Депозиттің теориялық негізі

Сонымен қатар, 1995 жылдың соңынан бастап коммерциялық банктер  әлеуетті салымшыларды тарту мақсатында әртүрлі бағдарламаларды құрай  бастады. Банктер депозиттердің  көптеген жаңа түрлерін енгізді, кейбір депозит түрлері бойынша қосымша  лотереялар жүргізілетін болды.

Осы кезеңнен бастап банктік депозиттік сыйақы мөлшерлемесі де салымшылардың қызығушылығын  тудыра бастадыЕліміздегі банктік  депозиттердің өзгеруін 1 кестеден байқай аламыз.

Кесте 3.1

Қазақстан Республикасындағы  депозиттердің өзгеруі

(млрд.тг)

	1998		1999	2000	2001	2002	2003	2004	2005	2006
Абсолютті мөлшерде млрд.теңге
Барлығы депозиттер		9.4	21.2	73.0	80.3	79.8	170.4	290.6	444.8	530
Млн. доллар		174	331	997	1062	963	1233	2011	2962	343
ЖҰӨ- гі үлесі		2.2	2.1	5.2	4.8	4.6	8.5	11.2	13.5	-
Банктік емес заңды  тұлғалардың		4.0	8.5	53.7	52.6	49.4	117.4	202.3	260.0	302
Ұлттық влютада		2.5	3.7	31.3	40.8	29.4	60.7	110.0	110.3	159
Шетел валютасында		1.5	4.7	22.3	11.8	20.0	56.6	92.3	149.6	142
Жеке тұлғалардың		5.5	12.7	19.3	27.6	30.4	53.0	88.3	184.9	228
Ұлттық валютада		4.5	9.2	13.3	20.7	20.9	28.3	32.8	49.9	62
Шетел валютасында		1.0	3.5	6.0	6.9	9.5	24.7	55.4	134.9	165
Өсу қарқыны, номиналдық өлшемде, %
Барлығы депозиттер	-		124.4	244.5	9.8	-0.5	113.5	70.5	53.1	107
Банктік емес заңды  тұлғалардың	-		112.3	532.9	-2.0	-6.0	137.5	72.4	28.5	127
Ұлттық валютада	-		49.5	736.9	30.2	-28	106.7	81.1	0.3	25.1
Шетел валютасында	-		217.9	371.6	-47.2	70.2	182.7	63.0	62.1	1.9
Жеке тұлғалардың	-		133.2	52.1	42.8	10.1	74.4	66.5	109.4	7.7
Ұлттық валютада	-		105.3	44.7	55.6	0.8	35.2	16.1	52.1	6.0
Шетел валютасында	-		264.1	71.5	14.2	38.0	161.0	124.1	143.4	8.4
Депозиттер  құрамы, %
Банктік емес заңды  тұлғалардың	42.3		40.0	73.5	65.5	61.9	68.9	69.6	58.4	57.1
Жеке тұлғалардың	57.7		60.0	26.5	34.4	38.1	31.1	30.4	41.6	43.1
Талап еткенге дейінгі  депозиттер	-		-	-	7.5	62.7	60.7	44.9	31.4	29.1
Мерзімді депозиттер	-		-	-	27.5	37.3	39.3	55.1	68.6	70.1
Ұлттық валютада	74.0		61.1	61.2	76.8	63.0	52.2	49.1	36.0	41.1
Шетел валютасында	26.0		38.9	38.8	23.2	37.0	47.8	50.9	64.0	58.1

 

 

Депозиттер көлемі 1995 – 2005 жылдар аралығында 2.2 %- дан (ЖҰӨ- дегі үлесі) 13.5 пайыз мөлшеріне өсіп қазіргі кезеңге 530.4 млрд. Теңгені  құрайды.

