«Кәсіпорын стратегиясы» пәні бойынша дәрістер тезистері

Аталмыш стратегияның ерекшелігі, фирма өзінің өткізу аясын еріксізден шектейді, тұтынушылардың аздаған санына, не кең ауқымдағы нарықта өткізуді ұйымдастыру үшін ресурстардың жоқтығынан еріксіз шектеуге барады /10, 65-67б/.

Дегенмен, тар шеңберде мамандану стратегиясы экономиканың бірқатар салаларында фирмалардың басым көпшілігі үшін қажетті болып саналады. Бұл өндірудің жоғары құнымен, техникалық прогрестің ерекше белгілерімен, нарықты сегменттеудің жоғары дәрежесімен байланысты. Мысал үшін, автомобильдерді жасаушы фирмалар жиі түрде қымбат тұратын, беделді машиналарды сатып алушылардың нарықтық сегментіне бағдарланады. Кейбір компаниялар жекелеген географиялық аймақтардағы нарықтарда жұмыс істей отырып, тар шеңберлі мамандану стратегиясын қолданады.

Фирманың өнімдерге қатысты белсенді стратегиясының жоғарыда қаралған варианттары тек оқшауланған күйде емес, алуан түрлі комбинацияларда да пайдаланылуы мүмкін.

Қазақстан Республикасында нарықтық экономика даму жолында көптеген қиыншылықтарды бастан өткізіп, кейбіреуін жеңе білуде, кейбіреуінің салдары әлі білінуде.

Республика Үкіметіміздің алдында жоғарыда аталған, яғни, нарықтық экономикалық амал-тәсілдеріне бейімделіп өте тиімді шешіммен кәсіпқойлық іскерлікпен әртүрлі мәселелерді шешіп елімізді дамыған елдердің қатарына қосу міндетті мақсаты тұр. Бұл дегеніміз тұрғындарымыздың әл-ауқатын арттырып, әлеуметтік-экономикалық жағдайды жақсарту, әлем таныған өркениетті ел болу. 

Нарықтық қатынастардың дамуына орай, экономикалық субъектілердің қызметін басқарудың нарықтық тұжырымдамасы ретінде кәсіпорынті қолданудың объективті қажеттілігі туындады. Кәсіпорын қағидаларын терең пайдалану үшін, оның теориясы мен әлемдік кәсіпорын тәжірибесін біліп, Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық, ұлттық, аймақтық және тарихи ерекшеліктерін ескеру қажет.

Ел экономикасын дамытуға отандық өндiрiстiң қай меншiкте болмасын өндiрiс орындарын (кәсiпорындар, фирмалар, мекемелер) кiшi, орта және iрi бизнестi нарықтық экономика жағдайында көрсету ел экономикасына, мемлекеттiк бюджетке тиiмдi болып табылады. Қандай болмасын кәсiпорын, шаруашылық субъектiлерi нарықтық жағдайда қызмет етпес бұрын сол нарыққа көшу өзiнше мақсат емес, яғни, экономикалық тиiмдiлiгiн көрсету және адамдардың өмiр сүру деңгейiн, әл-ауқатын жақсарту, нарықтық тиiмдi әрекет ету үшін тиiмдi нарықтық инфрақұрылым (коммерциялық банктер, сақтандыру компаниялары, биржалар, аудиторийлық ұйымдар) брокерлiк, кәсіпорынтiк және нарықтық қатынастардың қатысуы ретiнде оның дамуы бастама сипатта болуы тиiс. Кәсіпорынтiң тәжiрибелiк қолдауы мемлекет бейнесiмен оның экономикасы, бәсекелестiк жағдайы, салт-дәстүрi, халықтың тұтыну мөлшерi және басқа да көптеген факторларына қарай ұлттық ерекшелiгi болады.

Қазақстанның нарықтық экономикасында кәсiпорынның дамуының баяу болуы:

-     өндiрiс құралдарының тапшылығы;

-     тауар топтарының тапшылығы;

-     сұраныс тапшылығы;

-     ресурс тапшылығы жатады.

