Еңбекақы статистикасында пайдаланатын негізгі анықтамалар

Әдіснамалық түсініктемелер

Еңбекақы статистикасында  пайдаланатын негізгі анықтамалар

Жалақы статистикасы жалдамалы  қызметкерлер еңбекақысының орташа деңгейінің шамасы, оның өзгерістерінің үдерісі мен заңдылығын, құрылымдық сипаттамасын, өңірлік, гендерлік айырмашылықтары мен еңбекақы деңгейіне, оның саралануы мен серпініне әсер ететін басқа да ерекшеліктерді көрсетеді.

Жалақы – бұл экономикалық тұрғыдан белсенді халықтың, атап айтқанда жалдану бойынша жұмыс істейтін адамдар табысының едәуір бөлігінің басты нысаны болып табылады. Қазақстан Республикасының Еңбек кодексіне сәйкес жалақы - ол еңбегі үшін оның күрделiлiгiне, санына, сапасына байланысты төленетiн сыйақы (табысы). 

Жалақы деңгейі  туралы ақпарат осы санаттағы  жұмыс күшінің жұмыс және тұрмыс жағдайларын, материалдық ахуалын бағалау үшін маңызды. Орташа жалақы туралы ақпаратқа қажеттілік экономикалық-әлеуметтік дамуды жоспарлауда, қазыналық саясатты және табысты реттеу саясатын әзірлеуде, ең төменгі жалақы деңгейін  белгілеу үшін және т.б. қажет. Бұл ақпарат экономикалық қызмет түрлерінің барлық салаларында, сондай-ақ тұтастай экономикада тең дәрежеде мәнді және маңызды. Орташа жалақының көрсеткіші экономиканың ресми секторындағы зерттеулерге негізделеді және бейресми секторда жұмыспен қамтылған адамдардың табысы есепке алынбайды.

«Жалақы (жұмысақы)» түсінігіне Халықаралық Еңбек Ұйымының (ХЕҰ) анықтамасы бойынша белгілі бір уақыт аралығында орындалған жұмысы мен жұмыс істеген уақытына жалдамалы қызметкерлерге заттай және ақшалай төленетін төлемдер, сондай-ақ жұмыстан тыс уақытқа төленетін өтемақылар жатады, мысалы, жыл сайынғы демалыстар, басқа да ақы төленетін демалыстар немесе демалыс күндері.

ХЕҰ стандарттарына сәйкес еңбекақының негізгі төрт тобын бөліп көрсетеді:

Тікелей жалақы және жалақы – мерзімді мөлшерлемемен жұмыс істейтіндердің негізгі мерзімді жалақысы, ынталандырушы қосымша төлемдер, мерзімнен тыс, түнгі уақыттағы және демалыс күндердегі жұмысы үшін қосымша төлемдер, қауіпті және зиянды еңбек жағдайларына қосымша төлемдер, аудандық үстеме ақылар. Сондай-ақ, еңбек өтілі немесе ерекше біліктілігі үшін қосымша төлемдер, жауапкершілігі үшін қосымша төлемдер, тұрмыс құнына өтемақылар және басқа да жүйелі сыйлықақылар жатады. Бұл топтама жалақы алатындар үшін, яғни кесімді және мерзімді жұмысшыларға қолданылады.

Жұмыс істемейтін уақыт ақысы – жыл сайынғы демалыстар, ақы төленетін мемлекеттік мерекелер және басқа да жұмыс істемейтін уақыт үшін қызметкерлерге тікелей жалақы, жұмыс берушімен төленетін төлемдер, мысалы, отбасы мүшелерінің туылуы немесе қайтыс болуымен, некеге тұрумен, кәсіподақ жұмысымен, отбасылық міндеттермен, сайланбалы органдағы жұмысымен және т.с.с. байланысты тікелей төлемдер. Тікелей төлемдерге, сондай-ақ қызметкерлер үшін жұмыс беруші сатып алған жолақы билеттері жатады. Жұмыстан босату бойынша жұмыстан шығардағы берілетін жәрдемақы бұл топқа жатпайды.

Сыйлықақы мен сыйақы (сыйлықтар) – маусымдық, жылдық және біржолғы сыйлықақылар, қалыпты ақыдан тыс демалысқа қосымша төлемдер, пайдаға қатысу. Еңбек шартына және орындаған жұмысына сәйкес тұрақты негізде (мысалы, 1 айда бір рет немесе жалақы төлемдері кезінде) төленетін сыйлықақыларға жұмыс істемеген уақыты үшін төленетін еңбекақы да жатады.