Депозиттердің жоғарғы  өсу қарқындары 1999 және 2000 жылдары  байқалады және олардың мөлшері  сәйкесінше 124.5 және 244.5 %. Ал 1998 жылы теріс  мәнге ие болған (-0.5). Оның үстіне Ұлттық валютадағы депозиттердің  28 % банктік сектордан шығарылды. Бұл Ұлттық валютаның шетел валютасына қатысты бағамының төмендеуіне байланысты.

Жаңа депозиттер ағымы 2001 жылы байқалады – 113.5 % —  ға көбейіп отыр. Ал бұдан былайғы  жылдары депозиттердің жалпы  ұлттық өнімдегі үлесі біртіндеп  азаю үстінде. 2003 жылдың 9 айы аралығында бұл көрсеткіш тек 10.3 пайызды  құрады.

Депозиттер құрылымында  да осы кезеңдерге көптеген өзгерістер болған. 1998 жылды 2000 жылмен салыстырғанда  банктік депозиттердің жалпы  көлеміндегі халық депозиттерінің үлес салмағы 57.7 % — дан 26.5 % — ға дейін төмендеген. Бұл көптеген банктердің банкроттыққа ұшырауы және халық  салымдарының тез құнсыздануы нәтижесінде  туындап отыр.

2002 жылдан бастап, депозиттерді Ұжымдық сақтандыру  жүйесінің құрылуымен байланысты  банктерге деген халық сенімінің  артуы депозиттік нарықта жағымды  өзгерістер орын ала бастады.  Банктердегі депозиттік шоттардағы  ақша қаражаттары қалдығы біртіндеп  көбейіп, олардың үлесі 31% —  дан 2006 жылдың қараша айында 43% — ға дейін жоғарылады.

Сонымен қатар, банктердің депозиттік базасы «Ұзарды». Егер 1998 жылы жалпы депозиттер мөлшеріндегі талап  еткенге дейінгі депозиттер үлесі 72.5% мөлшерінде болса, 2006 жылдың қарашасында  олардың үлесі 29.8 % — ға дейін  төмендеген. Яғни банктердің депозиттік базасында мерзімді депозиттер басым  үлеске ие болды.

2004 жылға дейін  Ұлттық валютадағы депозиттер  үлесі біртіндеп азаю үстінде  болды – 74% — дан 36% — ға  дейін. Тек 2005 жылдың 9 айы аралығында  теңгелік салымдарға сұраныстың  жоғарылауы байқалуда. Бұл 2006 жылдың 1 шілдесіндегі депозиттерді  Ұжымдық сақтандыру жүйесі бойынша  өтемді жүзеге асырудың жаңа  жүйесін енгізумен байланысты  болды. Депозиттік нарықтың әрекет  ету механизмінде депозиттік  нарықтың негізгі субъектілері  ретінде банктер ерекше рөлге  ие. Ақшалай табыстар мен тұрғындар  жинақтауларының аккумуляциясы  – банктердің дәстүрлі қызметі.

Кесте 3.2

Банктермен ағымдағы шоттарға және депозиттерге тартылған  қаражат мөлшері

(млрд. теңге)

	2001	2002	2003	2004	2005	2006
Ағымдағы шоттар	-	-	-	-	10798	10264
Банктік емес заңды  тұлғалардың	-	-	-	-	10669	10055
Жеке тұлғалардың	-	-	-	129	87	219
Барлық депозиттер	246	329	503	2707	1638	1890
Талап еткенге дейінгі  депозиттер	165	216	306	1534	717	534
Банктік емес заңды  тұлғалардың	-	-	-	1116	47	88
Жеке тұлғалардың	160	192	296	385	670	465
Мерзімді депозиттер	81	112	196	1173	966	1338
Банктік емес заңды  тұлғалардың	-	-	-	1031	732	1088
Жеке тұлғалардың	29	34	59	142	324	250

 

 

Банктермен тартылған  қаражаттардың ең үлкен көлемі банктік  емес заңды тұлғалардың ағымдағы шоттарында жинақталған. Тартылған  қаражаттардың сақталу мерзімі  жағынан талап еткенге дейінгі  депозиттердің азайып, мерзімді депозиттердің  өсуін байқауға болады. 2001 жылы мерзімді салымдардың үлесі барлық депозиттердің  жартысынан көбін құрайды.Бұның  орын алу себебі, банктер мерзімді салымдар бойынша талап еткенге  дейінгі және ағымдағы шоттармен  салыстырғанда әлде қайда жоғары сыйақы тағайындайды (2-кесте).