Кәсiпорынның iс-әрекетiне экономиканың жалпы жағдайы да әсер етедi. Ал осы нарықты зерттеу, оның механизмдерiмен таныс кәсіпорын ғылымының бiр саласы. Кәсiпорынның шаруашылық iс-әрекетiн және кәсіпорынтiк қызметiн басқарудың нәтижесiнде өз бақылауы мен өз талдауын жүргiзу қажет.

Қазақстандағы кәсiпорындардың дамуына кедергi болып тұрған негiзiнен макроэкономикалық факторлар, атап айтқанда:

-     қаржы немесе ресурстың жеткiлiксiздiгi мен инвестициялық белсендiгiнiң әлсiздiгi;

-     бюджеттiң әлеуметтiк тұрғыдан алғанда қатаң жобасы, жұмыссыздықтың жоғары деңгейi, төлем қабiлеттiлiгiн төмендетiп, бюджет тапшылығы жағдайындағы өндiрiс талаптарын бере алмауы өнiмдi өткiзуде қиындықтар туғызуда;

-     импорттың өсуi жағдайында ұлттық тауардың бәсекелiк қабiлетiнiң төмендеуi;

-     салық жүйесiнiң жетiлмегендiгi атап көрсетiледi.

Қазақстандағы нарықтық қатынастардың қалыптасуының объективті және субъективті жағдайлары, ішкі нарықтың шамадан тыс ашықтығы және қорғалмағандығы, шаруашылық субъектілерінің әрекет ету сипаты, басшылықтың кәсіпорын рөлін бағаламауы, оның қазіргі тұжырымдамаларының дамуы мен жүзеге асырылуын ынталандырмады.

Қазiргi уақытта Қазақстан Республикасының экономикасы түбегейлi жүйелi бағыттары мен шарттарының өзгерiсiмен сипатталады. Кәсiпорындар мен ұйымдарда басқарудың жаңа жүйесi қалыптасып келе жатқан негiзгi құралдардың бiрi кәсіпорын жүйесi. Жалпы кәсіпорын дегенiмiз - қазiргi заманғы iстiң жаңа әдiстерiн қолданудың бiрi болып есептеледi. Бiрақ оның ерекшелiгi республикадағы қиындықтарға тап болып тұр. Осы түйiндi мәселенiң бiрi - ол Қазақстандағы кәсіпорынтi ұйымдастыру тәжирибенiң азы, осымен қатар сапалы бiлiмдi мамандардың жоқтығы.

Кәсіпорын жайында экомикалық әдебиеттерде түсiнiктеме берiлiп, зерттеулер жүргiзiлiп, әртүрлi пiкiр-ойлар кеңiнен таратылған. Мысалы, француз ғалымы Ж.Ж. Ламбен өзiнiң 1996 жылы шыққан "стратегиялық кәсіпорын" атты кiтабында кәсіпорынтiң тарихи эволюциясын зерттеп көрсеткен. Соған байланысты кәсіпорын үш даму сатысына бөлiнiп, "пассивтi", "ұйымдастыру" және "активтi" деп аталған.

Жалпы айтқанда, "пассивтi" кәсіпорынтiң тән қасиеттерi болып iрi көпшiлiк потенциалды нарықпен шек қойылған ұсыныстың сәйкес болмауы сипатталады. Өндiрiстiң қуаттығы керектiгiн қанағаттандыруда жетiмсiз болып, сұраныстың ұсыныстан жоғарылап кеткенiмен байланысты. Соған орай пассивтi кәсіпорынке сәйкес нарық халықтың қажеттiлiгiн белгiлi және тұрақты етедi. Кәсіпорынтiң алғашқы даму дәрежесiнде әртүрлi коммерциялық қызметтер құралып, өтiм ұйымдастыру орнында және сатып алушылардың қарым-қатынастарымен белгiленедi. Кәсіпорын аспаптарына тұтынушының үмiтiн орындау емес, сонымен қатар жауапкершiлiктiң төмен түрлерi пайда болады. Басқаша айтқанда, осы кезеңге бюрократиялық көзқарас және де кәсiпорынның тек қана iшкi мәселелерiн шешу бейiмделiп отырады. Негiзгi басымдылықтардың бiрi болып, өндiрiстi дамыту және өнiмдiлiктi арттыру жолдарын iздеп табу жатады. Кәсіпорын тек қана шығарылған өнiмдi сатумен айналысып, сатып алушының мәселесiн шешу проблемасын мүлде қарамайды. Бiрақ мұндай нарықтың қарым-қатынасы ерекше үстем болуы уақытша. Осы кезеңдегi фирмалардың талаптарын алдын ала болжау және алдағы өзгерiстердi көрiп, болашақ күн тәртiбiн дұрыс ұйымдастыру қажет. Соған даярлық жасамаған фирмалардың өмiрi тек қана уақытша немесе болашағы белгiсiз болуы мүмкiн.

