Меншіктік капитал

РП= О1+ТП-О2

мұнда О1 - жоспарлы кезең басындағы таратылмаған өнім қалдығы;

ТП - алдағы жылда шығару жоспарланатын тауарлык, өнім;

О2 - жоспарлы кезең аяғында таратылмаған өнім қалдығы; Таратылмаған өнім қалдығының құрамы, олардың өзіндік құн бойынша көлемін таратылатын өнімге шығынды жоспарлауда есепке алу керек. Шығындар есебінің көлемі бір таратылатын өнім көлемінің табысын анықтау үшін өнімді таратудан түсім бір түрде болу керек. Оған шығын құрайды:

Срп=Соі +Стп-Со2

мұнда, Срп - - алдағы кезеңце (жыл, тоқсан) толық өзіндік құн бойынша таратылатын өнімге шығын;

Соі  - жоспарлы кезеңде (жыл, тоқсан) басында таралмаған дайын өнім қалдығының нақты өндірістің өзіндік құны.

Стп - өнімді өндіру және өткізуге шығындар сметасын анықтайтын келешек кезеңце жоспарлы толық өзіндік құны;

Со2 - жоспарлы кезең (жыл, тоқсан) аяғында өткізілмейтін дайын өнім қалдығының жоспарлы өндірістік өзіндік құны.

ЖШС «Гермес» кәсіпорынның өткізілетін өзіндік құнын білу үшін өнім

бірлігінің жоспарлы өзіндік құнын есептеу керек. Өнім бірлігінің жоспарлы өзіндік құны сәйкес түрдегі өнім өндірісіне жоспарлы шығынды оның табиғи түрдегі жоспарлы көлеміне болумен анықталады, ал жалпы өнімнің 1 теңгеге шығыны - барлық өнімнің өзіндік құнының оның құндылық түрдегі (өткізу бағаларын салыстыруда) көлеміне бөлу жолымен анықталады.

С жоспар = £     барлық     өнім шығыны / V өнім жоспары

мұнда С жо.спар - жоспарлы өзіндік құны;

V өнім жоспары - өнім көлемі өзіндік құн;

£ барлық өнім шығыны - сәйкес түрдегі барлық өнімді өндіруге шығынның  жалпы сомасы.

Жалпы өнімнің 1 теңгесіне шығын = С барлық өнім / Е барлық өнім

мұнда, С барлық өнім - барлық өнімнің өзіндік құны;

Е өнім - құндылық түрде өнім көлемі. /12/

ЖШС «Гермес» кәсіпорында тауарлық өнімін жүзеге асырудың жоспарлы шығынның шығарылатын өнімнің әрбір түрі бойынша жоспарлы жылда тауарлы өнімнің табиғи түрдегі (тонна) көлеміне байланысты есептелінеді. Мысалы, жоғарғы сұрыпты майдың жоспарлы құнын есептеу үшін керек:

1)   С жоспар = 19800 мың теңге / 900 тонна = 22 мың теңге/тонна Сондықтан 1 тонна майдың өзіндік құны кәсіпорынға жуық шамамен 22000 теңгеге келеді. 1 теңгеге шығын жалпы өнімнен құрайды:

46 22000 мың теңге / 776802 мың теңге = 0,02 теңге.

2) нан сату өндірісі бойынша тауарлық өнімнің жоспарлы өзіндік құны: С жоспар = 35000 мың теңге / 85 тонна = 411,75 мың теңге/тонна

1 теңгеге шығын жалпы өнімнен құрайды:

411,75 мың теңге /1139 мың теңге = 0,36 теңге.

3) сүт пісіру бөлімы бойынша жоспарлы өзіндік құн:

С жоспар= 3730,68 мың теңге / 550 тонна = 6,78 мың теңге/тонна

1 теңгеге шығын жалпы өнімнен құрайды:

6,78 мың теңге / 17258 мың теңге = 0,003 теңге.

Табиғи түрде өткізілетін өнім көлемінің АҚ СФ  «ЖШС «Гермес»» кәсіпорында құрайды:

Өткізілетін май көлемі 800 тонна + 900 тонна - 1150 тонна = 1150 тонна

Оған шығындар құрайды:

Өткізілетін майдың толық өзіндік құны = 18700 (нақты өзіндік құн) + 19800(жоспарлы өзіндік құн) - 12100 (өкізілмеген өнімнің жоспарлы өзіндік құны)= 26400 мың теңге.

