Инновациялық саясат

Қазақстандағы ұлттық инновациялық жүйенің ағымдағы жағдайы қанағаттандырылмайды. Өйткені оның негізгі элементтері: ғылыми зерттеу бөлігі, инновациялық инфрақұрылым және кәсіпорындар арасында байланыс жоқ. Осыған байланысты елде ұлттық инновациялық жүйені қалыптастыру және дамыту жөніндегі арнайы бағдарлама қабылданған.

Бағдарламаның толық атауы: 2005-2015жж. аралығында Қазақстан Республикасының ұлттық инновациялық жүйені қалыптастыру және дамыту жөніндегі бағдарлама.

Бағдарламаның міндеттері:

-ғылыми потенциалды дамыту;

-инновациялық кәсіптік ортаны қалыптастыру және дамуына қолдау жасау;

-көп деңгейін инновациялық инфрақұрылымды қалыптасу және дамыту;

-қаржыландырылатын гранттың түрлерін көбейту және венчерлік қорларды қалыптастыруға бағытталған қаржылық инфрақұрылымның элементтері;

-ұлттық инновациялық жүйенің элементтері арасындағы тиімді қарым-қатынасты қамтамасыз ету;

-нормативтік-құқықтық базаны жетілдіру.

Бағдарламаны жүзеге асыруда негізігі төрт кезең белгіленген. Соған сәйкес кезеңдер және ондағы атқарылатын міндеттер келесідей:

1-кезең: 2005-2007ж аралығында мемлекет белсенді қатысумен ұлттық инновациялық жүйеніқалыптастыруға бағытталған және келесі міндеттерін шешуде.

Ғылыми технологиялық дамудың приоритетерін анықтау арқылы ғылыми потенцияларды дамыту.

Мемлекеттік ресурстың концентрациясын талап ететін кластерлерінің ядроларын қалыптастыруға бағытталған жүйелі инновациялық жобаларды жүзеге асыру арқылы инновациялық бизнес ортаны дамыту.

Қаржылық инфрақұрылымды қалыптастыру және отандық және шетелдік венчурлы қорларды құру.

2-кезең: 2008-2010ж. Аралығында инновациялық жүйе элементтері мен механизмдерінің қарым-қатынас тиімділігін жетілдіру.

1. Ұлттық инновациялық жүйенің қалыптасу элементтерінің сапасын арттыру.

2. Венчурлік қаржыландыру механизімін жетілдіру.

3. Жетекші әлемдік компаниялармен аймақтық және жаһандық технологиялық альянстарды қалыптасуға бағытталған жобаларды, ұлттық инновациялық жүйе қатысушының жүзеге асуы.

4. Бірінші кезеңде жүзеге асырылған жобалардың кластерлік коорпорацияны дамыту.

3-кезең. 2011-2013ж. Мемлекеттік шығындарды азайту және жеке инвестицияларды арттыруға бағытталған ұлттвқ инновациялық жүйенің тұрақты дамуы. Мұнда кезеңнен ынталандыру мен қолдаудың жанама әдістері пайдаланылады.

4-кезең. 2004-2005 ж. ұлттық инновациялық жүйенің толық қанды қызмет атқаруымен және мемлекеттік венчерлік қорлар мен инновациялық жобаларының шығуымен аяқталады.

Мемлекеттік инновациялық саясат приоритеттерінін таңдау терең кезделген стратегиялық тұжырымдаудан қажет етеді. Өйткені кез келген қателік үлкен шығатын дағдарысқа алып шешуі мүмкін. Сондықтан бірден ғылым мен технологиялық даму деңгейін ескеру онсыз да қаражаттарын псевдо инновацияларды қолдауға сол арқылы елдің технологиялық артта қалуын және өнімнің төмен бәсеке қаблеттілігін жою мүмкіндігін жүзеге аспайды, сонымен бірге мемлекеттік қолдау бағытын әлі уақыты келмеген жылдар бойы қайтарылмайтын өнер табыстар мемлекеттік технологияға да кездеуге болмайды.

Әрбір елдің экономикасы оның құрылы мен қажеттіліктері және ғылыми потенциялы қайталанбайтын алдан ерекшеленеді. Осыған орай ҒТ саясаты сол елдің айрықша жағдайларына емдеу қажет. Ортаға енгізілу қажеттілігін жан-жақты талдап сарапталған жөн. Сондықтан нарықтық экономикалық қазіргі даму денгейін ескере отырып және әлемдік экономикадағы жағамдану әдістеріне сай, ендігі инновация белсендікті көтеруге бағытталған. Мемлекеттік инновация сол сәттің жүйесі немесе приоритетіне бағытталу керек.