6-тақырып. Кәсіпорындағы логистикалық жүйе қызметінің стратегиясы

      Қазақстан Республикасының кейбiр мекемелерiнiң кәсіпорын ерекшелiктерi қазiргi заманға беймәлiм және де бұл даму сатысы шетел фирмаларының жұмыстарына лайықсыз екендiгi байқалған.

Кәсіпорынтiң келесi даму сатысы болып ұйымдастыру түрi де сонымен байланысты экономикада мынадай өзгерiстер тап болды:

-     өнiмнiң жаңа түрлерi енгiзiлiп, өзiне-өзi қызмет ету орындарының дамуы кеңiнен таралды. Жалпы өнiмдiлiктiң сапасы жоғарылап, көпшiлiк орындардың талабына лайықсыздығы байқалады;

-     нарықтық географиялық ықпалының аумағы кеңейiп және де сонымен қатар тұтынушылар мен өнiм өндiрушiлердiң психологиялық қарым-қатынасы өзгередi;

-     сауда маркаларындағы саланың саясаты дамып және саудадағы өзiне-өзi қызмет ету тәсiлi кеңiнен таратылып қолданылды. Осы сатыдағы кәсіпорынтiң негiзгi мақсаты - ол тиiмдi коммерциялық ұйымдастыру орындарын құру. Кәсіпорынтiң ролi өзгертiлiп сату концепциясына назар аударылды да және де оның нәтижелi жолдары iздестiрiлдi. Осы кезде сату әкiмшiлiгiнiң орындары құрылып, басқаша айтқанда, коммерциялық дирекциялар кеңiнен пайда болды. Олардың мақсатына сату орындарын қалыптастыру және сол үшiн әр алуан жұмыстарды ұйымдастыру қажеттiгi. Сонымен қатар жарнаманың батыл шараларымен таралуы арқасында "қолайсыз кәсіпорын" пайда болды. Кейбiр жағдайда оны ұсыныстың талабына жақын дайындайды. Бiрақ осымен қатар әртүрлi тұтынушының құқықтарын заңды түрде қорғау органдары да құрылады. Ал ендi, соңғы даму сатысындағы "активтi кәсіпорынтiң" стратегиялық мақсаттары негiзiнен үш факторларға байланысты. Олар:

-     техникалық үрдістiң жылдамдығын дамыту;

-     тұтынушы нарықтың толықтығы және де оның кемелiне келiп жетуi;

-     нарықтың халықаралық ынтымағын нығайту және сол жолдағы кедергiлердi жүйелi түрде жою.

Технологиялық үрдістердiң ықпалын нығайту және оның жылдамдығының артуы "инновациялық" кезеңiн тудырып, әртүрлi шығармашылық iзденiстер, концепциялар, ғылыми жаңалық ашу, өнертапқыштықпен байлынысты. Басқаша айтқанда "инновация" - ол айқын тiлектердiң арқасындағы өзгерiс нәтижесi.

