Диалектизм нормалары

Тіл мәдениетінің өзегі — норма. Норма тілдің жүйесі мен құрылымына иек артады. Тілдік жүйе дегеніміз тілде бар үлгілердің, қолданыс типтерінің (түрлерінің) белгілі бір тәртіппен келуі. Ал тілдік құрылым дегеніміз осы жүйенің іске асқан (көрінген) материалдық мүмкіндіктері. Тілдік норманы сөз ету үшін бұл саланың терминдеріне назар аударсақ. Алдымен, норма, нормалану (нормализация) және кодификация терминдері білдіретін ұғымдар жөнінде түсінік берелік. Норма — негізінен тілдің өзі ұсынған тәртіп, нормалану — сол тәртіптерді тілдің өзі қалыптастыруы. Тілдің нормалануы мен ол нормалардың кодификациясы бір әрекет емес, соңғысы тіл процесстеріне адамдардың араласуы, яғни тілдік нормаларды реттеу, сұрыптау, дұрысын бекіту, қалыптанғандарын хатқа тіркеу сияқты іс-әрекетті білдіреді. Кодификация — әдеби тілдің дамуына әлеумет тарапынан ықпал жасау [1. 45].

Әдетте «норма» сөзін терминдік мағынада емес, қалыпты бейтарап сөз мәнінде жұмсасақ, белгілі бір «тәртіп, жүйелілік, дұрыстық» деп ұғынамыз. Норма деп тану үшін «әлеуметтік бағалау», яғни сол тілде сөйлейтін қалың жұртшылықтың «дұрыс не дұрыс емес, жағымды, әсем не жағымсыз, орынды не орынсыз» деген танымы, бағасы болу керек. Нормалық танымына тұрақтылық, дәстүрлілік, көпшілікке біршама ортақтық белгілер де кіреді. Бұлар — тілдегі нормалылықтың әлеуметтік категория ретіндегі белгісі.

Норманың өзіндік өлшем-шарттары (критерийлері) бар. Тек жаңа тұлғалардың жасалуында емес, тілдің өзінде қалыптасқан табиғи нормалар да, кодификацияланған жазба тіл нормалары да — баршасы да сол тілдің ішкі құрылымдық заңдарына сәйкес келуі нормалылықтың бірінші шарты. Норманың екінші шарты — тілдің қатынас құралы ретінде қалың жұртшылықтың әрдайым қолданысында болатындығы, яғни, әлеумет дұрыс деп тауып, көпшілік әрдайым қолданып отыратын сөздер, грамматикалық тұлға-тәсілдер, сауатты жазу, сөзді дұрыс дыбыстау үлгілері норма болып табылады. Норма деп танудың үшінші шарты — оның әлеуметтік қолдау табуы, яғни қалың жұртшылықтың белгілі бір сөздің, тіркестің, грамматикалық тұлғаның, жаңадан жасалған не өзге тілдерден енген сөздердің осы тұлғада айтылуы дұрыс, сөздердің сөйлеу үстінде осылайша дыбысталуы жөн деп мақұлдауы.

Демек, әдеби тілдің нормасы дегеніміз қоғамның белгілі бір кезеңдегі әдеби тілді жазба және ауызша түрде қолдану тәжірибесінде қалыптасқан, көпшілік қауым дұрыс деп таныған, жалпыға ортақ сөз қолдану, сөйлем құрастыру, сөз жасау, сөзді дұрыс дыбыстау, сауатты жазу заңдылықтары, яғни тілдік амалдарды дұрыс жұмсаудың көрінісі [3, 56].

1.2 Орыс ғалымдарының «диалект», «диалектизм», «говор» терминдеріне берген анықтамалары

Қазіргі заманғы ұлт тілдері арасынан азды-көпті болса да диалектілік ерекшеліктер байқалмайтын тілді кездестіру қиын. Бірақ олардағы диалектілік ерекшеліктердің күрделілігі, ұлт тілінің тұтастығын қамтитын құбылыстарының дәрежесі, бірлігі тұрғысынан алғандағы арасалмағы бірдей емес. Осыған орай, диалектологияда тілдің диалектілік мүшеленуінің әр түрлі дәрежелерін бейнелейтін негізгі ұғымдар мен соған сәйкес терминдер қалыптасқан олар мыналар: говор, говорлар тобы, наречие.

Говор дегеніміз тілдің диалектілік мүшеленуінің ең ұсақ түрі, ең ұсақ бірлігі. Говорлардың ортақ белгілерінің жақындығы негізінде (әлденеше говорға бірдей ортақ фонетикалық, грамматикалық, лексикалық ерекшеліктердің жиынтығы негізінде) говорлар тобы ажыратылады. Ал наречие дегеніміз тілдің диалектілік мүшеленуінің ең күрделі түрі. Оның құрамына бір-бірімен жақын әлденеше говорлар тобы енеді.