Кәсіпорындардан тартылған  теңгелік депозиттер бойынша оң нақты  пайыз ставкалары 2006 жылдың қарашасында  байқалады: 90 күннен 180 күнге дейінгі  депозиттер бойынша (1.8 жылдық пайыз  мөлшерлемесі) және 1 жылдан 3 жылға  дейінгі депозиттер бойынша (3.2 жылдық пайыз мөлшерлемесі). Теңгемен салынған депозиттер арасында нақты депозиттік ставкасы ең жоғарылары – 3 жылдан астам  мерзімге және 1 жылдан 3 жылға дейін  салынған депоиттер бойынша тағайындалған (сәйкесінше, 7.9 және 6.2 жылдық пайыз  мөлшерлемесі). Бұл жерден банктердің кәсіпорындардың теңгелік депозиттеріне  қатысты пайыздық саясатын байқауға болады, ал халықтың салымдарына қатысты  банктер өзінің депозиттік базасын  Ұзақ мерзімді депозиттерге жоғары пайыз  мөлшерлемесін тағайындау арқылы «Ұзартуға» ұитылады.

Республикамызда теңгемен салынған депозиттердің үлесін арттыру  үшін банктер бірнеше шаралар  қолданды. Оның үстіне, 2001 жылдың 15 қарашасында  құрылған жеке тұлғалардың салымдарын (депозиттерін) міндетті ұжымдық кепілдендіру (сақтандыру) қорының салымдарды қайтаруды  жүзеге асыру тәртібіне сәйкес теңгелік депозиттердің басқаларына қарағанда  біршама артықшылықтары туындады. Депозиттің дамуындағы объективті факторлардың бірі – белгілі бір себептерге байланысты қаражаттарды депозиттерге тарту бойынша  тиімді банк іс-әрекетін және оларды тиімді басқаруды жүзеге асыруда үлкен  маңызы бар.

Кесте 3.3.

Қазақстан Республикасы бойынша банктермен ағымдағы шоттарға және депозиттерге тартылған қаражаттарға белгіленген пайыз мөлшерлемесі  

 

(млрд. теңге)

	2001	2002	2003	2004	2005	2006
Орташа  жылдық номиналдық пайыз мөлшерлемесі
Ағымдағы шоттар	-	-	-	-	1.1	0.4
Банктік емес заңды  тұлғалардың	-	-	-	-	1.1	0.5
Жеке тұлғалардың	-	-	-	-	0.0	0.1
Барлық депозиттер	5.2	3.6	4.0	3.4	3.9	4.3
Талап еткенге дейінгі  депозиттер	2.3	1.8	1.7	1.5	1.2	1.5
Банктік емес заңды  тұлғалардың	-	-	-	1.4	2.5	2.6
Жеке тұлғалардың	2.3	1.8	1.6	1.8	1.1	1.3
Мерзімді депозиттер	10.3	7.0	7.7	5.9	5.9	5.4
Банктік емес заңды  тұлғалардың	-	-	-	5.3	5.0	4.8
Жеке тұлғалардың	14.6	9.6	10.8	10.2	8.7	7.9
Орташа  жылдық пайыз мөлшерлемесі, %
Ағымдағы шоттар	-	-	-	-	-4.9	-5.3
Банктік емес заңды  тұлғалардың	-	-	-	-	-4.9	-5.3
Жеке тұлғалардың	-	-	-	-	-6.0	-5.7
Барлық депозиттер	-5.4	1.7	-11.7	-5.8	-2.3	-1.7
Талап еткенге дейінгі  депозиттер	-8.0	-0.1	-13.7	-7.6	-4.9	-4.3
Банктік емес заңды  тұлғалардың	-	-	-	-	-3.6	-3.3
Жеке тұлғалардың	-	-	-	-	-1.3	-1.2
Осы кезеңдердегі инфляция (ИПЦ)	11.2	1.9	17.8	9.8	6.4	6.1

