Қазақстан Республикасының салық жүйесінің экономикалық мәні және маңызы

 Отандық шағын бизнесінің дамуы 1992 – 1993 жж басталды.

 Қазақстанда шағын кәсіпорындар жүйесін қалыптастыру әлі жүріп жатыр. 1990 жылдардың басында Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлік субъектілерінің анықтамасы болмаған еді. Сондықтан, әрқилы құрылымдарға түрлі анықтамалар қолданылады. Кейбіреулер 10 немесе одан да жұмысшысы бар кәсіпорындарды шағын бизнеске жатқызса, енді біреулер мұны 200 және одан да көп жұмысшы қамтыған кәсіпорындар үшін қолданады. Соның салдарынан бірыңғай статистикалық ұғым қалыптаса қоймады. Шағын бизнеске жатқызылатын кәсіпорындардың нақты белгілері айқындалмады. Мұның өзі, республиканың дамуына осы сектордың қосар үлесіне лайықты баға беруге және шағын кәсіпорындарды нақты топтастыруға мүмкіндік бермеді.

 Бизнеске  қатысына қарай, “шағын” деген анықтама жұмысшылардың саны, жалпы табыс, сондай – ақ, жылдық айналым ұғымында түсіндірілуі мүмкін. Фирмаларды көлемі бойынша топтастыру кезінде негізінен бірінші белгі ескеріледі: шағын бизнеске жұмысшы саны 100 адамға дейін, Ал Қазақстанда 50 адамға дейін болатын кәсіпорындарды жатқызу қабылданған.

 Кәсіпкерлердің  көпшілігінің жоғары білімі бар және онысын жұмысында қолданады. Олардың жартысынан астамы өз білімін қанағат тұтады. Сондай – ақ мемлекет тарапынан болмаса да, шетелдік ұйымдар тарапынан техникалық көмек көрсетілген жағдайда, бұл өздерінің кәсіби қызметі үшін жеткілікті деп саналды. Сауалнамаға жауап берген кәсіпкерлердің 69 пайызының жоғарғы білімі болған.

 Қазақстанда бүгінгі күні шағын және орта кәсіпкерлік  бастан кешіріп отырған қиыншылықтарға қарамастан, экономиканың серпінді дамып  келе жатырған бөлігі болып отыр. Қазірдің өзінде кәсіпкерлік Қазақстанның бүгінгі экономикасында лайықты орын алды. Ең бастысы, кәсіпкерлер саны өсіп келеді. Статистика жөніндегі агенттіктің мәліметтеріне қарағанда үстіміздегі жылдың алғашқы жартысында шағын бизнес субъектілерінің жалпы саны 483,4 мыңды құраған. Бұл өткен жылдың сәйкес мерзімімен салыстырғанда 23 пайызға көп. Қазіргі кезде осы субъектілерде1,2 млн-нан астам адам еңбек етеді. Олар өз отбасыларын асырап отыр, сенімді салық төлеушілер болып табылады. Қазіргі кезде шағын бизнес қана ел бюджетінің 11 пайызын қалыптастырады, ал оның ІЖӨ-дегі үлесі 17 пайызды құрайды. Бір жыл ішінде шағын бизнеспен айналысатын адамдар саны  28,5 пайызға өсіп отыр. Шағын кәсіпкерлік иелерінің бюджет қоржынын молайтуға қосқан үлестері де қомақты. Мысалы, өткен жылдың І жартысында тек осы сала өкілдері  43909 млн теңге салық төлеген болса, үстіміздегі жылдың осы мерзімінде оның көлемін 52783 млн теңгеге жеткізген. Яғни, 1 жыл ішінде салық төлемдерін 20,2 пайызға арттырған. Көз қуантатын бұл деректер уақыт өткен сайын елімізде шағын кәсіпкерлік күш алып келе жатырғанын білдіреді. Бұған шағын кәсіпкерлікті дамытуға мемлекет тарапынан қолдау көрсетудің күшейтілуі, сондай – ақ нормативтік – құқықтық актілердің жетілдірілуі оң ықпал еткені анық. Шағын бизнес иелерінің басым бөлігі бұрынғысынша, сауда, автокөлік жөндеу және тұрмыстық қызмет көрсету салаларында көптеп шоғырланған. Мәселен, белсенді жұмыс істейтін шағын кәсіпорындардың 49 пайызы жоғарыда аталған салаларда жұмыс істесе, 12,4 пайызы өнеркәсіп саласында, ал 12,6 пайызы жылжымайтын мүлік операцияларын жүргізу, делдалдық қызмет көрсету т.б салаларда жұмыс істейді. Бұл шағын бизнес иелерінің сауда – саттық пен делдалдық қызмет көрсетуден арғыға батыл қадам жасай алмай отырғандығын көрсетеді.