1) Ғылыми сыйымды өндірістерді дамыту мақсатында мемлекеттік мақсатты бағдарламалар арқылы толық және ғылым дамуының приоритетті қаржынландыруды жалғастыру.

2) Кәсіпкердің оның ішінде шағын және инновацилық жобаларын жүйеге асыруға және кедендік жеңілдіктермен сондықтан несилер беру арқылы жалама қолдау көрсету.

3) Инновациялық іс-әрекеттігі ақпараттық және инфрақұрылымдық қамсыздандыруын жетілдіру сонымен бірге жоғары білікті кадрлармен инновациялық менеджерлерлердің сандарын арттыруда.

4) Әлемдік тәжірибиелермен және мемлекеттік үлесті қатысуымен инновациялы жобаларды венчурлік қаржыландырудың жиесін дамыту.

5) Мемлекеттік қолдауға прииорететті ғылыми сыйымды жобаларды қаржыландыруға отандық және шетелдік қаржылық институттарды тарту.

Мемлекеттік инновациялық саясаттың нормативтік құқықтық және бағдарламалық базасы анықталу мен кешенін жүзеге асырудың негізін құрайды. Осыған орай келесі құжаттар мемлекеттік инновациялық саясаттың қазіргі таңдағы мәселелерін шешуге бағытталған:

1) ҚР инновация іс-әрекетті мемлекеттік қолдау жөніндегі заңы 2006ж. 26 наурыздан.

2) ҚР 2003-2015ж. аралығында индустриялды инновациялық даму сратегиясы.

3) ҚР 2003-2015ж. аралығында ұлттық инновация жүйені қалыптастыру және дамыту бағдарламасы.

Қазақстан Республикасындағы инновация іс-әрекеттің құқықтық экономикалық негіздері мен ынталандыру шараларын және оны мемлекеттік қолдаудын механизмдерін тағайындайды. Заңда инновациялық іс-әрекетті және оны мемлекеттік қолдаудың мақсаттары мен принциптерін анықтайды. Соған сәйкес мемлекеттік қолдаудын мақсаты инновациялық іс-әрекеттерін мемлекеттік қолдауын негізгі принциптері:

Инновациялық іс-әрекетті жүзеге асыруда ұлттық мүдделерді сақтау.

Ұлттық экономиканың бәсеке қажеттілігін арттыру үшін және ұлттық қауіпсізділікті қамтамасыз ету үшін инновация іс-әрекеттің приоритеттігі.

Мемлекеттік қолдауды алуда инновация іс-әрекеттің субъектілерінің тендігі.

Инновациялық іс-әрекетт субъектілерімен меншіктік қолдауын экономикалық тиімділігін және нәтижелігін қамтамасыз ету.

Несиеліндік және жүйелік негізінде инновация іс-әрекетті ұйымдастыру мақсатында

Инновация іс-әрекетті жоғарғы білікті мамандармен қамтамасыз ету қарастырылған.

Заңның 4-ші бабы инновациялық іс-әрекетті мемлекеттік қолдауын негізгі бағыттарын қарастырады. Олар:

ұйымдастырушы және экономикалық жағдайларды жасаумен оның ішінде мемлекеттік инновация саясатты жүзеге асыру үшін инвестиция тартуды қамтамасыз ету арқылы, инновация іс-әрекетті айналандыру.

Инновация дамудың приоритеттерін

Инновациялық инфрақұрылымды қалыптастыру және дамыту.

Инновациялық жасауда және енгізуде мемлекеттің катысуыда.

Отандық инновация сыртқы нарыққа шығару

Инновациялық іс-әрекетті аумағында оның ішінде технологиялық трансферттіңқоса қызметтілікті дамыту.

Заңның 4-ші бабы инновациялық іс-әрекетті мемлекеттік қолдауың формаларына арналған. Олар:

Инновациялық іс-әрекетті арнайы субъектілерінің құрылуына қатысу.

Мемлекеттік даму институттарын ұйымдастыру олардың іс-әрекеттерін іс-әрекеттерін координациялау және ары қарай дамыту.