Заттай төлемдер – өнімдер (тауарлар), отын, тегін немесе қаражаттандырылған тұрғын үй түріндегі заттай төлемдер. Қызметкерлерге заттай төлемдер жеке тәртіпте жүргізіледі, әдетте, оларды табыс толықтырады. Оларға қаражаттандырылған немесе тегін медициналық қызмет көрсету және әлеуметтік қорғау жүйесі шеңберінде осыған ұқсас төлемдер жатпайды.

ХЕҰ ұсынысы бойынша орташа жалақы деңгейі туралы деректер (орташа жылдық немесе орташа айлық) жалақының жалпы қорын зерттеумен қамтылған адамдар санына және қарастырылып отырған кезеңдегі айлар санына бөлу жолымен алынады. Осыған ұқсас, сағаттап, күндік немесе апталық жалақы туралы деректер жалақы қорын базалық кезеңдегі (нақты жұмыспен өтелген немесе ақы төленген) жұмыс сағаттарының жалпы санына бөлумен анықталады.

Жалақы деңгейі туралы деректердің  статистикалық қатары атаулы көрсеткіштер, яғни ұлттық валютаның абсолютті сандарымен немесе индекстері түрінде қалыптастырылады.

Жалақы  индексі – бұл құралдар көмегімен жалақының серпіні немесе трендісі бағаланады. Еңбекақының екі индексі бар: атаулы және нақты.

Атаулы  жалақы индексі – есепті кезеңде базистік кезеңмен салыстырғанда жалақының өзгеруін сипаттайтын салыстырмалы көрсеткіш.

Нақты жалақы индексі – есепті кезеңдегі бағаның өзгеруін ескере отырып базистік кезеңмен салыстырғанда атаулы жалақының өзгеруін сипаттайтын салыстырмалы көрсеткіш. Атаулы жалақының сатып алу қабілетін сипаттайды. Атаулы жалақы индексін тауарлар мен қызметтердің тұтынушылық бағасының индексіне бөлу жолымен анықталады (3.8):

                                                                                                                          (3.8)

мұнда,

I_r - нақты жалақы индексі;

I_w - атаулы жалақы индексі, %;

I_p - тұтынушылық бағасының индексі, %.

Екі индекс те бір және сол уақыт  кезеңіне жатады.

Экономикалық қызметте нақты жалақы жалдамалы қызметкерлер жалақысының сатып алу қабілеттілігінің басты көрсеткіші ретінде және осы қызмет барысында орындалатын нақты жұмысынан тәуелсіз оның табысы деңгейінің баламы ретінде қаралады. Еңбек статистиктерінің 8-ші Халықаралық Конференциясында қабылданған (1954ж, ХЕҰ) қарарында келесі ұғымдар келтіріледі: «нақты жалақы» - бұл жалақы есебіне берілетін немесе жалақыға алуға болатын тауарлар мен қызметтер. Осы анықтама нақты жалақыны есептеу және оны уақыт немесе әр түрлі елдермен және өңірлермен салыстыру үшін қолайлы қорды ұсынады. Нақты жалақыны есептеу үшін мыналар қажет:

- ақшалай тұлғалаудағы жалақы мөлшері;

- қызметкерлер неғұрлым жиі алатын тауарлар мен қызметтер бағасының  қатары;

- қызметкерлердің тұтыну құрылымы туралы деректер.

Нақты жалақы статистикасы бастапқы статистика болып табылмайды. Бұл – жалақы мен бағаның статистикалық бастапқы деректердің екі типін біріктіру нәтижесі. Осылайша тұтыну тауарлары мен қызметтері бағасының өзгеруі нәтижесінде нақты елдегі жалақының сатып алу қабілетінің серпінін байқау үшін жалақы және тұтынушылар бағасының индексі туралы деректер пайдаланылады.

Жұмыспен қамту, еңбек өнімділігі, табыс және тұтыну сияқты басқа экономикалық өзермелілер жүйесінде, нақты жалақы индексі маусымдық ауытқуларды, экономикалық белсенділік циклдерін  зерттеу, сондай-ақ экономикалық жоспарлау және болжау үшін ерекше құндылықты білдіреді.  

Ұжымдық келіссөздер және жалақыны индекстеуді жүргізу барысында  қызметкерлер (кәсіподақ) мен жұмыс  берушілердің басты мақсаты, әсіресе, жоғары инфляция кезеңінде жалақының сатып алу қабілетінің сақталуына алып келеді. Бұл мақсатқа жалақыны тұтынушылық баға индексіне байланыстыру және әртүрлі өңірлерде немесе әртүрлі уақыт кезеңіндегі тұрмыс құнындағы айырмашылықтардың орнын толтыру жолымен жиі қол жеткізіледі. 