 Кейбір  дерек көздеріне қарағанда, шағын  және орта бизнесті қоса есептегенде, экономикалық өсудің 25 тен 35 пайызға  дейінгі активтері мен ресрстары  астыртын айналымда жүрген көрінеді. Кәсіпкерліктің өткен форумында  Елбасы осы мәселеге арнайы тоқталып, Үкіметке жыл соңына дейін шағын кәсіпорындар үшін меншікті жариялау туралы заң жобасын дайындауды тапсырып еді.

 Әр  нәрсені сылтау етіп, кәсіпкерлердің қаржы шаруашылық қызметін салық  және құқық қорғау органдары жиі  тексеретіні жасырын емес. Тіпті, тағы басқа мекемелердің қызметкерлері де мазалап, жұмысына кедергі келтіріп жатады. Кәсіпкерлер форумында Елбасы осыған байланысты биылғы жылдың басынан 9 ай мерзімге шағын бизнес нысандарының барлығына тексері жүргізуге мораторий жариялауды ұсынған болатын. Оның қорытындысы жақында жария етілді. Индустрия және сауда Министрлігі шағын бизнесті қолдау жөніндегі агенттіктен алынған мәліметтерге қарағанда, жыл басынан бері республиканың қадағалау және бақылау құқықтарына ие мемлекетттік органдар шағын кәсіпкерлік нысандарына тексерулер тағайындау туралы 84 мыңнан астам актіні тіркеген. Бұл өткен дылдың осы мерзімімен салыстырғанда 42 пайызға азайғанын көрсетеді. Әсіресе, Маңғыстау, Қостанай, Атырау, Ақтөбе, Шығыс Қазақстан, Батыс Қазақстан облыстары мен Алматы қаласында айтарлықтай төмендеп отыр.

 Мораторий жарияланған 9 ай ішінде құқықтық статистика және арнайы есепке алу органдарына  тіркелмей, шағын кәсіпкерлік нысандарына  тексеру жүргізген органдардың  да аз болмағанын қорытынды құжаттар дәлелдейді. Әсіресе, Павлодар, Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Алматы облыстары мен Алматы қаласында заңсыздық орын алған. Сондай – ақ тексеру жүргізуге құқықтары бар мемлекеттік органдардың барлығы мораторийді бұрмалауға жол бергендері өкінішті. Олардың көш басында ішкі істер органдары мен мемлекеттік санитарлық эпидемиологиялық бақылау органдары тұр.

   Шағын кәсіпкерлік нысандарын  тексеруге мораторий жариялау  кәсіпкерлерге тиімді болатыны  белгілі. Бірақ медальдың 2 жағы  болатынын кәсіпкерлер де ұмытпауы  керек. Өйткені, кәсіпкерлікпен  айналысатындардың арасында “еркіндікті пайдаланып, заңсыз жолмен пайда тауып қалғысы келген жат пиғылдағы алақол жандар да кездесті. Ұлттық қауіпсіздік комитеті мен Қаржы полициясы агенттігінің деректері бойынша, мораторий кезінде ішкі рынокта акциздік өнімдердің көлеңкелі айналымы едәуір артқан. Мұндай жағдай еліміздің барлық аймақтарында көрініс бергендігі шынымен – ақ ойландырады. Әсіресе, алкогольдік ішімдіктерге жасанды акциздік маркаларды жапсырып сату кең орын алған. Оған дәлел ретінде үстіміздегі жылдың І жартысында   272,8 мың дана қолдан жасалған маркалардың айналымнан алынғаны дәлел болады.

 Сонымен қатар, аталған мерзім ішінде алкогольдік  өнімдердің акцизінен бюджетке түскен қаржы мөлшері бұрынғыға қарағанда  едәуір төмендегені байқалды. Мысалы, өткен жылдың 8 айында тек акциздік маркалардан бюджетке 4267,9 млн теңге түскен болса, биылғы жылдың 8 айында ол 3933,8 млн теңгені құраған. Мәселеге осы тұрғыдан қарасақ, шағын бизнес нысандарын тексеруге мораторий жариялаудың қажеті жоқ секілді. Ал оның орнына қолданыстағы заңнамаларды одан әрі жетілдіру жолдарын қарастырған әлдеқайда тиімді, өміршең болмақ.