Бюджеттік қаражаттың есебімен инновациялық жобаларды жүзеге асыру.

ҚР бюджеттік заңдылығына сәйкес инновциялық грантар беру.

Инновациялық іс-әрекетті мамандармен қамтамасыз етуді ұйымдастыру оның ішінде инновациялық менеджмент негіздерін үйрету.

Инновациялық іс-әрекетт аймағында мемлекеттік саясатты жүзеге асыру үшін инвестиция тартудын ұйымдастырушылық құқықтық және экономикалық жағдайларын жасау.

Қазақстан Республикасының 2003-2015ж. аралығында индустриялды-инновациялық даму стратегиясынын негізгі мақсаты экономика салаларын диверсификациялау, негізінде елдің тұрақты дамуын қамтамасыз ету, экономикалық бағытталуыннан арыну және ұзақ мерзімді перспективада экономикалық, сервистік, технологиялық типінде өтуіне жағдай жасау стратегиясының міндеттері:

Өңдеу өнеркәсібінде орташа жылдық өсу 8-8,5% қамтамасыз ету.

2015ж. мен 2000ж. салыстарғанда еңбек өнімділігі 3еседен кем өспеуін қамтамасыз ету.

Жалпы ішкі энергия сыйымдылығые 2 есеге азайту.

Жеке ынталандыратын кәсіпкерлік климаттың және қоғамдық институттардың қалыптасуын және нақты өндірістерде қосылған күн тізбектерінің өсуін жетілдіру.

Экспортқа бағытталған өндірістердің ғылыми сыйымды және жоғары технологиялық өнімдерді шығаруын ынталандыру.

Елдің экспорттық потенциялын (жоғары) қосылған құны жоғары товарлар мен қызметтердің үлесі мен диверсификациялау.

Сапаның әлемдік стандарттарына көшу.

Әлемдік ғылыми технологиялық және инновациялық процесстерге қосылу арқылы аймақтық және әлемдік экономикамен бірігуді дамыту.

Индустриялды инновацины даму стратегиясында негізгі көңіл ғылымының және ғылыми иннвациялық іс-әрекеттіннің және білім беру технологиялық деңгейін арттыруға бөлінген. Соған сәйкес елдегі ғылыми технологиялық потенцияларды постиндустриялды экономика салаларына жататын биотехника ядролық технологиялар, космостын технологиялар, жапа материалдарды жасау және ақпараттың технологияны дамытуға бағытталған.

Экономикалық қатынастардың жалпы жүйесiнде инновациялық қызметтiң түпкi нәтижелерi - өндiрiс тиiмдiлiгiн арттыру, еңбек өнiмдiлiгi мен капиталдың өсуi, жоғары технологиялы өнiм көлемi - елдiң экономикалық қуатын айқындайтын болғандықтан, оған басты рөл берiледi.

Дамыған индустриялы елдерде технологиялардан, құрал-жабдықтардан, кадрлар даярлаудан, өндiрiстердi ұйымдастырудан көрiнiс табатын жаңа iлiмдер үлесiне ІЖӨ өсiмiнiң 80-нен 95 %-iне дейiн келедi. Бұл елдерде жаңа технологияларды енгiзу нарықтық бәсекелестiктiң өзектi факторы, өндiрiс тиiмдiлiгiн арттырудың және тауарлар мен қызметтер сапасын жақсартудың негiзгi құралы болып отыр.

Қазiргi уақытта ғылымды көп қажетсiнетiн отандық өндiрiстi дамыту, бәсекеге қабiлеттi өнiмдердi алуға бағдарланған жаңа ақпараттық технологияларды әзiрлеу мен игеру және республиканың өнеркәсiп пен ғылыми-техникадағы әлеуетiн сақтау мен дамыту есебiнен ұлттық экономикалық қауiпсiздiк мүдделерiн қамтамасыз ету Қазақстан экономикасының өзектi стратегиялық мiндеттерi болып табылады.

Қазақстанның ғылыми-технологиялық саясаты инновациялық процестердi жандандыруға, жаңа технологиялық құрылымдарды енгiзуге, өңдеушi өнеркәсiптегi жаңа қайта бөлiстердi игеруге, ұлттық ғылыми-техникалық әлеуеттi жандандыруға, ғылым мен өндiрiс арасындағы алшақтықты еңсеруге, индустриялық қызметтi ынталандыруға, озық шетел технологиясының нақты трансфертi мен халықаралық стандарттарды енгiзудi қамтамасыз етуге бағытталуы керек.