Осы кезеңдегi ғылыми зерттеулер әр алуан университеттерде немесе жеке қоғамдар, арнаулы органдарда, орталықтарда дамиды. Мемлекет осыған орай, зерттеу жүргiзу үшiн көмек көрсетiп тұрады. Технологиялық инновацияның нәтижесi болып теоретикалық түрде жоспарларымен зерттеулер жүргiзу табылады. Олар апроббация тәсiлдерiне тексерiлiп, алдын ала қойылған мақсаттарға сәйкес болуы тиiс.

Технологияның эволюциясы тауар саясатына әсер аударып фирмалардың жұмыстарына, нарықтардың "тауар" құру мәселесi қарап тұрумен байланысты етедi.

Тауарлар сұранысын толық қанағаттандыру нарықтық "фрагментация" және "сегментация" стратегиясын дамытуға келтiредi. Осы жағдайда әртүрлi бәсекелестер пайда болып, бiрдей ұсыныс жасап, нарықтың өсiп келе жатқан сегментiн бақылап отырады. Айтылған факторлар нарықтың кеңеюiне және де оның халықаралық түрiн нығайтуға жол алып, қазiргi жағдайда Еуропа елдерiнде - жалпы нарықтың құрылуына, ал дүние жүзiнде - ГАТТ (тариф және сауда бас келiсiмi) туғанын дәлелдейдi. Соның нәтижесiнде сауданың түрi нығайтылып, бәсекелестiк артуда.

Жалпы шетелдегi кәсіпорынтi басқару қызметi әртүрлi субъектiлердiң бiр-бiрiмен қарым-қатынасты арттырумен байланысты. Соған орай бiздiң республикамызда кәсіпорын қызметiн ұйымдастыру жолдарының жаңа ыңғайын болдырып, дамытқан дұрыс.

Соңғы жылдары шетел кәсiпорындарының ерекшелiгi болып "сервис" әрекетi көзге түсуде. Сондықтан болашақ қоғамды осы жерде "қызмет ету экономикасы" деп атайтын көрiнедi. Мысалы, БҰҰ-ның мәлiметтерi бойынша ұлттық өнiмнiң жартысынан көбi қызмет ету саласында өндiрiледi. Осыған орай қызмет ету (қай сала болсын) көпшiлiгiнде қазiргi бәсекелестіктің қайнар көзi болуы мүмкiн. Басқаша айтқанда, экономикада "сервис бәсекесi" пайда болғаны дәлелденген.

Қосымша айта кететiн жайдың бiрi - бүгiнгi экономиканың ерекшелiгiне қарай тауарлардың ақшаға сатудан басқа жолдары бар екенi. Олардың бiрi - аренда (лизинг). Соған байланысты Қазақстан кәсiпорындары сату жұмысын жүйелi түрде жүргiзуi тиiс.

Мiне, барлық айтылғанға орай кәсіпорын ролi сатушылар мен тұтынушылар арасындағы, "коммуникация" және айырбастауды нығайтумен байланысты. Бiрақ айырбастаудың ең алғашқы және әр жерде қосақтасып жүруiне "коммуникация" үрдісi қажет. Соның iшiндегi негiзгiсi - ол үздiксiз ақпарат толқын жүйесi. Кәсіпорын басқарумен қатар сәйкес болып ақпаратты берген және алған адамдардың ортақтық қарым-қатынасы және олардың жалпыға бiрдейлiгi болып есептеледi.

Коммуникация және ақпарат әртүрлi, бiрақ бiр-бiрiмен байланысты. Соған орай коммуникацияны дұрыс ұйымдастыру жолы кәсiпорынның болашағымен сәйкес.

Кәсіпорынтiң маңызды мәселелерiнiң бiрi - ол ақпаратпен қамтамасыз ету. Қазiргi жағдайда байланысты ақпарат - ол кәсіпорынтiң негiзгi стратегиялық қоры және нарықтың ең құнды тауары болып саналады. Осымен қатар, кәсіпорынтiң ақпарат жүйелерi кәсiпорындарда негiзгi керектi ақпаратты жинау және талдаумен шұғылданады.