 Әлемнің өте қарқынды өзгерістер мен процестерде  болғанын барша халық мойындайды. Қазақстан осы өзгерістерден  тыс қалмауы үшін жаңашыл бетбұрыстарды  тиімді қолдануы керек. Көп жылдардан кейін қол жеткізген тәуелсіздігін жоғары деңгейдегі әлеуметтік – экономикалық негізге сай нығайтуы керек.

 Өтпелі  кезеңдегі және алдағы болатын қиындықтарды жеңіп өту, табысты және кедергісіз өтпелі кезең үшін жаңа саясат пен  стратегияларды дамыту керек. Осы жаңа саясат пен стратегиялардың өзекті мәселесі ретінде шағын және орта кәсіпкерліктің кеңінен қолданылуы және дамытылу қарастырылады.

 Қазіргі кезде барлық мекемелерде дерлік шағын кәсіпкерліктің жұмыс орындардағы, жалпы жұмыспен қамтудағы және өндірістегі алатын үлесімен қоса есептегенде оның экономикадағы орны қарқынды артуда.

 Шағын кәсіпорындардың экономикадағы  ролін, әсіресе, жұмыспен қамтуға қосқан үлесін төмендегі мысалдар арқылы нақты  көрсетуге болады. Италияда жалпы  жұмыспен қамту 80%; Англияда 76%; Жапонияда 73%; Францияда 69%; Германияда 64%: АҚШ – та 53% шағын кәсіпорындар тарапынан қамтамасыз етілуде.

 Жоғарыда  атап өткен бұл көрсеткіштер дамыған  мемлекеттердегі жағдайларды білдіреді  және бұл мәселенің маңызды екендігін көрсетеді. Дамыған мемлекеттерде бұл жағдай дамушы мемлекеттер үшін үлгі болуы тиіс және осы жолдағы іс - әрекеттерді арттыруы керек.

 Бұл мақсат пен маңыздылықты Қазақстан  да тәуелсіздік алғаннан кейінгі  жылдары түсіне бастады. Барлық қиыншылыққа  қарамастан алға қойылғанмақсаттардың дұрыс таңдалуы және осының негізінде құқықтық инфрақұрылымның қалыптасуы маңызды бір қадам болған. Бірақ қазіргі кезде бұл жеткіліксіз. Құрылымдық әрі с жүзінде туындаған көптеген мәселелер шағын және орта кәсіпкерліктің (ШОК) дамуына кедергі келтіруде.

 Қазіргі кезде Қазақстандағы ШОК –  тың дамуына кедергі болатын  мәселелерді қарастыратын болсақ, құрылымдық құрылымдық мәселелерді және осыдан тыс іс – тәжірибелерге байланысты заңсыздық пен немқұрайлылықты  көруге болады.

 Осы мәселелерді қарастырғанда1998 жылы Елбасы Н.Назарбаевтың бағыттауымен Үздіксіз Даму Ұлттық Кеңесі - әлеуметтік – экономикалық мәлімет және болжау институты және Қоғамдық ой – пікірді зерттеу орталығының ынтымақтастығымен жүзеге асырылған зерттеудің нәтижелерін пайдалануға болады.

 Мұндай  зерттеуде Қазақстанның әртүрлі  аймақтарынан 643 шағын кәсіпкерлердің, секторлардың жағдайларына қатысты  бағалаулары қолға алынып, мәселелері анықталған.

 Мұның ішінде қаржыландыру мәселесі маңызды  орын алады. Аталмыш зерттеуде сіздің немесе таныс кәсіпкерлер үшін  қандай мәселелер маңызды? деген сұраққа берілген жауаптар ішінде несие табу қиындығы -  49,9% және несиенің қымбат болуы  55,1% мөлшері арқылы қаржыландыру мәселелерін нақты анықталды. Қазіргі қалыптасқан несие беру саясаты жағдайында шағын кәсіпкерлердің тиімді несиелер алуы қиындап отыр. Несие берілгеннің өзінде ол жоғары процентпен, қысқа мерзімге беріледі. Себебі, банктер шағын бизнес субъектілеріне сәтсіздік қаупі зор болғандықтан сенімсіздікпен қарайды.

 Бұлардың ең маңыздысы – салық заңдарындағы ШОК – терді қолдауға бағытталған элементтердің болмауы және салық бақылауындағы заңсыздықтар.

 Шағын кәсіпкерлікке кедергі келтіретін үшінші маңызды мәселе әртүрлі тиісті ұйымдар мен мекемелер тарапынан  жасалған қиыншылықтар, қысымдар мен заңсыз тексерулер.

