«Кәсіпорын стратегиясы» пәні бойынша дәрістер тезистері

Кәсіпорын кәсіпорынға өндірістің әлеуметтік-экономикалық тиімділігін қамтамасыз ететін механизм ретінде отандық кәсіпорындармен әлсіз пайдаланылады.

Барлық отандық кәсіпорындар оның құралдарын масштабты түрде қолдануға көше алмайды. Қазақстан Республикасының нарықтық қатынастардың дамуына қарай кәсіпорын толыққанды бола бастайды.

Отандық кәсіпорынтің дамуында үш деңгейді бөліп көрсетуге болады:

-     кәсіпорынтің жеке элементтерін локалды енгізуді білдіретін төменгі деңгей. Мысалы, фирма жаңа нарық сегментін игеру мақсатында жаңа тауаралар шығарады, олардың жарнамасын активті түрде жүргізеді, яғни кәсіпорынтің жеке құралдарына сүйеніш жасайды.

-     Кәсіпорынті ұйымдастырудың екінші деңгейі  - жартылай енгізу. Бұл деңгейде фирма кәсіпорынтің жеке элементтерін қолданып қана қоймай, кәсіпорын концепциясын тұрақты қолданады. Бұл «кәсіпорын-микс» деп аталады.

-     Үшінші деңгей – жаһанды енгізу. Бұл деңгейде кәсіпорын концепциясы  макродеңгейде қолданылады және мемлекет, кәсіпорындар және басқа да нарық субъектілерінің қызметін сатып алушылар қажеттіліктеріне және сатып алушы нарығын қалыптастыруға бағытталады.

Кәсіпорынтің қызмет етіп тұрған бөлімшелерінің анализі осы бөлімшелердің мазмұны бойынша кәсіпорынтің: өткізу, жарнама, коммерциялық және т.б. тек жеке функцияларын жүзеге асырады.

Кәсіпорындардың кәсіпорын қағидасына сәйкес өндірістік-өткізу қызметін ұйымдастыруға көшуі басқару құрылымын, қызмет сипатын және шаруашылық басқармасының ойлау стилін өзгертумен сипатталады.

Қазіргі уақытта кәсіпорын қызметіне кәсіпорын жүйесін кешенді енгізуді келесі факторлар тежейді:

- кейбір кәсіпорындардың төлем қабілетсіздігі және төлемеу мәселелері;

- өнімнің төмен бәсеке қабілеттігі және қаржылық, материалдық және т.б. ресурстардың болмауы;

- делдалдық және коммерциялық құрылымдардың белсенді дамуы;

- басқармалардың нарықтық менталитетінің дамымауы және кәсіпорын бойынша мамандандырылған кәсіпқойлардың болмауы.

Республикамыздағы кейбір кәсіпорындар мен фирмалардың кәсіпорын бөлімшелерінің анализі осы кәсіпорындардың негізінен жабылып қалмау мәселесімен айналысады, сондықтан олар өздерінің өндірістік мүмкіндіктеріне бағытталған және тауар мен қызмет көрсетудің қазіргі нарығының даму динамикасы мен өзгерістерін ескермейді.

Қазақстан Республикасындағы нақты нарықтық қатынастардың қалыптасуымен кәсіпорындардың іс-әрекетінің белсендігінің артуына байланысты кәсіпорынтік кіші жүйелерінің өтпелі вариантының интеграциялық кәсіпорынтің толық моделіне көшуі қажет.

Ірі кәсіпорындарда кәсіпорынтік функциялардың толық кешенін жүзеге асыратын кәсіпорынті басқарудың толық масштабты құрылымын құру қажет. Кәсіпорынтің оңтайлы кешенін әзірлеу стратегиясы келесі ұйымдастырушылық – экономикалық шаралардың жүргізілуін талап етеді:

-     кәсіпорын саласындағы отандық және шетел кәсіпорындарының тәжірибесін әзірлеу, біріктіру және тарату үшін, маркетолог мамандардың кәсіпқойлық деңгейін жоғарлату және кеңес беру үшін, басқа да елдердің мамандарымен байланысты орнату және дамыту үшін Кәсіпорынтің американдық ассоциациясы, Кәсіпорынтің дүниежүзілік ассоциациясы, Өндірістік кәсіпорынтің еуропалық ассоциациясы, Бүкіл ресейлік кәсіпорын ассоциациясы және т.б. қоғамдық ұйымдар сияқты кәсіпорынтің Қазақстандық ассоциациясын құру қажет.