Ғылыми әдебиетте «диалект» деген термин әр түрлі мағынада қолданылады [4, 131]. Алдымен ол кең мағынада жұмсалады. Кең мағынасында «диалект» әйтеуір бір тілдің қолданылуы жағынан шектелген түрі дегенді білдіреді. Мұнда нақты тілдердегі жергілікті ерекшеліктердің қандай дәрежеде екендігі (говор дәрежесінде ме, әлде говорлар тобы, не наречие дәрежесінде ме) ескерілмейді. Ол говор, говорлар тобы, наречие дегендердің қай-қайсының да орнына жүре береді. Жалпы тіл білімінде «диалект» деген термин осындай кең мағынада жұмсалады.

Сонымен қатар, кейбір ғалымдар «диалект» терминін нақты тілдердің диалектілік мүшеленуінің белгілі бір дәрежесін атау үшін қолданған. Мұндай тар мағынада «диалект» енді говордан үлкен, наречиеден кіші диалектілік ерекшеліктердің жиынтығын бейнелейді. Бірақ «диалект» терминінің осындай тар мағынада жұмсалуын ғалымдардың көпшілігі қолдамайды. Мәселен, орыс ғалымдарының мына пікірлеріне назар аударайық:

«Диалект» термині говор мағынасында да, наречие мағынасында да қолданыла береді. Кейбір лингвистер «диалект» терминін арнайы тар мағынада қарастырады: диалект наречиеден кіші, бірнеше ортақ ерекшеліктері бар говорлардың жиынтығынан тұрады, бір наречиенің құрамына бірнеше диалектінің кіруі мүмкін. Негізінен, диалектінің осы мағынада жұмсалуы көпшілікке танылмайды [5, 3].

Орыс ғылымында «диалект» термині тілдің әр түрлі диалектілік мүшеленуінің қатынасымен жұмсалады [6, 16].

«Диалект» термині мүшеленбеген сипатта қолданады. Яғни, бөлек говордың, сонымен қатар, говор тобы және тұтас наречиенің мағынасында жұмсалады [7, 6].

Демек, бұл ғалымдар тобы «диалект» терминінің мағынасын кең мағынада жұмсалуын құптайды.

Үлкен кеңестік энциклопедиясында диалектіге төмендегідей анықтама берген:

Диалект (от греч . dialektos - говор, наречие), жақын территориямен, белгілі бір кәсіппен және әлеуметтік қоғамдағы адамдардың қатынас құралы ретінде қолданылатын тіл түрі.

Диалектизм, әдеби тілге қатысатын, диалектілік көріністері бар, тілдік (фонетикалық, грамматикалық және т.б.) ерекшеліктер. Кейде көркем шығармаларда стилистикалық мақсатта қолданылады [8, 87].

              Ахманова О.С. өзінің «Словарь лингвистических терминов» атты еңбегінде диалект терминіне төмендегідей анықтама береді:

Диалект 1. Разновидность (вариант) данного языка, употребляемая более или менее ограниченным числом людей, связанных тесной территориальной, профессиональной или социальной общностью и находящихся в постоянном и непосредственном языковом контакте.

2. Совокупность однородных говоров, обладающих относительным единообразием.

Диалект акающий. Диалект, характеризующийся аканьем. Диалкет классовый. Диалект, обьединяющий представителей данного общественного класса. Диалект литературный. Один из диалектов данного языка, являющийся основой литературного языка. Диалект окающий. Диалект, характеризующийся оканьем. Диалект племенной. Диалект, принадлежащий этнически выделимой группе людей в составе большой этнической общности. Диалект производственный. Разновидность профессионального диалекта, объединяющая людей одной профессии или одного рода занятий. Диалект профессиональный. Диалект социально−групповой. Диалект отдельной социальной группы. Диалект социальный. Диалект, принадлежающий какой-либо социальной общности или группе людей. Диалект территориальный. Диалект, распространненый в определенной местности. Диалект этнический. Разновидность языка, свойственная данной этнической группе.

3. То же, что говор.

4. То же, что наречие.

Диалектизмы 1. Диалектные слова, употребляющиеся в языке художественной литературы как средство стилизации слога

2. Фонетические, грамматические и лексические особенности, свойственные тем или иным диалектам и вкрапливаемые в речь, в основном соответсвующую нормам литературного языка [4, 131].