 Бұл мәселе төңірегіндегі шағымдар кәсіпкердің  әртүрлі тексерулерден алшақ  өз қалаулары бойынша жұмыс істеуді  қалайтындықтарын көрсетпеуде. Әрине, тексеру жұмыстары болады. Бірақ, басты мәселе бұл емес. Мұндағы  бір кемшілік – кәсіпорындардың үздіксіз және бірін – бірі қайталайтын түрлі мекемелер тарапынан жасалған тексерулер. Негізгі мәселе – тексерудің ретке келтіруші әрекетінде емес, көбінесе заңсыз пайда табудың жолы ретінде көрінуі.

 Жоғарыда  айтылған тексеру жұмыстарында осындай заңсыз тексеру және пара алу, кәсіпорын ашуға және оны іске қосуға рұқсат алу туралы мәселелер, кәсіпкерлік тарапынан 64% мөлшерде маңызды мәселе ретінде көрсетілген.

 Шағын кәсіпкерліктің дамуына кедергі  болатын және ерекше түрде бағаландырылуы тиіс мәселелелердің келесісі кәсіпкерлердің білімдерінің жетіспеушілігі. Бұл кемшілік бір жағынан жұмыстарды жетілдіру тұрғысынан кедергі келтіруде, ал екінші жағынан құқтарын қорғау мәселеде өте әлсіз жағдайда қалуларына себеп болады.

 Осыған  қосымша ретінде кәсіпорын құру процедурасындағы маркетинг мәселелері, энергияның және инфрақұрылымның жетіспеушілігі сияқты мәселелер де ШОК – ң дамуына әсер етеді.

 Аталған проблемалардың барлығы Қазақстанда  ШОК-ң дамуына кедергі келтіретіні  анық. Осы мәселелерді шешуде жасалуы тиіс нәрселер, яғни шешу жолдары келесідей:

• Ең алдымен, кәсіпкерлерге құқ қорғау сана – сезімін арттыру үшін қажетті білім беру;
• Салық заңдарында ШОК – ты қолдаушы элементтердің болуы;
• Тексерудің күрделілігі мен қайта жасалуын шектейтін реттеулердің жасалуы;
• Несие алу мүмкіндігінің қамтамасыз етілуі және оның кеңінен қолданылуы;
• Жұмыс орнын ашу және оны іске қосуға рұқсат алу процедурасының жеңілдетілуі және алым – салықтардың төмен болуы.

 Республикада  шағын бизнесті дамыту жолындағы  көптеген кедергілер бүгінгі күні жойылып, жатқандығын атай кеткен жөн. Алайда, шағын бизнестің дамуына тежеу болатын күрделі проблемалар әлі де баршылық. Бүгінгі негізгі проблемалар: несие алу мүмкіндігінің шектеулілігі, шағын бизнесті қолдау, қорғау жөніндегі заңдық базаның шыңжаулығы. шағын кәсіпкерлікті қолдау және қорғау инфрақұрылымының әлсіздігі, несиенің қысқа мерзімде ғана берілуі және несиені өтеу пайызының жоғары болуы, несие беру құжаттарын толтырудың тым қиындығы, білікті кадрлардың жетіспеуі т.б.

      Қазақстан Республикасындағы шағын  кәсіпкерлікті дамыту мен қолдаудың  мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде  кешенді шаралар белгіленген.  Бағдарламада шағын кәсіпкерлікті  тұрақты дамытуды қамтамасыз  ету, экономикада оның үлесін  ұлғайту, жаңа жұмыс орнының санын арттыру, айқын бәсекелестік ортаны құру, қоғамның орташа табы ретінде меншік иелерінің бұқаралық тобын қалыптастыру көзделген.

 Бағдарламаны  жүзеге асыру үшін мынадай міндеттер  шешілуі тиіс: ұтымды нарықтық инфрақұрылымды қалыптастырып дамыту; салалық министрліктердің өндірісте, инновацияда және басқа салада шағын бизнесті дамытуға қолдау көрсетуі; несие бері ісіне жеке сектордың араласуы, шағын кәсіпкерлікті қолдау аясындағы нормативтік – құқықытық актілерді жетілдіру, сақтандыру жүйесін ұйымдастыру.

 Бүгінгі таңда шағын кәсіпкерлік экономиканың ерекше бөлігі ретінде нақты жұмыс  істеп, даму үстінде деп сеніммен айтуға болады. Ал шағын кәсіпкерлік  – Қазақстанды дағдарыстан алып шығатын локомотивтің нақ өзі.