Нан сату бөлімінің өнімі табиғи және ақшалай түрдегі өткізу көлемі

аналогиялық есептеленеді:

Нан сату өнімнің толық өзіндік құны = 32596,6 + 2435,8 - 224 = 4871,4 мың теңге.

Сүт  сату өнімнің толық өзіндік құны = 9067,3 + 2778,38 - 6289 = 5556,3 мың

Қазіргі жағдайда кәсіпорын қызметі түсім есебінің екі әдісінің біреуін қолдана алады, ал соған сәйкес оны жоспарлау өнімді өткізу сәті болып табылады: тиелген өнім үшін ақшаның есепті шотқа (кәсіпорын кассасына) түсуі немесе өнімді тиеу мен есепті құжаттарды сатып алушыға көрсету.

Біздің кәсіпорында түсім кәсіпорынның есепті шотына түсуі бойынша жоспарланады,   сондықтан   өткізілмеген   өнімнің   жоспарлы   кезеңінен басындағы қалдығы қосады:

-  қоймадағы дайын өнім;

-  төлеу мерзімі жетпеген тиелген тауарлар;

-  сатып алушы мерзімінде толығымен тиелген тауарлар;

-  сатып алушылар жауапкершілігінде сақтаулы тауар.

Өткізілетін өнімнің толық өзіндік құнын анықтауда бұл қалдықтар есепті кезеңінен нақтылы өндірістік өзіндік құн бойынша олардың нақты (күтулі) мөлшерінде алынады. Жоспарлы кезеңнің аяғында өнім қалдығының құрамында алғашқы екі элемент қана есептеленеді, өйткені сатып алушы уақытында төлемеген жөне сатып алушы жауапкершілігіндегі сақтаудағы тауарлар ЖШС «Гермес» кәсіпорында есепті және келісімшарттық тәртіпті бұзу болып саналады, сондықтан жоспарланбайды. Жоспарлы кезеңнің аяғында өткізілмеген өнім қалдықтарын анықтауда өндірістік өзіндік құн және запас нормасы бойынша біркүндік өнім шығарылымысүт шығады. Жылдық жоспарлауда 4 тоқсан, тоқсандық жоспарлауда сөйкес тоқсан көрсеткіштері қолданылады.

Кәсіпорында өнімді өткізу бөлімі бар оның ең негізгі бөлігі болып дайын өнімді Алматы қаласындағы нарықтарға және дүкендерге тиімді өткізу. Компанияда өзінің дистрибьютерлік жүйесі бар, ол дайын өнімді тек Аламаты қаласында ғана емес сонымен қатар оның шетіне де өткізеді.

Өнімді өткізу үшін, өнімнің бағасы оның өзіндік құнына, биржа нарығында қалыптасқан бағаға және бөлшек саудаға байланысты қойылады. Баға орнатудың ең негізгі қағидасы ол – беріктілік, өнім сапасының деңгейі, бәсекеқабілеттілігі.

      Өнімдік өзіндік құнына қандай шығындар кіретініне байланысты Қазақстанда әдетте оның мына түрлерін атап көрсетеді:

    Өндірістің шығын есебі мен калькуляциясы басқару есебі жүйесінің элементтерін жасаушылар болып табылады. Бұл арада өнімнің өзіндік құны ретінде, әдетте, ақшалай түрде көрінетін өндіру мен өткізу шығындары деп түсінеді.

Өнімдік өзіндік құнына қандай шығындар кіретініне байланысты Қазақстанда әдетте оның мына түрлерін атап көрсетеді:

•        цехтың  өнімді   дайындаудағы   шығынын   сипаттайтын цехтық;

•        өнім  өндірісін ұйымдастыру  шығынын   қамтитын  өндірістік;

•        толық, яғни өнім өндірудің және өткізудің барлық шығындарын қамтитын өзіндік құн.

Өнім (жұмыс, қызмет) бірліктерінің өзіндік құнының есеп жүйесі калькуляциялау деп аталады.

Калькуляциялау объектісіне (шығын шығарушы) - өткізуге арналған кәсіпорынның өнім (жұмыс, кызмет) түрлері жатады. Оның іріктемесі калькуляциялау процесінің алдында жүреді..