Б. А. Серебренников өзінің «Общее языкознание. Формы существования функции, история языка» атты еңбегінде диалект пен говордың арасын өте жақсы ашып, түсініктеме береді:

Диалект зерттеулермен қамтылмаған, говор мен подговорлар классификациясына ұшырамаған топты құрайды. Біз диалектілік бірліктерге бөлген кезде, «диалект» - наречиеден кіші, говордан үлкен тілдік бірлік деген тұжырымнан шықтық. Говорлардың атаулары сол территориямен оның таралу аймағы арқылы анықталады... Ендеше, говорлар ішінара подговорларға бөлінеді. Говор өзінің құрамына белгілі бір ортақ сипатқа ие бір немесе бірнеше подговорды енгізуі мүмкін... [9, 352]

(Диалект объединяет большое количество неохваченных исследованием и не подвергшихся еще классификации говоров и подговоров. При выделении диалектных единиц мы исходим из известного положения, что термин «диалект» — языковая единица, меньшая, чем наречие, и большая, чем говор. Названия говоров определены по наименованиям территорий их распространения и, как правило, совпадают с названиями мест проживания их носителей. Если говор объединяет речь жителей нескольких селений, то за основу берется название наиболее крупного из них и интересного в языковом отношении. Речь почти каждого населенного пункта, входящего в тот или иной говор, имеет свои специфические черты, позволяющие считать их самостоятельными подговорами. Следовательно, говоры, в свою очередь, делятся на подговоры. Говор может включать в свой состав один или несколько подговоров, характеризуемых общностью определенных языковых особенностей. Кроме черт, характерных для всего говора, они имеют и свои специфические особенности. Подговор также может представлять речь жителей как одного, так и нескольких населенных пунктов [9, 352].)

1.3 Батыс ғалымдарының диалект, жайлы көзқарастары және қазақ ғылымындағы «диалект» сөзінің мәні

Батыс ғалымдарының диалект және оларды топтастыру жайлы көзқарастары қызық, әрі дұрыстау болып келетін сияқты. Мысалы, С.З.Деваев диалектілерді классификациялау әрекеттері ешқандай оң шешім бермейтіндігі жайлы былай деген болатын: «Попытки классифицировать диалекты на основе различий разных уровней, не могут дать положительного результата, они приводят чаще всего к выводу о пространственной непрерывности, нерасчлененности того или иного языка в целом с различными переходными явлениями в его структуре. Практически не встречается таких диалектов, которые имели бы параллельные отличия, как в области фонетики, так и грамматики» [10, 4].

Атақты теоретик Герман Паульдың өзінің «Принципы истории языка» атты еңбегінде диалетілік топтар мен топшаларға нақты бөлудің мүмкін еместігін кесіп айтқан еді [11, 238].

Ал Гастон Парис пен Г.Шухард диалектілерді мүлдем жоққа шығарған. Гастон Парис: «В действительности диалектов не существует. Народные говоры незаметными оттенками переходят друг в друга» [10, 316].

Францияның лингвистикалық атласын жасағаннан кейін Ж.Жильерон мен Е.Эдмонд диалект ұғымын және зерттеуді шектеуге шақырған еді. В.М.Жирмунский осы мәселелерді зерттей келе өзінің «О некоторых проблемах лингвистической географии» атты еңбегінде қазіргі лингвистикалық атластардың дұрыс, нақты жасалуы қателескен ғылыми теорияға әкеліп, тіл бүтіндігі мен бірлігінің бұзылуына, яғни диалект құбылысының атомизациясына соқтыртады [12, 127] – деген қорытындыға келген.

Шындыққа жүгінсек, қазақ тіліндегі жоқ диалектілерді қазбалап зерттеу тілдің табиғи заңдарына қайшы, бұл бағыттағы зерттеулерден кеткен кемшіліктер тіл дамуының тежелуіне әкеп соқтырады. Себебі қазақ тілінде диалект жоқ. Әрине, азын-аулақ, санаулы ғана түсініксіздеу сөздер бар. Дегенмен, қазақ тілі – бүтін тіл, бірегей тіл. Қазақ тіл білімінде бұрыс ашылымдар жасамас үшін осы зерттеулерді басынан кешірген ғалымдардың еңбегіне көз жүгірткен жеткілікті сияқты.