-     кәсіпорын стратегиясын әзірлеу үшін, кәсіпорынтік зерттеулерді жүргізу үшін, тауарлық, бағалық, өткізу және коммуникациялық саясаттарды жүзеге асыру үшін ҚР алдыңғы қатарлы кәсіпорындарының тәжірибесі  бойынша аймақтың барлық кәсіпорындарында кәсіпорын бөлімдерін ашу қажет, себебі кәсіпорынтік стратегияны қалыптастыру кәсіпорын қызметін ұйымдастырушылық қайта құруды, кадрлық, интеллектуалдық және ақпараттық қамтамасыз етуді талап ететін күрделі үрдіс.

Әрбір кәсіпорын өзінің кәсіпорынтік ұйымдастырушылық құрылымын қайта қарастыру керек. Яғни, кәсіпорынның ішкі және сыртқы ортасының өзгеруіне байланысты кәсіпорын мақсаттарының сипаты мен бағыты, оларды жүзеге асыру әдістері де өзгереді. Осыған байланысты, кәсіпорынтік құрылым белгілі бір икемділік пен бейімделгіштікке ие болуы керек, яғни, кәсіпорын стратегиясының өзгеруіне қарай өзінің ұйымдастырушылық нысандарын өзгерте білу керек. Мысалы, егер кәсіпорын әртүрлі тауарлық ұнамдылық орын алған әртүрлі нарықтарда өз өнімін шығарғысы келсе, онда кәсіпорын қызметін нарықтық тип бойынша ұйымдастырған мақсатқа сай. Егер аталған өнім тұтыну спецификасын ескеретін көптеген аймақтарда сатып алынатын болса, кәсіпорынтік құрылым аймақтар бойынша ұйымдастырылуы мүмкін. .

Басқарудың орталықтандырылған және орталықтандырылмаған қатынастары фирманың ұйымдық басқару құрылымында маңызды орын алады. Мысалы, маңызды түрде географиялық жағынан алыс өткізу нарығында  әрекет  етуші  фирма  үшін, оның жекелеген бөлімдерінің   шешім     қабылдаудағы    жоғары    дербестігі   тән,   яғни   сөз   басқарудың

Фирманың ұйымдық құрылымы

орталықтандырылмаған сипатында болып отыр. Осыған керісінше, нарықтың аса үлкен емес сегментінде бірыңғай өнімдерді өткізуші фирма, негізінен, орталықтандырылған сипаттағы басқаруды қолданады. Сонымен бірге, кәсіпорынтің кейбір стратегиясы, мысалы, диверсификация, басқарудың жекелеген қызметтерінің орталықтандырылған, сол сияқты орталықтандырылмаған үйлесімін талап етуі мүмкін.

Басқару буындары қызметтерінің бөлінуін талдаудың да маңызы зор. Фирманы басқару буындарының болуы оның стратегиялық белгілеулеріне сәйкес қаралуы тиіс. Мысал үшін, саладағы технологиялық лидердің стратегиясына басымдық беруші фирма дербес буын ретінде ҒЗТКЖ (НИОКР) бөлімін қажетті деп санайды.

Бұл жерде ең бастысы фирма қызметінің стратегиялық бағыттарын анықтау және өндірістік - өткізу құрылымдарының қазіргі иерархиясына сәйкестендіру болып отыр.

Қаржыландыру, жоспарлау жүйелері, есеп және бақылау, ақпараттық жүйелер және т.б. – олардың барлығы фирма қызметін басқару жүйесінде қолданылатын элементтер болып саналады.

Фирманың алдағы уақытта көздеп отырған стратегиясына қазіргі жүйенің сәйкестік дәрежесін анықтау өте маңызды. Мысалы, егер өнімдермен жабдықтаудың ұзақ мерзімдік контрактылары жасалған болса, жылдық және тоқсандық жоспарларды пайдалануды фирма дұрыс емес деп шешуі мүмкін.

Кәсіпорынның кадрлық құрамы немесе кадр саясаты – кәсіпорынның тиімді қызметін қамтамасыз етуші ең маңызды бағыт болып саналады. Бұл бағыттың принциптері:

-     материалдық ынталандыру жүйелерін жасау;

-     қызметкерлердің бастамаларын көтермелеу;

-     қызмет бойынша көтерілу мүмкіндіктерін қамтамасыз ету;

-     қызметкерлердің өз пайдаларымен фирмаға қатысуы.

