Депозиттің теориялық негізі

Атап айтсақ, депозиттік  ресурстардың ірі банктерде көптеп шоғырлануы болып табылады. Мысалы, еліміздегі ең ірі үш банкте – «Халық Банкі», «Казкоммерцбанк» және «ТұранӘлемБанкінде» 2005-жылғы мәліметтер бойынша барлық халық салымдарының 61%-ы жинақталған. Соның ішінде тек «Халық Банкінің» өзінде барлық халық депозиттерінің 23%-на жуық сомасы тартылған. Бұл салымшылардың көптеген банктерге сенімі жоқ екендігін айқындайды. Сондай-ақ, аталған банктердің біреуі банкрот болған жағдайда Жеке тұғалардың салымдарын міндетті ұжымдық сақтандыру Қоры осы банктерде шоғырланған жеке тұлғалардың мұндай үлкен сомадағы депозиттерін бірден қайтара алады ма деген сұрақ туындайды. Сондықтан, депозиттерді сақтандыру жүйесін әрі қарай дамыту керек. Ол үшін:

-       банктердің беретін ай сайынғы жарнасын көбейту;

-       Сақтандыру Қорының инвестициялық портфелін оптимизациялау;

-       Депозиттерді қайтару механизмін жетілдіру;

-       Банктердегі қаржылық жағдайды тұрақты қадағалап, банкроттықты алдын ала болжау қажет.

Сонымен бірге, жоғарыда аталған ірі банктерден басқа  банктердегі депозиттердің үлесі  азырақ болғандақтан, олардың қызметі  де ауырлай түседі. Жекелеген банктермен қоса олардың аймақтардағы филиалдары бойынша да депозиттік ресурстардың балансталмауы байқалады. Олардағы капитализацияның төмен деңгейі  қызметтеріндегі тәуекелділікті жоғарылатады. Бұл жерден шығатын қорытынды: көптеген банктер үшін өзгермелі макроэкономикалық  және саяси шарттарда бизнестің  даму стратегиясын таңдау мәселесі актуалды болып отыр.

Осындай шарттарда  Халық банкі қазіргі депозиттердің  көптүрлілігіне қарамастан, менің ойымша, кейбір шарттарды толықтыру талап  етеді. Мысалы, депозиттерді тартудың ең маңызды құралы – пайыздық кестесін оптималдау қажет. Қазіргі нарық  жағдайында қаражат қажеттілігі  кенеттен туындап қалатын кездер өте жиі болатындықтан, депозитке  қаражат салған тұлға оны өзіне  ыңғайлы кез-келген уақытта қажет  болған кезде алып кетуге болатындай жасау керек. Осыған байланысты, біздің ойымызша, мерзім аралығы клиентке тартымды болатындай пайыздық кесте  құру маңызды болып табылады. Біз  келесідей пайыздық кесте ұсынамыз:

Кесте 3.15

Депозит түріне ұсынылатын пайыздық кесте үлгісі 

 

(%-бен)

Мерзімі	3-12 ай	12-24 ай	24-36 ай	36-60 ай
Пайыздық мөлшерлеме	9	10	10	11

*деректер көзі: ҚР екінші деңгейлі банктерінің  депозиттік бағдарламалары негізінде  автормен құрылған.

Бұл жерде клиент 60 ай мерзімге депозит ашса және егер қаражатын 3 айдан кейін алып кеткісі  келсе, онда оған салымын бірінші  бағанда көрсетілгендей 9%-бен есептейді. Сол сияқты 4-ші, 5-ші … 11-ші айдан  кейін де 9%-дық мөлшерлемемен  сыйақы төленеді. Тіпті сыйақы мөлшерлемесі толық айларға ғана емес, сондай-ақ күндерге де есептеледі. Мысалы, 3 ай 15 күннен кейін қаражат қажет болып  қалса да, депозиттің нақты жатқан күндеріне де пайыз төленеді. Ал, клиент депозиттік келісім-шартты 12 ай мен 24 айдың арасында бұзғысы келсе, онда оған 10% сыйақы мөлшерлемемен пайыз  есептеледі. Осылайша, 60 айға депозит  ашқан клиент сыйақы мөлшерін жоғалтпай-ақ қаражатын өзіне ыңғайлы мерзімде алып кете алады. Бұл осындай депозитті  халықтың кез-келген категориясына  тартымды етеді. Депозитке сыйақы мөлшерлемесін  келесі формуламен есептеуге болады:

Дс * См * К = Тс,

360 күн

бұл жерде Дс –  депозит сомасы;

См – сыйақы мөлшерлемесі;

К – депозиттің нақты жатқан күндер саны;

Тс – төленетін  сыйақы.