Жоғары оқу орындарында фиология факультеттерінің студеттеріне, оқытушыларға арналған оқулықтарда бұл ұғымдарға төмендегідей анықтамалар беріледі:

Диалект деген термин жалпыхалықтық сипат алмаған, белгілі бір жерде ғана қолданылатын ерекшеліктердің жиынтығын, өзіне тән тілдік ерекшеліктердің жиынтығын, өзіне ғана тән тілдік ерекшеліктері бар жекелеген аймақ, территорияны білдіреді. Говор – жергілікті диалектілердің шағын аймақты қамтитын бөлігі. Жергілікті ерекшеліктердің таралу шегіне қарай кейбір тілдерде говорлар подговорға бөлінеді. Негізгі диалектілік ерекшеліктері бірыңғай блып келген говорлардың жиынтығы наречие деп те айтылады. Диалект, говор, наречие деген термидер бірінен-бірі сонша алыс кеткен ұғымдар емес. Бәріне де жергілікті тіл ерекшеліктері негіз болады [13, 4]

Ғылыми әдебиетте «диалектизм» деген термин де жиі ұшырасады. Диалектизм дегеніміз әдеби тілдің стильдік тармақтары мен жанрларында әр алуан стильдік мақсатпен қажетке жаратылған диалектілік сөз, фонетикалық, грамматикалық ерекшеліктерді түсінеміз [14, 20].

Диалект деп атау үшiн өзiне тән грамматикалық құрылысы және өзiне тән сөздiк құрамы болу керек болса, онда қазiргi қазақ тiлінде мұндай диалект атымен жоқ деуге болады. Сөйтiп қазiргi қазақ тiлiнде тайпалық диалект де жоқ. Говор деген терминдi айтқанда бiздің түсiнетiнiмiз - жергiлiктi сөйлеу тiлiнiң жалпы халықтық тiлден фонетикалық лексика-морфологиялық айыpмашылығы. Қазақ ССР Fылым академиясының Тiл бiлiмi институты тарапынан ұйымдастырылған диалектологиялық экспедицияның жиырма жыл бойы жиған материалдары диалектiлiк емес, говорлық сипатта. Сондықтан қазақ тiлi говорын сөз еткенде, оның өзiне тән грамматикалық құрылысы мен сөздiк қоры жоқ eкeндiгiн айта кетудi орынды деп санаймыз. Қазiргi қазақ тiлiнде eкi түрлi говор бар: 1) ауыспалы говор; бұл даусыз, яғни мол; 2) жергiлiктi говор; мұнысы - тайпа тiлiнің қалдықтары [19, 180].

1.4 Қазақ ғалымдарының қазақ тіліндегі диалектілер жайындағы көзқарастар

Қазақ тіліндегі диалектілік ерекшеліктердің сипаты қандай дәрежеде дейтін сқрақ — қазақ тіл білімінде талас тудырған мәселелердің бірі. Бұл жөнінде екі пікір бар: 1) Қазақ тіліндегі жергілікті ерекшеліктер диалект дәрежесінде (термин тар мағынасында) дейтін пікір (С. Аманжолов, Н. Т. Сауранбаев, т.б.); 2) Қазақ тіліндегі жергілікті ерекшеліктер говор сипатында дейтін пікір (Ж. Досқараев, Ғ. Мұсабаев, І. Кеңесбаев, М.Балақаев, т.б.) [14, 21].

Көптеген әдеби тілдер халық тілінде бар бірнеше диалектінің біреуінің негізінде жасалғанда, ол диалектінің таралу аумағы, тіл байлығы, әдеби нышандары жағынан басқа диалектілерден елеулі артықшылықтары болуға тиіс. Соңғыларда бар прфессионализм тағы басқа тіл ерекшеліктері орайына қарай, керегінше сол әдеби тілге өз үлесін қосып жатады. Ондай тілдердің диалектілік құрылысы әртүрлі болады. Бұл жағынан түркі тілдердің кейбір тобындағы диалектілер әртүрлі аралас тайпа тілдерінен құралса (мысалы, өзбек, алтай, азербайжан, ұйғыр), бірқатарында өзара туыс тайпалар тілдерінен жасалады (мысалы, түрікпен, хакас, татар). Тюркологтардың біразы қазақ тілін диалектілік айырмашылықтары аз, көрші тілдердің әсерінен туған диалектілік ерекшеліктері бар тілдер тобына жатқызады [15, 34].

Қазақ тілінің «диалектілік» құрамы босаң, әрі жадағай болуына қарап, қазақ тіл мамандарының көпшілігі ондағы жергілікті тіл айырмашылықтарын говор дәрежесінде таниды. Сондықтан қазақ әдеби тілін орыс әдеби тілі Москва диалектісі негізінде, өзбек әдеби тілі Ташкент−Ферғана диалектісі негізінде жасалғандай, басыбайлы бір диалектіге телуге болмайды. Өйткені онда әдеби тілге негіз болатындай диалект жоқ [16, 184].