Кәсіпорын ақпарат жүйелерi мынадай басқару дәрежелерiмен байланысты: сатып алушылар, олардың санының көбеюi, кәсіпорынтiң бастапқы мақсаттары болып есептеледi. Өнiм шығарушы тек қана оны шығарған өнiмiн сатып алушы бар болған кезде жұмысы алға басады. Жағдайлардың жиынтығының арасында қор және шығындар қаражатын дұрыс қолдану факторларына осы жүйенiң төрт элементi әсер етедi:

Тауар - ол өнiм шығарушының нарыққа сатылудағы арналған заты;

Баға - сатылған тауардың құны;

Нарық - заңды және қоғамдық құқықтық мүшесi ретiнде тауарды сатып алу;

Пайда - сату көлемi, ол шығындарды жайып бағаны белгiлi түрде ұстауға қажет. Айтылған жағдайлар кәсіпорын мәселелерiнiң теория және практикасын тереңiнен зерттеу жолдарын алуға тиiс.

Кәсіпорын мақсаттары және стратегиялық бағдарламасы, осымен қатар, уақытты ескерумен байланысты екендiгiн де ескерген дұрыс. Шетелдiк кәсіпорын жолдарын қазiргi Қазақстан экономикасына енгiзудi қолға алған жөн. Оның арқасында бiздiң мемлекеттiң өндiрiс, коммуникациясы және техниканың ерекшелiктерiн ескеруiмiз керек. Сондықтан елiмiздiң экономикасын нығайту жолында кәсіпорынтi тек қана қолдап, дұрыс шешiмдер қабылдауға тиiспiз.

Осыған байланысты Қазақстан Республикасындағы кейбiр мәселелердiң ерекшелiктерi қазiргi заманға беймәлiм және де, бұл даму сатысы шетел фирмаларының жұмыстарын, лайықсыз, бiрақ дамыған елдердiң экономикасынан пайдалану керек.

Қазақстан Республикасында жүргiзiлiп жатқан реформалар түрлi қиындықтарға кездесуiнiң объективтi себептерi де мол. Реформа қиындығы көп, зардабы мол күрес барысы болғандықтан, түрлi қиындықтардың туындауы қалыпты құбылыс.

Қазақстан Республикасы дамушы ел болғандықтан алдында көптеген қиындықтардың болуын жеңе бiлуде.            

Халық шаруашылығы кәсіпорындарының бәсекелі нарықта нәтижелі жұмыс жасауларына, олардың өндірістік, ғылыми-техникалық, өткізушілік қызметтерінің тиімді басқарылуына, өткізу нарығының сипаты мен қажеттіліктерін, бәсекелестерінің артықшылықтары мен мүмкіндіктерін анықтауға жағдай туғызатын маңызды құралдардың бірі болып кәсіпорынның кәсіпорын жүйесі саналады.

Отандық кәсіпорындарды басқару жүйесіне кәсіпорынті енгізу ерекшеліктері 1990-шы жылдар басында пайда болып, бүгінгі күні сыртқы орта факторларымен байланысады. Кәсіпорынтің даму деңгейі мен сипатты ерекшеліктері осы қатынастар мен жалпы экономика және жекелей ішкі жүйелерінің даму деңгейлеріне тәуелді.

7-тақырып. Кәсіпорынның инвестициялық және инновациялық стратегиясы

       Бүгінгі кәсіпорын мәні тұтынушының қажеттілігін кәсіпорын пайдасына айналдыратын кәсіпкерлік қызметте көрініс алады. Кәсіпорын – бұл тауарларды итермелеу емес, тұтынушының талаптарын, нарықтың нақты сегменттерінің талаптарын талдап ескеретін, жаңа тауардың анықталған талаптарына сәйкес өңделген, ғылыми зерттелген тұжырымдама.

Қазіргі таңда еліміздегі көптеген  өндірістік және қызмет көрсетуші кәсіпорындар өздерінің шаруашылық қызметтерін осы кәсіпорын жүйесімен байланыстыра отырып, нарық талаптарына икемделуде. Дұрыс ұйымдастырылған кәсіпорынтік жүйе өзінің нәтижесін еселеп қайтаратынын уақыттың өзі дәлелдеуде.