 

 

Қор 2002 жылдан бастап қызметін жүзеге асыруына байланысты, депозиттік нарықтағы теңгеде салынған депозиттер үлесі арта бастады.        

                                                                                                                кесте 3.4.               

Банктермен тартылған  депозиттер бойынша мөлшерлемесі 

 

 

                                                                                                                 (млрд.тенге)

Депозиттер	01.12.00	01.12.01	01.12.02	01.12.03	01.12.04	01.12.05	01.12.06
Нақты пайыз  мөлшерлемесі
Банктік емес заңды  тұлғалардың	23.7	8.1	5.6	7.1	5.8	5.2	5.3
Талап еткенге дейінгі	38.8	2.7	1.1	3.7	3.0	2.7	2.5
Мерзімді соның  ішінде:	22.9	9.9	8.5	7.9	6.1	5.6	5.5
90 күнге дейін	13.3	8.5	6.1	7.2	5.9	5.3	5.2
181-365 күн	48.6	15.8	7.6	13.9	6.5	10.2	9.5
1-3 жыл	16.3	13.7	13.6	8.4	7.1	7.6	8.0
3жылдан астам  мерзімге	-	10.0	-	0.3	0.3	0.1	0.1
Жеке тұлғалармен  депозиттер	16.7	3.0	1.9	2.4	3.2	2.4	2.1
Талап еткенге дейінгі	6.3	2.3	1.4	1.8	2.5	1.5	1.1
Мерзімді соның  ішінде:	30.0	12.0	14.5	13.5	15.6	12.8	9.4
90 күнге дейін	31.9	1.5	17.7	13.8	14.0	10.6	5.8
91-180 күн	32.3	14.4	18.8	18.5	16.0	11.7	10.6
181-365	42.2	12.1	17.0	1.2	17.8	13.7	12.6
1-3 жыл	24.7	7.5	9.4	14.6	18.3	15.3	14.5
3 жылдан астам  мерзімге	23.4	7.7	11.3	11.8	1.7	14.6	15.2
Нақты пайыз  ставкалары
Банктік емес заңды  тұлғалардың	-3,9	-2,8	3,6	-9,1	-3,6	-1,2	-0,7
Талап еткенге дейінгі	7,8	-7,6	-0,8	-12,0	-6,2	-3,5	-3,4
Мерзімді соның  ішінде:	-4,5	-1,2	6,5	-8,4	-3,4	-0,8	-0,5
90 күнге дейінгі	-12,0	-2,5	4,1	-9,0	-3,6	-1,1	-0,8
91-180 күн	5,0	0,0	13,0	-1,4	-1,4	2,3	1,8
181-365 күн	15,5	4,1	5,6	-3,3	-3,0	3,5	3,2
1-3 жыл	-9,7	2,2	11,5	-8,0	-2,5	1,8	1,1
3 жылдан астам мерзімге	-	-1,1	-	-14,9	-8,7	-6,0	-5,9
Жеке тұлғалармен  депозиттер	-9,3	-7,4	0,0	-13,1	-6,0	-3,8	-3,7
Талап еткенге дейінгі	-17,4	-8,0	-0,5	13,6	-7,0	-4,6	-4,7
Мерзімді соның  ішінде:	1,0	0,7	-3,7	5,3	6,0	3,1	12,4
90 күнге дейінгі	2,5	1,2	15,5	-3,4	3,8	3,9	-0,2
91-180 күн	2,8	2,9	16,6	0,6	5,6	4,9	4,3
181-365 күн	10,5	0,8	14,8	-4,8	7,3	6,8	6,2
1-3 жыл	-3,1	-3,3	7,4	-2,7	7,7	8,3	7,9
3 жылдан астам  мерзімге	-4,1	-3,1	9,2	-5,1	2,6	7,7	9,1
Инфляция (ИПЦ)	11,2	1,9	17,8	9,8	6,4	8,0	6,1