Кадрлық саясатқа талдау жасау өндіріс пен өткізудің көптеген ақаулықтарын анықтап, оларды жоюға мүмкіндік береді, өйткені жұмыскерлер еңбегіне ішкі және сыртқы сыйақы төлеудің оңтайлы жүйесін жасау фирманың стратегиялық және практикалық міндеттерін нәтижелі түрде жүзеге асыру үшін пәрменді жағдайға айналады.

Мақсат ретінде болашақта қалайтын нақты жағдай түсіндіріледі.

Мақсат келесі қызметтерді орындайды:

-     баламалы мінез-құлықтарды таңдау критерийлері;

-     кәсіпорынтік бақылауды жүргізу кезіндегі жөнелту нүктесінің базасы болып қызмет етеді.

Мақсаттарды былайша жіктеуге болады:

-     сандық және сапалық – сандық мақсаттар мен нарықтың жаңа сегменттерін игеру, фирма беделінің артуы болып саналады, бұл – сапалық мақсаттар;

-     негізгі және себептік үлесінің көптігін анықтайды;

-     жоғары және бағыныштылар.

Мақсаттардың мазмұны көлемі, уақыты жағынан дәл қисындалған болуы тиіс. Мақсаттарды оқшау түрде емес, бір-бірімен өзара байланыста қараған дұрыс.

10-тақырып. Кәсіпорынның сыртқы экономикалық қызметінің стратегиясы

       Мультипликатор (латын сөзінен – көбейткіш, ұлғайтамын дегенді білдіреді) – бұл оңды кері байланыстың басқарылатын жүйесінің шығатын шамасына көбейтуші әсерінің шегін көрсетуші коэффицент.

Фирма зерттеулердің қандай түрлерін жүргізуінен болады, ақпараттық қамтамасыз етудің қандай көздері бар, осылардың барлығы бағдарламада көрсетіледі.

Оны әзірлеу кезінде, жоспарланатын өнімдердің өткізу көлемін және пайда нормаларын қамтамасыз ете алатын, кәсіпорынтік қаражат сомасын бағыттаудың қажеттілігі ескеріледі.

Осыдан шыға отырып, бағдарламаның қорытынды бөлімінде осы өткізуге жұмсалатын сметасы келтіріледі және оның тиімділігіне баға беріледі.

Кез келген бағдарламаны жүзеге асыру қаржылық, материалдық, еңбек ресурстары шығындарын талап етеді.

Мақсатты нарық пен өз кәсіпорыны бойынша жиналған ақпараттар, алға мақсаттарды қалыптастырудың негізі болып қызмет етеді.

Кәсіпорын стратегиясын жасау барысында ең басты назар аударатын жағдай бәсекеге қабілетті өнім өндіру мақсатын жүзеге асыру қажет.

Отандық және шетел экономикада бәсеке қабілеттілік түсінігі кең қолданылады, бәсеке қабілеттілік мысалы, өнім, жұмыс, қызмет көрсету, тауар, фирма, мемлекет, сала, аймақ, технология және өндіріс, инфрақұрылым, бағалы қағаздар, ақпарат, жұмыс күші, нормативтік актілер, техникалық құжаттар сипаттамалары сияқты әртүрлі объектілерге қатысты пайдаланылады. Сондай-ақ, инновациялық, экологиялық, жаһанды, ұлттық және гуманистикалық бәсеке қабілеттілік сияқты түсініктер бар.

Жеке объектілердің спецификасын жалпылай алғанда, келесідей анықтаманы келтіруге болады: «бәсеке қабілеттілік – бәсекелі нарық жағдайында ұқсас объектілермен салыстырғанда объектінің бәсекелесе алу қабілеттілігі».

Бәсеке қабілеттілік түсінігінің екі қағидасы бар: өндіруші көзқарасы бойынша және тұтынушы көзқарасы бойынша.