Соның ішінде депозиттің қосымша шарттары бойынша оның негізгі  сомасынан 50% шамасында кез келген уақытта ішінара алуға болады. Яғни, егер клиент 5 жылға депозит  ашып, оның ішінен 20%-ын 1 жылдан кейін  алып кететін болса, онда сыйақы мөлшерлемесі депозиттің орташа сомасына есептеледі. Сонда жоғарғы формуладағы депозит  сомасының орнында депозиттің орташа есептелген сомасы тұрады. Сыйақы мөлшерлемесін  күндерге есептеу банкке де зиян келтірмейді, себебі ол депозит сомасын да күнделікті пайдаланып отырады.

Депозиттің банкте ұзақ мерзім сақталып тұруы үшін көп  жылға келісім-шартқа отыратын клиенттерге  қосымша сыйақы есептеуге болады. Мысалы, 4 немесе 5 жылға депозит ашқан  салымшыға депозит мерзімі аяқталғаннан кейін салымның орташа есептелген сомасына 2% шамасында пайыз төленсе, бұл  клиентке салымын мерзімінен бұрын  алып кетпеуіне себеп болар еді.

Сонымен қатар, клиент қажет болған жағдайда депозиттің негізгі  сомасының ішінен қайта-қайта ішінара  ала бермеуі үшін есептелетін  сыйақы мөлшерлемесі ай сайын төленіп  отырғаны жөн. Бұл, бір жағынан салымшыға  психикалық жағынан әсер ете отырып, үстіндегі пайызы тұрғанда салымның негізгі сомасынан ішінара алудың қажеті жоқ болатындай көрінеді. Сондай-ақ, қолда бар қаражатты жұмсамау үшін банкке салып қойып, үстіндегі  ақшасын алып отыруына мүмкіндік  болады.

Аталған депозитке  қосымша салуға әрқашанда мүмкіндік  болуы банкке тиімді болып табылады.

Сондай-ақ, қазіргі  кезде көптеген банктерде ұтыс ойнатылатындықтан, клиенттер көп жағдайда осы критерийге де қарайтыны белгілі. Сондақтан, ұсынылып отырған депозиттің де ойынға қатысуы  маңызды болып табылады. Ол бойынша  ай сайын әр қалада санаторийге 10 жолдама  ойнатылады. Депозит бойынша шығынның көбейіп кетпеуі үшін бұл жолдамаларды демалыс орындарымен арнайы келісім-шарт орнату арқылы алуға болады. Ал, бұл  келісім-шарт бойынша демалыс үйі  банкте есеп-айырысу шотын ашып, ол бойынша операцияларды жеңілдікпен  орындауы мүмкін.                          

Қорытынды

Қорыта келгенде, Қазақстан Республикасының банктік  секторындағы реформалар жалпы мемелекеттік экономикалық шаралармен қатар жүзеге асырылып келеді. Жүргізіліп отырған  банктік реформалардың басты  бағыттарының бірі, уақытша бос қаражаттарды тарту және инвестициалаудың ішкі көздерін қалыптастыруға бағытталған депозиттік нарықтың қалыптасуы мен дамуы болып  табылады.

Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, кез келген адам үшін қаражаттарын орналастырудың көптеген әдістері бар: банктік жүйеде және басқа да қаржылық мекемелердегі депозитке салу, өзін өзі жою дәрежесі жоғары мемелекеттік бағалы қағаздарды сатып алу, кәсіпорындардың  түрлі акцияларын иемдену тағы басқа. Ақыр соңында осы салынған қаражаттардың  өндірістің дамуы мен экономиканың жақсартылуына әрекеттесу факторы  ретінде қалыптасуы өте маңызды. Республикамыздағы нарықтық өзгерістер мен экономикалық тұрақтылықтың  болашағы еліміздегі бүкіл ақша ресурстарының 80% — ы шоғырланған депозиттік нарықтың тұрақты және тиімді дамуымен байланысты.

АҚ «Қазақстан Халық  Банкі» еліміздегі банк жүйесі қалыптаса  бастаған алғашқы жылдарда негізі қаланған болып табылады. Сондықтан, ол Қазақстан  Республикасының банк саласында  елеулі орын алады.

Қазақстан «Халық Банкі» жеке тұлғалармен жұмыс істейтін ең ірі қазақстандық банк болып табылады. Халық Банкі екінші деңгейдегі банктер  арасында бірінші болып халық  депозиттерінің көлемі бойынша 1 млрд.АҚШ  долларлық рекордтық көрсеткішке  қол жеткізді.