Кесте 3.5

Қазақстан Республикасындағы  АҚШ долларымен салынған депозиттер бойынша банктердің пайыз мөлшерлемесі  

 

 

                                                                                                                (млрд.тенге)

Депозиттер	01.12.98	01.12.99	01.12.00	01.12.01	01.12.02	01.12.03	01.12.05
Номиналдық  пайыз мөлшерлемесі
Банктік емес заңды  тұлғалар	8.9	4.5	4.8	-	-	-	-
Талап еткенге дейінгі	14.4	1.2	3.2	-	-	-	-
Мерзімді соның  ішінде:	8.6	4.6	3.2	-	-	-	-
90 күнге дейін	6.3	4.7	3.6	-	-	-	-
91-180 күн	13.4	10.0	7.2	-	-	-	-
181-365 күн	5.3	1.4	8.2	-	-	-	-
1-3 жыл	8.9	-	11.1	-	-	-	-
3 жылдан астам  мерзімге	8.9	-	-	-	-	-	-
Жеке тұлғалармен  депозиттер	10.6	1.8	3.8	-	-	-	-
Талап еткенге дейінгі	2.6	0.3	0.9	-	-	-	-
Мерзімді соның  ішінде:	14.1	6.9	7.9	-	-	-	-
90 күнге дейінгі	13.3	6.2	7.5	-	-	-	-
91-180 күн	12.4	6.4	8.0	-	-	-	-
181-365 күн	21.9	8.6	8.5	-	-	-	-
1-3 жыл	19.1	13.3	9.5	-	-	-	-
3 жылдан астам  мерзімге	-	1.8	7.8	-	-	-	-
Банктік емес заңды  тұлғалардың	5.4	2.7	3.2	2.2	1.5	5.1	1.4
Талап еткенге дейінгі	10.7	-0.5	1.6	-1.1	-1.2	-0.4	-0.1
Мерзімді соның  ішінде:	5.1	2.8	3.3	2.3	1.5	5.1	1.5
90 күнге дейінгі	2.9	2.9	2.0	2.3	1.3	1.8	1.2
91-180 күн	9.8	8.1	5.6	7.0	2.4	6.7	2.7
181-365 күн	1.9	-0.3	6.6	4.7	5.0	6.8	6.4
1-3 жыл	5.4	-	9.4	6.1	6.3	5.0	7.8
3 жылдан астам  иерзімге	5.4	-	-	-	-2.9	-0.8	5.6
Жеке тұлғалармен  депозиттер	7.0	0.1	2.2	0.3	1.2	2.7	3.7
Талап еткенге дейінгі	-0.7	-1.4	-0.6	-1.8	-2.4	-0.7	0.5
Мерзімді соның  ішінде:	10.4	5.1	6.3	5.7	5.0	5.6	5.9
90 күнге дейінгі	9.7	4.4	5.9	3.8	2.3	4.0	3.7
91-180 күн	8.8	4.6	6.4	6.7	4.8	5.5	5.2
181-365 күн	18.8	6.8	6.9	7.1	6.5	6.3	6.3
1-3 жыл	15.3	11.4	7.8	6.1	5.1	7.7	7.2
3 жылдан астам  мерзімге	-	0.1	6.2	9.3	7.8	7.0	8.6
Инфляция (ИПЦ)	3.3	1.7	1.5	2.6	3.4	1.6	1.1