Бірінші (өндіруші бойынша) көзқарас бойынша өндірушінің ішкі бәсекелік артықшылығы ретінде өндіруші үшін дайын өнімнің, тауардың немесе құндылықтың бәсеке қабілеттілігі. Өндіруші үшін тауардың бәсеке қабілеттілігі ең алдымен қаржылық нәтижелерді және кәсіпорынның қаржылық жағдайын білдіретін бағада (шығындарда) көрінеді. Аталған аспект кәсіпорынның шаруашылық іс-әрекетінің салыстырмалы анализі мәселесінің туындысына әкелетін технология, өндірісті ұйымдастыру, қамтамасыз ету, өткізу және бәсеке қабілеттілік арасындағы тікелей байланысты білдіреді.

Тұтыну көзқарасы бойынша бәсеке қабілеттілік деп тауардың ұқсас тауарларға қарағанда критериялар қатары бойынша артықшылығы түсініледі. Ол нарықпен (конъюктурамен, сұраныспен) тікелей байланысты көрсетеді және жалпы кәсіпорын мәселесі болып табылады. Жалпылама түрде бәсеке қабілеттіліктің    объектілері    мен    деңгейлерінің    арасындағы     байланыс

6-суретте көрсетілген.

Суретте көрсетілгендей бәсеке қабілеттілік деңгейлері өзара тығыз байланысқан, яғни, жеке объектілер бәсеке қабілеттілігі факторларының өзара байланысын білдіреді.

Әрине, бәсеке қабілетті кәсіпорындар мемлекет бәсеке қабілеттілігінің басты құрамдас бөлігі болып табылады. Бәсеке қабілеттілік кәсіпорынға қатысты түсінікті және өлшемді. Бәсеке қабілеттілікті

-     кәсіпорынның бәсекеге түсу қабілеті;

-     бәсекеге түсетін бәсекелік орта ретінде түсіну керек.

Бәсеке қабілеттілік деңгейлері арасындағы өзара байланыс

Мемлекет бәсекелік ортаны қалыптастыра отырып, кәсіпорынның сәттілік факторларын немесе кәсіпорын бәсеке қабілеттігінің факторлық шарттарын білдіретін кәсіпорынның бәсеке қабілеттігіне әсер етеді. Олар өте маңызды, себебі алынған нәтижелерді өндірушінің кәсіпорынтік қызметін жетілдіру үшін, бәсекелік стратегияны әзірлеу үшін, кәсіпорынның бәсеке қабілеттігін нығайту және өсіру үшін пайдалану мүмкіндігін көрсетеді.

   Кәсіпорындағы кәсіпорынтік бөлім жұмысының тиімділігін және шығарылатын өнімдердің бәсекелік қабілетін қалыптастыру бойынша іс-әрекеттердің нәтижелілігін арттыру мақсатында, өңдеу саласына қатысты кәсіпорындардың және осы саланы шикізатпен қамтамасыз етуші кәсіпорындар ұйымдарының бірлесуімен ақпараттық-кәсіпорынтік жүйе орталығын құруға болады.

Бұл орталық нарыққа өнім шығаратын кәсіпорындардың өзара бірлесіп жұмыс істеулеріне, ішкі нарықтан шетелдік өнімдерді ығыстыру әрекеттерін жұмылдыруға, сыртқы нарықта өнімді өткізу саясатын жетілдіруге және осы саланы ары қарай дамыту мәселелері бойынша пікір алмасуға жағдай туғызып, жалпы алғанда, еліміздің ішкі нарығында отандық өнімдердің сұранысын арттыру тетіктерін айқындауға септігін тигізуі шарт.

Сонымен қатар, бұл орталық әрбір кәсіпорын бойынша оның даму деңгейін, жалпы ішкі нарықтағы үлесін, нақты көрсеткіштер арқылы ол кәсіпорындардың рейтингтік жүйедегі орнын анықтау жұмыстарымен де айналысуына болады.

Кәсіпорынтік бөлім қызметінің негізгі бағыттарын өнімнің өмірлік кезеңдеріне байланысты үйлестіру кәсіпорынға нарықтағы өзгерістерді дер кезінде ескере отырып, өнімдерінің бәсекелік қабілетін арттыру қадамдарын анықтауға жағдай жасайды.

Өнімнің өмірлік кезеңдерінде әрбір бағыт бойынша тиісті зерттеулер, ұсыныстар, мәселені шешудің нақты жолдары белгіленіп, осы арқылы, кәсіпорынның нарықтағы тауарлық стратегиясын жетілдіру шаралары қамтамасыз етілуі тиіс.