2001 жылғы жаздың  аяғында халық салымдарының көлемі  бір миллиард доллардан асып, 1116,2 млн.АҚШ долларын құрады. Бүгінгі  күні Халық Банкінің 2006 жылғы  1 ақпандағы жағдай бойынша депозиттік  қор көлемі 132,9 млрд.теңгені немесе 1,01 млрд.АҚШ долларын құрады. 2006 жылғы   1 наурыздағы жағдай бойынша бұл көрсеткіш 138,3 млрд.теңгеге немесе 1,06 млрд.АҚШ долларына дейін ұлғайды. 2006 жылдың 1 наурызындағы жағдай бойынша мерзімді депозиттер 98,7 млрд.теңгені және 71,4%, ал талап ету депозиттері 39,6 млрд.теңгені яғни 28,6% құрайды. Теңгелік депозиттер 90,4 млрд сомаға және 65,3%, шетел валютасындағы депозиттер 47,9 млрд.теңгеге  немесе 34,7% — ға ашылған.

2006 жылғы 1 қаңтардағы  жағдай бойынша мерзімді салымдардың  жалпы сомасы 94,5 млрд.теңге болды. 1 наурызда бұл көрсеткіш 98,7 млрд.теңгеге  дейін ұлғайып осы жылдың 2 айының  ішінде 4,4% өсімді көрсетті. Бүгінгі  күнге дейін жұртшылыққа кеңінен  танымал салымдар болып 42,4 млрд.теңгені  шоғырландырып отырған «Халықтық  — стандарт» және 36,5 млрд.теңгені  шоғырландырған « Халықтық –  жинақтаушы» депозиті болып табылады.

Мұндай өсімге қол  жеткізудің себебі: талғампаз клиенттер  қажеттіліктерін қанағаттандыратын  банк өнімдері мен қызметтерін енгізу бойынша дұрыс жүргізіліп жатқан банк саясаты болып табылады. Банктің  маңызды жұмыс бағыты, бар депозиттік өнімдерді модификациялау мен жаңа өнімдерді әзірлеу болып табылады.

Сонымен қатар, Халық  Банкі халыққа арнап барынша  пайдалы инновациялық өнімдерді  енгізу бағытына сәйкес осы жылдың сәуір айында жаңа мерзімді Жинақтаушы депозит ашты. Бұл депозитті Халық  Банкі төлем карточкасын ұстаушылар банкке жолықпай, банкомат арқылы ашуына болады. Қаражатты депозитке карточка шотынан банкомат арқылы ақша аударымы қызметімен салуға болады. Бұл депозиттің түрі Халық Банкіндегі жалақы жобасына қатысушылар мен зейнетақыны  карточкадан алатын зейнеткерлерге пайдалы болмақ. Мұндай клиенттер  саны 1,5 миллионнан асады.

2006 жылдың  1 наурызындағы жағдай бойынша талап ету депозиттер көлемі өткен жылмен салыстырғанда 30,8 млрд.теңгеден 39,6 млрд.теңгеге дейін өсті. Бұл көрсеткіш халықтың Банкке деген сенімділігі мен оның тұрақтылығына деген дәлелі бола алады .

«Халық Банк»  өтімділігін сақтайтын маңызды  фактор оның депозиттік базасының сапасы болып табылады. Депозит сапасының  критерийі олардың тұрақтылығы  болып табылады. Депозиттердің тұрақты  бөлігі көп болған сайын банк өтімділігі де жоғары болады. Өйткені, бұл жердегі  жинақталған ресурстар банктің  ішінде болады. Депозиттердің тұрақты  бөлігін көбейту банктің өтімді активтердегі қажеттілігін төмендетеді, өйткені ол банк міндеттемелерінің  қайта түзілуін білдіреді.

Ақша қаражаттарын тарту кезінде таңдау құқығы клиентте болады да, банк салымшы үшін қатаң  бәсекелестік күресін жүргізеді. Банктік  бәсекелестіктің дамуымен байланысты ресурстардың шектеулілігі белгілі-бір  клиенттерге банктің тәуелді  болуына әкеледі. Егер бұл клиенттердің шеңбері тар болса, онда банктің  оларға тәуелділігі де жоғары болады. Пассивтік операциялар бойынша  банк таңдауы, әдетте, оның қарыз алушыларына  қарағанда неғұрлым күшті тәуелді  болатын клиентурасымен шектеледі. Сондықтан, банктің ресурстық базасын  қалыптастыру мәселесін шешу үшін салымшылардың  санын көбейту бойынша жұмысты  жандандыру керек. Осыған байланысты банкке жақсы депозиттік саясат қажет. Оның негізіне диверсификацияның қажет  деңгейін ұстап отыру, ақша қаражаттарын басқа көздерден тарту мүмкіндігін  қамтамасыз ету, активтермен мерзімі, көлемі және пайыздық мөлшерлемесі бойынша  балансталуын сақтау жатады.