Кез келген ұйымда калькуляциялау белгілі бір принциптерге сәйкес жүзеге асырылады:

•        өндіріс   шығындарын   жіктеу   (нормативті   құжаттарға сәйкес);

•        шығын есебінің объектісін, калькуляциядау объектісін және калькуляциялық бірлікті белгілеумен;

•        жанама шығынды бөлу әдісін іріктеумен;

•        шығынды кезеңдер бойынша жіктеумен;

•          өндірістің және күрделі қаржы жұмсалымының ағымдағы шығыны бойынша бөлек есеппен;

• шығын есебінін әдісімен калькуляциялауды іріктеумен.
Шығын есебі объект бойынша калькуляциялаудың тапсырыстық әдісін, қайта бөлу әдісін, процестік әдісін бөліп көрсетеді.

Шығын есебінің және калькуляциялаудың тапсырыстық әдісі өзгеше өнімді өндіргенде немесе өнімге тапсырыс бойынша өндірісте қолданылады. Ол, әдетте, өндірісті бір тұрпатпен ұйымдастыратын кәсіпорындарда, сондай-ақ ұсақ сериялы кәсіпорындарда, құрылыста және қызмет көрсету саласында қолданылады.

Бұл әдістің мәні - барлық тікелей шығындар жеке тапсырыстар бойынша белгіленген калькуляция баптарында ескеріледі. Ал, қалған шығындар пайда бөлу орны бойынша ескеріліп, белгіленген бөлу базасына сәйкес тапсырыстардың өзіндік құнына қосылады.

Шығын есебі мен калькуляциялау объектісіне жеке тапсырыстар жатады.

              Шығын есебі мен калькуляциялаудың қайта бөлу әдісі біркелкі өнім белгілі бір тізбекпен (қайта бөлу) өндірістің барлық кезеңінен өтетін түйдекті және сериялық өндіріс саласында пайдаланылады. Калькуляциялау объектісіне әрбір қайта бөлуі аяқталған өнім жатады, ал шығын есебінің объектісі - қайта бөлу, яғни келесі қайта бөлуге жөнелтілуі мүмкін немесе басқа тарапқа өткізілуі ықтимал жартылай дайындалған әзір өнімді алумен бітетін технологиялық процестің бір бөлігі.

Бұл әдістің мәні - тікелей шығындар тіпті бір қайта бөлуден әр түрлі өнім алынатын болса да, өндіруді қайта бөлу бойынша ағымдағы есепте көрініс табады.

Шығынды калькуляциялауды ФИФО және орташалау әдістерімен жүзеге асыруға болады. Алғашқы жағдайда өнім бірліктерін өңдеу өңдеуге жаңа өнімдердің түсу шамасы бойынша жүргізіледі: Екіншісінде - өнім бірліктерінің қоры кезең басында басталып, есептік кезеңнің шегінде аяқталады деп топшыланады.

Бұл әдісте калькуляциялау техникасы аналитикалық кестені толтыруға жиынтықталады: шартты бірліктердегі өндіріс көлемінің есебі; бір шартты бірліктің өзіндік құнын бағалау; дайын өнімдер мен аяқталмаған өндірістің өзіндік құндарының есебі.

Калькуляциялаудың аса қажетті алғы шартына өндірістік шығынның жиынтық есебін ұйымдастыру жатады. Өнеркәсіптерде өндірістің жиынтық шығын есебі мен калькуляциялауға екі нұсқа қолданылады - жартылай дайындалған өнімсіз және жартылай дайындалған өнімді.

        Өнім өндіру мен калькуляциялау шығын есебінің басқа бір нұсқасы - өзіндік құндардың толық емес есебі. Нақты қандай шығындар өзіндік құнға кіретіні туралы бірыңғай тәсілдеме жоқ. Өзндік құнға тікелей шығындар да, өзгермелі шығындар да, өндірістік шығындар да кіруі мүмкін. Алайда, өзіндік құнға әр түрлі шығындар түрліше толық боп кіруіне қарамастан, жалпы алғанда, ағымдағы шығындардың бір бөлігі ескерілмейді және калькуляцияланбайды, ол залалсыздық нүктесіне жеткенге шейін ұдайы шығынды білдіретін, ал жеткеннен кейін салық салынғанға дейінгі пайда (операциялық пайда) деп саналатын маржиналдық табыс есебінен орны толтырылады.

Тура осындай шығын "директ-костинг" жүйесінің негізіне жатады. Бұл жүйенің мәні - өзгермелі шығын дайын өнім түрлері бойынша қорытындыланады, ал ұдайы шығын жеке шотқа жиналып, ол (ұдайы шығын) пайда болған есептік кезеңнің жалпы қаржылық нәтижесінің есебінен есептен шығарылады.

Өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың қарапайым әдісі біртекті өнім шығаратын кәсіпорында (су электр станциялары, кен, көмір, мұнай мен газ өндіретін кәсіпорындар) пайдаланылады. Оларда, әдетте, аяқталмаған өндіріс болмайды (егер де олар болса, онда оның көлемі шамалы болады) және шалафабрикаттарды өзі өндіреді. Егер де кәсіпорын өзінің есептік саясатында қарастырса, онда бұл әдісті қолдануға рұқсат етілуі мүмкін. Бұл әдістің мәні бүкіл шығарылған өнімге кеткен шығындарды есептеуден тұрады. Өнім бірлігінің өзіндік құнын тікелей есептеу жолымен шығарады, яғни шығын деңгейін өндірістің натуралды көлеміне немесе шартты — натуралды көрсеткішіне жай бөлу арқылы табады.

III ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ӨНДІРІСІНДЕГІ ШЫҒЫНДАРДЫ АЗАЙТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Экономиканың қызмет көрсету және өндiрiс саласы деген екi үлкен тармағы бар. Осының iшiнде әсiресе өндiрiс саласында шектеулi ресурстар, оларды тиiмдi пайдалану деген ұғымдарды кездестiремiз. Ресурстарды тиiмдi пайдалану өндiрiстегi технологияларды дамыту, шығынды азайту, инновациялық жаңалықтар енгiзу болып табылады.

              Елiмiздiң өндiрiс саласының ахуалы жалпы экономикалық құрылымның өзгерiсiмен тығыз байланыста болып отыр. Егемендiк алғаннан кейiн экономикамыз тұрақсызданып, тарихтан берi келе жатқан экономикалық жүйенiң байланысы үзiлдi, Кеңес Одағы құрамында 70 жыл социалистiк құрылыста болып келiп, 1991 жылы өз тәуелсiздiгiн алғаннан кейiн мүлдем басқа, адамдар психологиясына жат көрiнетiн нарықтық экономикаға өттiк.

              Тек шикiзат пен ауыл шаруашылығын өндiрiп отырған экономикамыздың жағдайы нашарлап кеттi, iрi өндiрiс салалары толығымен iстен шықты. Осының салдарынан елде экономикалық құлдырау орын алып, халықтың әлеуметтiк жағдайы төмендедi.

              Яғни, осы тұстан бастапэкономиканың шикiзат бағыттылығы, шығыны көп өндiрiстiң тиiмсiздiгi айқын көрiндi. Ендiгi жерде бұл  жүйеде тиiмдi қызметтер атқару үшiн ұлттық экономикаға пайдалы, жан жақты бағдарланған экономикалық саясат, реформалар, заңдар және қысқа немесе ұзақ мерзiмдi стратегиалар дайындау, сондай-ақ оны iске асыру керек болды.  

Қайта жандану кезеңiнде экономикаға әлемдiк тәжiрибелер бойынша мемлекет мiндеттi түрде араласып, экономикалық реформалар жүргiзуi керек. Экономикалық реформа қоғамдық жарасымдылық, өткен кездiң оң жетiстiктерi мен тенденцияларын сақтау, мемлекеттiң қауiпсiздiгiн және халықтың барлық топтарының құқықтары мен оның ерекшелiктерiн қамтамасыз ету принциптерiне негiзделген шаралар жүйесi.

Әрине, нарықтық экономикаға көшкендiктен мемлекеттiк меншiктен жеке меншiкке өту үшiн жекешелендiру саясатын жүргiзу керек болды. Мұндай нарықтың реформалары жүргiзiлгеннен соң ол халыққа, жалпы экономикаға 90-шы жылдардан кейiн керi әсер етiп, 90-шы жылмен салыстырғанда экономикамыз құлдырап кеттi, жұмыссыздық деңгейi өстi, халықтың өмiр сүру деңгейi төмендедi.

Халықтың өмiр сүру деңгейi мен сапасын жақсарту бұл қоғамдық дамудағы республиканың әлеуметтiк – экономикалық саясаты арқылы iске асырылады. Халықтың өмiр сүру деңгейiнiң негiзгi индикаторы: халықтың табысы, еңбек ақының мөлшерi, зейнет ақы көлемi, мемлекеттiк минималды еңбек ақы деңгейiмен өлшенедi.