Халықаралық деңгейде уақыты бойынша әр түрлі елдердегі нақты жалақының өзгеріс серпінінің салыстырмалы талдауы жеткілікті деңгейде объективті болуы мүмкін, себебі индекстер валютаның айырбастау бағамына және құндылығына қатысты ауытқулардың әсеріне ұшырамайды.

Еңбек статистиктерінің 12-ші Халықаралық конференциясының (1973ж., ХЕҰ) Қарарына сәйкес қысқа мерзімді қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін еңбекақы деңгейін байқау бойынша ағымдағы статистикалық бағдарламаларды және жалақыны әр түрлі белгілері бойынша бөлу және құрылым көрсеткіштерін қамтитын ұзақ мерзімді статистикалық бағдарламаларды әзірлеу ұсынылады.

Статистикалық тәжірибеде есептелген жалақы есебінің ұстанымы сақталады. Бұл  оның ҰШЖ, қаржы статистикасының (мысалы, есептелген жалақы туралы, ал оның нақты  төлемдер туралы емес деректерден басқа анықталатын өзіндік құны) және т.б. көрсеткіштерінің салыстырмалығын қамтамасыз етеді.

Жасырын еңбекақының жалпы көлемін  анықтау есептеуді жүргізу және сараптық бағалау (жеке алғанда, үй шаруашылығының барлық қажеттіліктеріне ресми тіркелген табыстар мен жиынтық шығыстарды салыстыру негізінде) көмегімен болуы мүмкін.

Еңбекақы бойынша статистикалық  есептілікті құрастыру жөніндегі  қысқаша түсініктемелер

Нарықтық экономикадағы  жалақының рөлі мен жалақының  мәні ең алдымен, еңбек етушілер             әл-ауқатының негізгі көрсеткіштері, кәсіпорындар (жұмыс берушінің) шығындарының өлшемі мен экономика секторы, қызмет түрі, кәсіптер мен өңірлер бойынша бөлу және қайта бөлудің маңызды факторы болып табылатындығымен анықталады.  

Әртүрлі меншік нысанын қалыптастыру, экономиканың мемлекеттік секторын қысқарту және кәсіпорындар мен ұйымдардың құқықтарын ұлғайту жағдайларында мемлекеттің жалақыға тікелей әсер ету саласы көзге көрерліктей шектелген. Оның көптеген қызметтері әртүрлі әлеуметтік төлемдерді тәжірибеде қолданатын және еңбекақы нысандарын өз бетінше белгілей алатын шаруашылық субьектілеріне тікелей табысталған.

Еңбекақы статистикасын  жетілдіру және оны жаңа болмысқа қайта бағдарлау жалақы туралы ағымдағы есептілік нысанының мазмұнын және оны ұсыну кезеңділігін елеулі өзгертті. Неғұрлым өзекті мәселелер бойынша арнайы зерттеулерді ұйымдастыру кеңінен қолданады, әйелдер мен ерлер, жекелеген кәсіптер, кәсіби топтар мен экономиканың секторларының жалақсы, жұмыс күшіне арналған шығындар құрамы мен құнын салғастырмалы талдау арқылы терең зерттеледі.

Жинау әдістерін  реформалау бойынша тізбекті және мақсатты іс-қимылдар нәтижесінде халықаралық  стандарттарға жауап беретін  еңбекақы жөніндегі көрсеткіштер жүйесі қалыптасты.

Еңбекақы бойынша статистикалық есептіліктің нысандары

Қазіргі уақытта  еңбек статистикасы бойынша ақпараттарды әзірлеу мынадай жалпымемлекеттік есептілік нысандары бойынша  жүзеге асырылады:

1-Е «Еңбек  бойынша есеп» нысаны, айлық;

1-Е «Еңбек  бойынша есеп» нысаны, тоқсандық;

1-Е «Еңбек  бойынша есеп» нысаны, жылдық;

1-Е (Ж)  «Жалақы  мөлшері бойынша қызметкерлер  санын үйлестіру» нысаны, бір  жолғы;

2-Т (проф) «Қызметкерлердің  жеке кәсіптері және лауазымдары  бойынша жалақы мөлшерінің есебі»  нысаны, біржолғы.

2-МП «Шағын  кәсіпорындар қызметтерінің негізгі көрсеткіштері (еңбек бойынша негізгі деректер)» нысаны, тоқсандық.

Ағымдағы және жылдық статистикалық есептілік  елдің өңірлері және экономикалық қызмет түрлері бойынша орташа айлық  жалақының серпіні мен деңгейі  туралы деректерді қамтамасыз етеді.

Ұйымдардан жиналатын  көрсеткіштер құрылымы

Ел аумағында  орналасқан барлық кәсіпорындар мен  ұйымдардан ақпараттарды жинау және әзірлеу әртүрлі кезеңділікпен  статистикалық есептілік нысандарына  сәйкес жүзеге асырылады, олар: ірі  және орта кәсіпорындардан – ай сайын, шағындардан – тоқсанына бір рет.

Ақпараттарды  барлық ұйымдар (заңды тұлғалар), орналасқан жері бойынша олардың құрылымдық бөлімшелері, олардың тиесілігі  мен меншік нысандарына қарамастан статистика органдарына тапсырады. Еңбек бойынша статистикалық есептілікті қатаң түрде уақыттың белгіленген күнтізбелік есепті кезеңінде толтырады: ай, тоқсан және жыл.

Ұйымдар еңбек  бойынша статистикалық есептілікте  келесі негізгі көрсеткіштерді толтырады:

- орташа алғанда  есептік кезеңдегі қызметкерлердің тізімдік саны;

- орташа алғанда  есептік кезеңдегі қызметкерлердің  нақты саны (орташа жалақыны есептеу  үшін қабылданатын);

- негізгі және  қайталама қызметтермен қамтылған  қызметкерлер саны;

- қызметкерлердың  санаттары бойынша саны;

- қызметкерлердің жалақы қоры;

- қоса атқарушылық  бойынша қабылданған қызметкерлер  саны;

- жұмысты азаматтық-құқықтық  сипаттағы шарттар бойынша орындайтын  қызметкерлер саны;

-бір қызметкердің  орташа айлық атаулы жалақысы;

-бос жұмыс  орындарының саны;

- жұмыспен өтелген нақты адам-сағат саны және басқалары.

Жиынтық ақпарат  барлық экономикалық қызметтің негізгі  түрлері және республиканың өңірлері бойынша, сондай-ақ, гендерлік белгілері  және қызметкерлердің санаттарын есепке алумен әзірленеді.

Жалдамалы (ақы төленетін) қызметкерлер – қызметақы, сыйлықақы, үстемеақы және т.с.с. түрінде немесе заттай нысанда ақы төлеу (сыйақы) көзделген жалдану шарты бойынша жұмыс істейтін адамдар.

Қызметкерлердің тізімдік саны – жұмысты азаматтық-құқықтық сипаттағы шарт бойынша орындайтын  адамдардан басқа, оны жасасу мерзіміне қарамастан еңбек шарты бойынша қабылданған адамдар, сондай-ақ жұмысқа қоса атқарушылық бойынша қабылданғандар саны.

Қызметкерлердің нақты саны (орташа жалақыны есептеу үшін қабылданатын) – жұмысқа ресми тіркелген (жүктілігі және босануы бойынша, балаға күтім жасау бойынша және басқа да демалыстарда жүрген адамдар) қызметкерлердің жекелеген санаттары шегерілген тізімдік құрамдағы қызметкерлердің саны.

Негізгі қызметінде жұмыспен қамтылған  қызметкерлерге негізгі өнімдерді (тауарлар немесе қызмет көрсету) және басқа ұйымдарға немесе кәсіпорындарға өткізілуі мүмкін негізгімен қатар сөзсіз алынатын жанама өнімдер өндірісінде тікелей жұмыспен қамтылған қызметкерлер жатады.

Қайталама қызметте жұмыспен қамтылған қызметкерлерге қызметтің басқа (негізгіден басқа) түрлеріне жататын жұмыстарды орындайтын қызметкерлер жатады.

Еңбек бойынша  статистикалық есептілікте қызметкерлер саны негізгі екі санатқа бөлінеді: жұмысшылар және қызметшілер.

Жұмысты азаматтық-құқықтық шарт бойынша орындайтын адамдарға ұйымның ішкі тәртібіне бағынбай жүзеге асырылатын, белгілі бір жұмысты (бір жолғы, арнаулы шаруашылық, жұмыстың нақты бір көлемін орындау үшін) орындау мерзіміне ғана шарт немесе келісімшарт бойынша қабылданған қызметкерлер жатады.