Жинақ салымдарына  халықтың қорлану немесе ақшалай  қаражаттарды жинақтау мақсатында құралатын  салымдары жатады. Бұл салымдар бойынша  мерзімді депозиттерде біршама төмен  пайыз төлейді. Кейде клиентке жеке шотының көшірмесі беріледі.

Біздің банктік  тәжірибеде жинақ салымдары салым  операцияларының мерзіміне және шартына байланысты келесідей түрде  жіктеледі:

- мерзімді жинақ  салымдары;

- қосымша жарна  қосылатын мерзімді жинақ салымдары;

- жастарға сыйақы  салымдары;

- шарттық салымдар;

- мәлімдеуші салымдар;

- депозиттік сертификаттар.

Банктік тәжірибеде, клиентке есеп айырысу шотын ашу  барысында туындайтын белгілі мерзімге қызмет ету депозиті де кеңінен қолданылады. Бұл депозит міндетті сипатқа  ие, себебі, депозит сомасы есеп айырысу  шотын ашу барысында салынуға тиісті. Бұл депозитті шартты депозитке  жатқызуға болады. Өйткені, ондағы қаражат  клиенттің есеп айырысу шотын  жабу мен байланысты алынады. Бұл  депозит негізінен мерзімсіз  депозитті мерзімді несиелеу ресурсы  ретінде де пайдаланады. Бұл депозит  бойынша табыс және пайыз өте  төмен болмауы мүмкін.

Қазақстан АҚ « Халық  Банкі» 2005 жылдың 8 шілдедегі Басқарма қаулысына сәйкес «Халықтық», «Алтын жас», «Алтын жас плюс», «Сенім плюс», «Ақ бота», «Проценттер алға»  атты салымдарының мерзімдерін ары  қарай ұзартты және клиенттерді  тарту барысында тиімді ұсыныс жасады.

Депозиттік операциялардың басты мақсаты банктердің коммерциялық мүддесін сақтау және банк балансының өтімділігін қолдау болып табылады. Осыған байланысты депозиттік операция негізіне жататын негізгі ережелерді білу қажет. Біріншіден, депозиттік операциялар  банктердің табыс табуы мақсатында ұйымдастырылады. Екіншіден, ұйымдастыру  процесінде депозиттік операциялардың субъектілерінің әр түрлі болуына  және депозиттер формаларының әр түрлі  болып келуіне мән берілуге тиіс. Үшіншіден, банктік операцияларды  жүзеге асыру барысында депозиттік операциялармен ссудалық операциялардың мерзімдері және өзара сәйкес келуі  қажет. Төртіншіден, депозиттік операцияларды  ұйымдастыру барысында мерзімді депозиттердің көбірек болуына  мән беру маңызды, себебі банктердің баланс өтімділіктерін қолдап отырады. Бесіншіден, депозиттік операцияларды  ұйымдастыруда банк, депозиттік шоттарда бос резервтер сомасы, яғни активтік операцияларға жұмсалсаған ең төменгі  мүмкіндік беретін, банкті қызметтерінің  дамуына және клиенттерге қызмет көрсету сапасын жақсартуға тиісті шаралар қолдануы қажет.

Халық Банктің тиімді қызмет етуі үшін, біріншіден, банктік  қызмет нарығын тұрақты зерттеу  және болжау, екіншіден, банктік қызметті жан-жақты жоспарлау қажет.

Жанданған бәсекелестік жағдайында Халық Банкі ілгерілеу  үшін  халықаралық стандарттар мен технологияларға сәйкес автоматтандырылған ақпараттық басқару және мәліметтерді өңдеу жүйесін қолдау керек, базалық технологияларды жетілдіру жолдарын іздеуі қажет, сондай-ақ жаңа банктік құралдар енгізуі керек. Банктік операцияларды модельдеу, талдау және бағалаудың маңызды кезеңдерінің бірі болып табылады.

Депозиттік операцияларды  АҚ «Халық Банкі» қызметінің маңызды  түрі ретінде қарастыра отырып, оны  жүзеге асырудағы  негізгі мақсат неғұрлым аз бағамен неғұрлым көп депозит тарту екендігін алға қою керек. Осыған байланысты келесі міндеттерді орындау барысында осы мақсатқа сәтті жетуге болады деп ойлаймын ол: