тау-кен өндірісіндегі кәсіби сөздер Қазақстанның Ресейге қосылуынан кейін пайда болған. Сондықтан, олардың қалыптасу тарихы да түрлі кезеңдерді қамтиды деген қорытынды жасаймыз.

Тіл тарихын жасауда жергілікті диалектілер мен говорлардың алатын орны зор. Шын мәнінде, жергілікті диалектілер мен говорларды зерттемейінше халықтық, ұлттық тілдер мен әдеби тілдің қалыптасу тарихын толық білу мүмкін емес. Ұлттық тіл де, кейде әдеби тіл де жергілікті диалектінің, говорлардың негізінде дамиды. Мысалы, орыстың ұлттық әдеби тілі Москва говорының, ағылшының ұлттық әдеби тілі Лондон диалектісінің, Италияның ұлттық әдеби тілі Тоскан говорларының негізінде жасалғаны белгілі.

Тіл этноспен бірге жаралып, бірге өмір сүреді десек, оның бастапқы белгісі өсу, даму, қарым-қатынас көріністері осы күні жергілікті тіл ерекшелігі, яғни диалект деп танылып жүрген сөздердің мағынасында сақталған. Сондықтан диалект сөздерді тек этимологиялық, семантикалық, семасиологиялық, тарихи тұрғыдан ғана емес, сондай-ақ экстралингвистикалық мақсатта да қарастырып, мәдениетпен, халықтық этнографиямен жақындастыра зерттеу қажеттігі туды.

Диалектілік жүйенің пайда болуына тағы бір себеп – көрші елдің тілдік әсері, яғни  ареалды қарым-қатынастың ықпалы. Оқшауланған сөйленіс өзінің негізгі диалектілік сөйленіс тобы көлемінен соншалықты алыстап көптегенімен оған өзін қоршаған өзге туыс, туыстық қатысы жоқ тілдер айқын әсер етеді. Бұл жөнінде диалектолог-ғалымдар Ш.Сарыбаев, О.Нақысбеков былайша түсіндіреді: «Қарақалпақ жеріндегі қазақтар қарақалпақ, өзбек, түрікмен халықтарымен аралас тұрады, сондықтан олардың тілінде аталған тілдердің әсері байқалады. Осы сияқты Өзбекстан, Түрікменстан, Қытай, Монғол, Ресей қазақтарының тілі де үлкен әсерге ұшыраған, дегенмен оқшауланған сөйленістер де лексиканың негізін жалпыхалықтық лексикадан алады, сондықтан диалектілік лексика шығу арнасына қарай: дәстүрлі диалектілік құбылыстар, дәстүрсіз диалектілік ерекшеліктер болып бөлінеді» [1, 16].

Әдеби тіл мен диалектілік лексиканың арасына біржола шекара қою қиын, қоғам дамуына, тілдің ішкі дамуына сай көнеру, мағына кеңеюі, жаңа сөздердің пайда болуы сияқты өзгеріс диалектілік лексика мен әдеби тіл арасында үзбей жүріп отырады. Сондай-ақ әр кезеңде өмір сүретін ұлттық тілдердің жалпыхалықтық әдеби тілімен қатар жалпыхалықтық мәні жоқ, жергілікті, аймақтық сипаттағы сөздері әдеби тілмен қатар жүріп дамып отыратыны заңды құбылыс.

Көркем әдебиет тілінде диалектизмдерді пайдалануды сөз еткенде, біз екі нәрсені шатастырмауымыз керек. Диалектизмдерді автордың өз баяндауларында пайдалану мәселесі бар да, кейіпкерлердің тілінде беру жағы бар. Кейде жазушы сипаттап отырған кейіпкерін өзіне тән ерекшеліктерімен толық көрсету мақсатында диалектизмдерді әдейі қолданады. Бұл – жазушының кейіпкерді неғұрлым нанымды, жан-жақты көрсетуіне мүмкіндік береді... Ал жергілікті сөздерді автордың өз баяндауларында қолданудағы мақсаты - әдеби тілде баламасы жоқ диалектизмдермен тілімізді байыту.