Ғылыми техникалық салада кәсiпкерлiк секторды қалыптастырмай инновациялық қызметтi дамыту мүмкiн емес. Соңғы жылдар iшiнде өнеркәсiп өндiрiсi көлемiнде және жұмыспен қамтылу санында шағын бизнес секторының үлесi өзгерiссiз қалып отыр және тиiсiнше 2,8-3,2% және 12,4-14,0%-тi құрап отыр, бұл индустриясы дамыған елдердегiден бiрнеше есе аз.

Шағын инновациялық кәсiпкерлiктiң дамуы тежелуiнiң негiзгi себебi шағын кәсiпорындардың әдетте, iрi кәсiпорындармен салыстырғанда бәсекеге қабiлеттi өнiмдер шығара алмауында болып отыр.

Шағын кәсiпкерлiктi iрi кәсiпорындармен бiрiктiру (кооперациялау) мақсатында табиғи монополия субъектiлерiнiң негізгi қызметiне қатыссыз қызметтер көрсету жөнiндегi функцияларын шағын бизнес субъектiлерiнiң бәсекелестiк ортасына беру тетiгiн әзiрлеу қажет. Бұдан өзге, шағын бизнесте инновациялық және ғылымды көп қажетсiнетiн өндiрiстердi, оның iшiнде лизинг бойынша құрал-жабдықтар мен технологияларды сатып алу және шағын және iрi бизнестiң франчайзингтiк қатынастарының кең таралуы есебiнен дамыту үшiн жағдай жасау керек.

Қазақстандық өндiрушiлерге ғылыми әзiрлемелердi рыноктық тауар деңгейiне жеткiзу тәжiрибесi жетпейдi, менеджмент, маркетинг және талдау саласындағы жоғары бiлiктi мамандар жеткiлiксiз. Осыған байланысты қазақстандық мамандарды жетекшi шетелдiк ғылыми-зерттеу институттары мен компанияларына тағылымдамаға жiберу және отандық кадрлар даярлау үшiн республикаға жоғары бiлiктi шетел мамандарын тарту тәжiрибеге енгiзiлетiн болады.

Қазақстандағы ғылымның қазiргi таңдағы жағдайы аяқталған ғылыми әзiрлемелер мен қажетсiз өндiрiстер санының көптiгiмен сипатталады. Бұл айтарлықтай үлкен әлеует және оны пайдалану инновациялық қызметтi дамытудың негiзгi мiндеттерiнiң бiрi болуы тиiс.

Зияткерлiк меншiктi пайдалану мен құқықтарын қорғау инновациялық қызметтi дамытудың маңызды факторы болып табылады. Құқықтық қатынас субъектiлерiнiң құқықтары мен мүдделерiнiң теңдестiру есебiнен зияткерлiк меншiктiң тиiмдi шаруашылық айналымы зияткерлiк меншiк жемiсiне сұраныс пен ұсыныс бiрлiгiн, ғылыми-техникалық зерттеулердi дамытуды, оларды өнеркәсiпте iске асыруды, бәсекеге қабiлеттi жаңа тауарлар мен қызмет көрсету өндiрiсi мен тұтынуды қамтамасыз ете алады.

Инновациялық дамудың базалық моделi негiзiнде iшкi (өcipу) және сыртқы (трансферт) инновация көздерiнiң арасындағы қатынас жатыр. Инновацияларды өсiру стратегиясы iргелi және қолданбалы жеке зерттеулерге негiзделген өзiндiк технологияларын белсендi жетiлдiретiн алдыңғы қатардағы елдерге (АҚШ, ГФР, Англия, Жапония) тән. Технологиялардың трансфертi стратегиясы iргелi және қолданбалы жеке әзiрлемелерi жоқ және бұл мақсаттарға арналған ресурстары шектеулi елдерде де iске асырылады.

Сонымен, ғылыми-техникалық және инновациялық қызмет саласындағы мемлекеттiк саясаттың негiзгi бағыттары:

мемлекеттiң қатысуымен маманданған венчурлiк қорлар құру және венчурлiк капиталды ғылыми-техникалық және инновациялық салаға тарту;

инновациялық қызмет субъектiлерiн мемлекеттiк қолдау нысандары мен әдiстерiн әзiрлеу;