Көркем мәтінде диалектизмдердің қолданылу ерекшеліктерін айта келіп, ғалым Ш.Сарыбаев көркем әдебиетте жергілікті тіл ерекшеліктерін мүлде пайдаланбау керек деген көзқарасқа келіспей, көркем шығармада әдеби тілде баламасы бар диалектизмдерді кеңінен қолданғаннан гөрі, бұрын соңды естіле бермейтін, әдеби тілде баламасы жоқ кейбір тіл ерекшеліктерін қолданған дұрыс деп санайды. Олай дейтін себебі, жергілікті тіл ерекшеліктерінің әдеби тілді байытатын жерлері де, шұбарландыратын жерлері де бар. Осы тұрғыдан алғанда ғалым көркем әдебиетте диалектизмдерді пайдалану мәселесін былай түсіндіреді: «Диалектизмдерді автордың өз баяндауларында пайдалану мәселесі бар да, диалектизмдерді кейіпкердің тілінде пайдалану мәселесі бар. Екеуінің әр біреуіне тән өзіндік ерекшеліктері, мақсаттары басқа. Жергілікті сөздерді автордың өз баяндауларында қолданудағы негізгі мақсаты - әдеби тілде баламасы жоқ диалектілермен әдеби тілімізді байыту» [2, 462б].

Диалектілік тұрақты тіркестер – рухани мәдениет көрсеткіші болып табылады. Диалектілік тұрақты тіркестер пайда болып жасалуы жағынан алғанда тілдің тарихымен өзектес сондықтан диалектілік фразеологизмдерді жинау, зерттеу сипаттау диалектілік лексиканың құрамы мен көлемі мәселесін ғана шешпейді. Біріншіден, диалектілік тұрақты тіркестер тіл тарихына қатысты шешімі табылмай жүрген сұрақтардың жауабын табуға септігін тигізе алатын сенімді дереккөз. Олардың бойында дыбыстық-грамматикалық құрылыстың кейбір көне элементтері тұнып қалған. Екіншіден, диалектілік фразеологизмдер бойынан диалектіге тән сөзжасам және түрлену жүйесі айқын көрінеді. Үшіншіден, диалектілік тұрақты тіркестер әдеби тілдің фразеологиялық құрамын байытуға азды-көпті үлес қосады. Төртіншіден, фразеологиялық тіркестер семантикасы ауқымды, терең. Олардың мазмұнында этностың рухани мәдениетінің айшықты мағлұматтары жинақталған.

Зерттеу жұмысының өзектілігі. Жұмыста жергілікті тіл элементтерінің әдеби нормаға қатысы, әдеби тілге ену әлеуеті (мүмкіндігі), баспасөз бен көркем әдебиеттегі орны, қызметі; қазақ тілінде диалектілердің болуы не болмауы, болса оның дәрежесі қандай деген секілді көкейтесті мәселелер ғылыми тұрғыдан қайта сараланып отыр. Адамзат тіршілігінің  ең басты құралы деп танылатын тіл болмысына зер салу, сөз мағынасын халықтық таным тұңғиығынан өрбіту, тіл тарихын адамның қабылдау, пайымдау, ойлау тарихымен ұштастыру, дәстүр мен жаңашылдық үдерістерін танымның  табиғатымен үйлестіру, сол арқылы барша жұртқа ортақ нормаға қол жеткізу қазақ тілінің өрісін кеңейтуге, өркениетті мемлекеттің қоғамдық-әлеуметтік мүмкіндігін арттыруға әсер етері хақ.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты – қазақ тілінің диалектілерге топтастырылуы кезінде қолдан қалыптастырылған күрделі мәселелердің сырларын ашу, біртұтас монолитті тілді диалектілерге топтастырудың салдарынан тіліміздің мүмкіндігінің қаншалықты төмендегенін анықтау, жергілікті сипатқа ие, бірақ сөздік қорды байыту әлеуеті жоғары сөздерді қолданысқа енгізудің жолдарын қарастыру. Сонымен қатар, жергілікті тіл ерекшеліктерінің жұмсалуының қазіргі қазақ көркем әдебиет, баспасөз тіліндегі көрінісін, өріс алу бағытын анықтау. Осы мақсат үдесінен шығу үшін мынандай міндеттерді жүзеге асыру көзделді:

      жазушылардың жергілікті тіл ерекшеліктерін уәжді-уәжсіз қолдануын анықтау;

      диалектизмдерді қолданудағы жазушының стильдік мақсатын айқындау;

      әдеби тілде жоқ бірліктердің орнына жергілікті сөздердің қолданылу көрсеткіштерін анықтау.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Қазақ тіл білімінің сөздік қоры мен мұрагерлік қазынасынан бастау ала отырып, бүгінгі танымдық ұстанымдарға үйлесе жалғасқан тілтаным теориясының ғылыми негіздерін анықтап талдау арқылы жұмыста төмендегідей проблемалар өз шешімін тапты:

      қазақ диалектологиясының зерттелу сипаты реттілікпен жіктеліп көрсетілді;

      жергілікті ерекшелігі бар сөздердің қазақ тілінің нормалануы мен баюына тигізетін  маңызы айқындалды;

      қазақ тіліндегі жергілікті ерекшеліктер «диалект ме, говор ма?» - деген деген сұрақ төңірегіндегі пікір-көзқарастар жүйеленді;

      тілтаным теориясын жан-жақты меңгеруге ықпал ететін терминдер бір жүйеге келтіріліп,  оларға ғылыми негізде түсініктеме берілді.

      қазақ әдеби тілі лексикасын толықтырып, әр алуан қажеттіліктерін өтеуге жарайтын диалектизмдер мен кәсіби сөздер қатары анықталды;

      жергілікті тіл ерекшеліктерін уәжді-уәжсіз қолдану сипаты анықталды. 

Зерттеу дереккөздері. Қазақ тіл біліміндегі тілтаным теориясының  даму сипатын айқындау, оның тілдік ұстанымдарымен сабақтасар тұстарын зерделеу үшін ХХ ғасырдың 60-жылдарынан бастап тіл ғылымы саласында дүниеге келген зерттеу жұмыстары негізге алынды. Зерттеу жұмысының дереккөздеріне: «Қазақ тілінің аймақтық сөздігі», «Қазақ әдеби тілінің сөздігі», «Қазақ тілінің он томдық түсіндірме сөздігі», «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі», М.Қашқари. «Түрік тілінің сөздігі», Р.Сыздық «Тілдік норма және оның қалыптануы», «Сөздер сөйлейді», Сарыбаев Ш., Мұсабаев Ғ., Исаев С., Кеңесбаев І., «Қазақ тіл білімінің мәселелері» атты кітаптары және т.б. еңбектер алынды.

Зерттеудің теориялық маңыздылығы. Жалпы тіл білімінің теориялық мәселелерін қозғай келе, қазіргі қазақ тілінің көкейтесті проблемаларды шешуге, тіл білімінің терминологиялық және сөзжасам жүйесіне ат салысады.

Зерттеудің практикалық мәнділігі. Зерттеудің нәтижелері тіл мамандарына, филология факультеттерінде лексикология, диалектология салаларының ғылыми курсы бойынша дәрістерде, сөздік жасау тәжірибесінде қолдануға болады.

Зерттеудің әдістері мен тәсілдері. Зерттеу барысында жұмыста жинақтау, сипаттау, жүйелеу, салыстыру, жіктеу, талдау, этнолингвистикалық талдау, қорытындылау әдіс-тәсілдері кеңінен қолданыс тапты.

Зерттеу жұмысының құрылымы. 90 беттік зерттеу жұмыс әрқайсысы бірнеше тармақшалардан топталған кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды тараулардан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

І тарау. ҚАЗАҚ ДИАЛЕКТОЛОГИЯСЫНЫҢ ЖАЛПЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ

1.1.           Норма, диалект, говор туралы жалпы мәлімет.

Қазақ диалектологиясы – өте күрделі ауқымды сала. Оның негізгі міндеті – қаза тіліндегі жергілікті ерекшеліктерді зерттеу, оларды топтап, жан-жақты сипттау. Қазақ диалектологиясы – қазақ тіл білімінің тек Қазан революциясынан кейін пайда болып, қалыптаса бастаған саласы. Негізінен диалектология мәселесімен шұғылдану 1930 жылдардың аяқ шенінен басталады.

Қазақ тiл бiлiмiндегi диалектологиялық зерттеулердiң негiзiн салушы ғалымдарымыз Ж.Досқараевтың, С.Аманжоловтың, Т.Сауранбаевтың еңбектерiнен басталған осы жұмыс Ш.Сарыбаев, F.Қалиев, С.Омарбеков, О.Нақысбеков, Ә.Нұрмағамбетовтың зерттеулерiнен өз жалғасын тапты. С.Аманжолов "Вопросы диалектологии и истории казахского языка" атты eңбек жазса, Ш.Сарыбаев казақ тiлiнiң аймактық лексикографиясын, Ж.Болатов қазақ тiлiнiң шығыс говорлар тобын, Ә.Нұрмағамбетов батыс говорлар тобын, О.Нақысбеков oңтүстiк говорлар тобын, С.Омарбеков қазақ тiлi говорларының дыбыстық жүйесiн, F.Қалиев казак тiлiндегi диалектiлiк сөз тудыру ерекшелiктерiн, Ж.Айдаров Өзбекстандағы казактардың тiлдiк ерекшелiктерiн, Б.Өтебеков Aуған, Иран қазақтарының тiлiндегi жергiлiктi ерекшелiктердi зерттеп, монографиялар жариялады.

Қазақ диалектологиясың, оның ішінде аймақтық лексикографиясының негізін қалап, әрі қарай дамуына үлес қосқан проф. С.Аманжолов пен Ж.Досқараевтың есімдері ерекше аталу керек. С.Аманжоловтың 1959 жылы орыс тілінде басылып шыққан «Вопросы диалектологии и истории казахского языка» деген монографиясының соңына тіркеліп берілген 4000-ға жуық сөзді қамтитын сөздігі мен Ж.Досқараевтың 1955 жылы жарық көрген 1500-ге жуық сөзді қамтитын «Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктері (Лексика)» атты еңбегі қазақ диалектологиясы саласы бойынща құрастырылған алғашқы сөздіктер еді. 1969 жылы «Қазақ тілінің диалектологиялық сөздігі» деген атпен 6000 сөзді қамтитын бір топтық ұжымдық еңбек жарық көрді. Бұдан кейін де іздестіру жұмыстарының нәтижесінде үш томдық сөздік шығару жоспарланып, оның бірінші және екінші кітаптары басылып шықты. Жоғарыда аталған сөздіктердің негізінде және соңғы 10-15 жылдарда жүргізілген диалектологиялық зерттеулердегі, жарияланған мақалалардағы материалдардың басын қосып, толықтырудың нәтижесінде жаңадан 22 мыңнан асатын сөз бен сөз тіркестерін қамтитын «Қазақ тілінің аймақтық сөздігі» тұтас бір кітап түрінде оқырман назарына ұсынылды. Осы көрсеткіштен ойымызға «Уақыт өткен сайын қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктері көбейіп отырған жоқ па?» - деген сұрақ оралады. Алғашқы сөздікте 6000 сөз болса (1969), кейінгісінде 22000-нан астам сөз (2005) қамтылған.