Нарык жагдайындагы енбекакынын теориялык негиздери

ЖОСПАР
КІРІСПЕ	3
1.НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ЕҢБЕК АҚЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ	5
1.1 Еңбек ақының мәні, мазмұны және қағидалары	5
1.2 Еңбек ақының нысандары  мен жүйелері	9
1.3 Қазақстан Республикасында жалақыны мемлекеттік реттеу	12
2. “РАХАТ”  АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНДАҒЫ ЕҢБЕК АҚЫНЫ ҰЙЫМДАСТЫРУЫН ТАЛДАУ	17
2.1 “Рахат” Акционерлік  қоғамының сипаттамасы және экономикалық  қызметін бағалау	17
2.2 “Рахат” Акционерлік  қоғамының еңбек ақы жүйесін  талдау	23
3.ҚАЗАҚСТАН  РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЕҢБЕК АҚЫНЫ  ҰЙЫМДАСТЫРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Шетел тәжірибелерінде  еңбек ақыны ұйымдастыру	25
3.2 “Рахат” Акционерлік  қоғамындағы еңбек ақыны ұйымдастыруды  жетілдіру бойынша ұсыныстар	30
ҚОРЫТЫНДЫ	34
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕЬИЕТТЕР	36

 

 

КІРІСПЕ

     Экономикадағы түбегейлі өзгеріс - адамның еңбекке көзқарасын қалыптастырып, оның атқарған жұмысына қарай берілетін еңбек ақыны талап етеді. Осыған орай мемлекеттің дамуымен халқының материалдық ахуалы олардың күн көрісі және жалақысымен анықталады. Тәуелсіздік жылдарынан бері саяси-экономикалық реформалардың дамуының жолының басты кепілі ретінде біле отырып, халықтың тұрмыс деңгейінің жоғарлатуының бір көрінісі — жалақы саясатын жетілдіру болып табылады. Экономикалық саладағы мемлекеттік және жеке секторларда қызмет аясын кеңейтіп, жұмыс күшін жетілдіру арқылы өнім өндіру ісін кеңейту - жалақы деңгейінің мөлшерін экономикалық даму мүмкіндігіне орай жүргізу-халық тұрмыс көзінің қажеттіліктерін қанағаттандыратын күн көріс ахуалын көтеретін қомақты жұмыстардың бір бағыты деп білген жөн.

     Еңбек ақы жөніндегі саясат кәсіпорында басқарудың құрамды бөлігі болып табылады және оның қызметінің тиімділігі оған елеулі ықпал етеді. Себебі, еңбек ақы жұмыс күшін тиімді пайдаланудағы ынталандырудың маңыздысының бірі. Міне, сондықтан да_; мұны еш уақытта естен шығаруға болмайды.

     Еңбек ақы бұл — жұмыскерге оның еңбегі үшін сапасына, санына және шығарған қажетті өнім көлеміне сәйкес берілетін төлем. Қалыпты жағдайда еңбек ақы қажетті өнімнің құнына тең және оның ақшалай түрі болып табылады. Былайша айтуға болады — еңбек ақы кәсіпорын қызметкерлерінің жалақысына баратын өнім өндіруге және сатуға кеткен шығындардың бір бөлігі.

     Курстық жұмыстың мақсаты- кәсіпорында еңбек ақыны ұйымдастырудың теориялық және әдістемелік негізде «Рахат» АҚ мысалында кәсіпорынның қызметі мен еңбек ақы жүйесін талдау, сондай-ақ шет ел тәжірибелерінде еңбек ақыны ұйымдастыру үлгілерін ұсыну сол бойынша «Рахат» АҚ еңбек ақыны ұйымдастыруды жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау. Осы мақсаттарға қол жеткізу үшін келесідей міндеттер қойылды:

• Қазақстан Республикасында еңбек ақыны төлеу және оны ұйымдастыру, еңбек ақыны мемлекеттік деңгейде реттеу және оның өсу шарттарын қарастырдым;
• Зауыттың техника экономикалық көрсеткіштерін есептеу, оған анализ жасау. Сонымен бірге зауытқа қысқаша сипаттама беру арқылы еңбек ақыны ұйымдастыруын талдау және бағалау қажет;
• Курстық жұмыстың тағы бір маңызды өзегі ол шет елдердің үлгісімен заманға сай еңбек ақы төлеу жүйесі деген мәселе. Қазіргі таңда біз шет елдерге көп жақтан еліктеп келеміз. Экономика жағынан болсын, қандай сала болмасын біз оларға жеткіміз келеді деп ойлаймын. Еңбек ақыны төлеуді біз солардың үлгісімен ұйымдастыруымыз керек деген сөз емес, олардың үлгісіне сүйене отырып мемлекетімізде көптеген мәселелерді шешуіміз керек деп ойлаймын.Сонымен қатар кәсіпорында еңбек ақыны ұйымдастыруды жетілдіру бойынша ұсыныстарды талқыладым;

    Еліміз егемендік алып, тәуелсіздігімізді шынайы түрде баяндауда халықтың әлеуметтік жағдайын жылдам, қарқынды түрде көтеру жолында республика бойынша жалақы деңгейін тұрақтандырып, экономикалық мүмкіндіктерімізге орай белгілеу және нақты істер мен оңды қадам жасау - халықтың игілігі жүргізіліп жатқан игі істер екендігі сөзсіз.

 

1 НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДА ЕҢБЕК АҚЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1.1 Еңбек ақының  мәні, мазмұны және қағидалары

     Еңбек ақы төлеудің маңызын, қызметкерге еңбек міндетін орындағаны үшін берілетін сыйақы деп түсінеміз.

     Еңбек ақы төлеудің негізінде еңбек ақы төлеудің шекті өнімділігімен шектелінетін, өндіріс факторы ретіндегі еңбектің құны жатыр. Шекті өнімділік теориясына сәйкес қызметкер еңбек ақының орнын толтыратын өнім өндіруге міндетті, олай болса еңбек ақы қызметкердің еңбек тиімділігіне тәуелді.

     Әлеуметтік-экономикалық категория бойынша еңбек ақының маңызын қызметкерлер мен жұмыс берушілер үшін қарастыру қажет.

     Қызметкер үшін еңбек ақы оның жеке табысының негізгі және басты бөлігі болып табылады, сонымен қатар еңбек ақы қызметкердің және оның жанұя мүшесіндегі адамдардың әл-ауқат деңгейін жоғарылататын құрал болып саналады. Осыдан еңбек ақының ынталандырушы рөлі алынатын сыйақының көлемін көбейту үшін еңбек нәтижесін жақсартудан тұрады.

     Жұмыс беруші үшін еңбек ақы өндіріс шығындары болып саналады. Жұмыс беруші әсіресе бұйымның бірлігіне кететін шығындарды барынша азайтуға тырысады.

     Еңбек ақы кәсіпорын қызметкерлері үшін маңызды ынта және еңбек төлемінің нысаны болып табылғандықтан ұдайы өндірістік және уәждемелік қызмет атқарады.

     Еңбек ақы төлеудің ақшалай және заттай нысандары бар. Қызметкерлерге ақшаны өзінің кажеттіліктерін қанағаттандыру үшін барынша тиімді пайдалануға мүмкіндік беретін ақшалай форма еңбек ақы төлеудегі ең басты нысандардың бірі болып саналады. Қазіргі кезде еңбек ақы төлеудің заттай нысаны сирек пайдаланылады. Еңбек төлеудің мүндай нысанын ақша айналымынын бұзылуы кезінде, экономиканың тұрақсыз, гиперинфляция және құлдырау жағдайларында кең колданамыз.

     Кәсіпорында еңбек ақыны ұйымдастырудың механизмі (тетігі) жұмыс күшінің еңбек ақыға өзгеруінің процесін тікелей қамтып көрсетеді. Олардың қазіргі нарықтық жағдайларға каншалықты сәйкес келетіндігі, еңбек ақының негізгі қызметті орындауына байланысты. Еңбек ақыны үйымдастыру аркылы нарықтық экономиканың екі қозғалушы күштері арасында әлеуметтік әріптестік қатынастардың дамуына мүмкіндік беретін, жұмыс беруші мен қызметкердің мүдделері арасында келісімдер жасалынады.

     Еңбек ақының көлеміне қызметкердің иемденетін ақшасының мөлшері ғана емес, сонымен қатар оның ол ақшаға нені сатып ала алатындығы да себепші болады. Сонда ақшаның сатып алу қабілеттілігі нақты еңбек ақы мен атаулы еңбек ақының арақатынасы арқылы анықталады. Кәсіпорын қызметкерге еңбек ақыны мемлекеттің бекіткен ең төменгі денгейінен жоғары төлеуге міндетті.

     Еңбек ақы төлеу негізгі және қосымша түрлерге бөлінеді.

    Негізгі еңбек ақыға мынадай төлемдер жатады:

• мерзімдік, үдемелі және кесімді еңбек ақы төлеу кезінде орындалған жұмыстың сапасы және мөлшері үшін, пайдаланылған уақыт үшін төлемдер;
• еңбектің қалыпты жағдайынан ауытқуымен байланысты төлемдер, яғни мерзімнен тыс жұмыстар үшін, түнгі уақыттарға, мереке күндерде және т.б. күндерде жұмыс жасағаны үшін төленетін төлемдер;
• қызметкердің кесірінсіз тоқтап қалулар үшін төлемдер;
• сыйақылар, сыйлықақылы үстемелер және т.б.

     Қосымша еңбек ақыға ұжымдық келісім-шарттарда және еңбек туралы заңдарда қарастырылған, жұмыс жасалмаған уақыттар үшін төлемдер жатады:

• демалыс уақыттарына ақы төлеу;
• мемлекеттік және қоғамдық міндеттерді орындаған уақыттары үшін ақы төлеу;
• кішкентай балалары бар аналарға жұмыстағы үзілістері үшін ақы төлеу;
• жасөспірімдерге белгіленген жеңілдік сағаттарға ақы төлеу.

    Қазақстан Республикасының нарықтық қатынасқа өтуі еңбек ақыны жұмыс күшінің бағасы теориясының негізінде қалыптасуын талап етеді.

     Еңбек ақы әр адамның ұтымының және елдің әлеуметтік экономикалық өміріндегі негізгі фактор болып саналады. Еңбекке жұмылдыру жүйесінде еңбек ақы алдыңғы орын алады. Еңбек ақы еңбекшілердің пайдасының 30% дан 70% дейін құрағандықтан ол әлеуметтік жағдайының, әл ауқаттың артуының негізгі бөлігі болып табылады.

     Қазақстан Республикасының еңбек кодексі негізінде еңбек ақы істелген жұмыс мөлшеріне қарай ақшалай немесе басқа түрде беріледі.

     Нарықтық экономика жағдайында еңбек ақыға нарықтың немесе басқа нарықтан тыс жағдайлар әсер етеді де, соның нәтижесінде белгіленген еңбек мөлшері қалыптасады.

     Еңбек ақы төлеу мөлшеріне және еңбек рыногының жағдайына ықпал жасайтын рыноктық факторлар 1-сурет.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1- сурет Еңбек ақыны ұйымдастыруына әсер ететін факторлар

 

1. Өндірістегі тауар және қызмет ету рыногындағы сұраныс пен ұсыныс жағдайының өзгеруі. Тауар және қызмет рыногындағы сұраныс пен ұсыныстың төмендеуі (бағаның өсуіне байланысты, тұтынушылардың түсімінің азаюы, жаңа тауарлардың шығуы) шығару көлемінің қысқаруына қолданылатын еңбек ресурсының азаюына әкеп соқтырады. Керісінше тауар мен қызметке сұраныстың көбейуінің нәтижесінде еңбекке деген сұраныс пен еңбек ақы мөлшері көбейеді;
2. Ресурстардың кәсіпорынға пайдалылығы (еңбек факторының қолдауындағы шекті табыс пен шекті шығын арасындағы айырма). Еңбекке деген сұраныстың көбейюі көп жағдайда қосымша жұмыс күшін қолданудың экономикалық тиімділігіне байланысты;
3. Еңбекке сұраныстың бағалық икемділігі. Ресурстар бағасының өсуі (мысалы кәсіподақтың қысым жасауымен еңбек ақы мөлшерінің өсуі), кәсіпкердің шығынын ұлғайта отыра еңбекке сұранысты азайтады да осының нәтижесінде жұмыс күшін жалдау жағдайы нашарлайды. Осымен қатар еңбекке бағалық сұраныстың икемділігі әрқашанда біркелкі емес және де келесі шарттарға байланысты:

- Шектелген табыс серпінінің сипаттамасынан. Егерде шектелген .табыс жайлап төмендесе онда еңбек ресурсының бағасының өсуі еңбек рыногына сұранысты азайтады, яғни еңбекке сұраныстың икемділігі нашарлайды. Керісінше қосымша еңбеккерлерді жұмылдырудың қайтарымы тез таманданса, онда еңбек ақы мөлшерінің өсуі еңбекке сұраныстың тез арада төмендеуіне әкеп соғады, яғни бұл жағдайда еңбек рыногындағы сұраныс жоғары икемді;

- Фирмалар мен өнеркәсіптердің шығынындағы еңбек ресурсының шығынының үлесінен. Еңбекке деген шығынның үлесі неғұрлым көп болса, соғұрлым еңбекке деген, сұраныс еңбек ақыға байланысты, тәуелді болады;

- Тауарларға деген сұраныстың икемділігінен. Мысалы: нан, тұз сияқты тамақ өнімдеріне деген сұраныс олардың бағасына көп тәуелді емес, сондықтан бұндай өнімдерді шығару еңбегіне деген сұраныс олардың бағасына тәуелді емес.

4. Ресурстардың өзара ауыстырылуымдылығы. Бұл фактордың ықпалына қарай отырып, жұмыс берушінің белгілі бір өзгеріссіз техникалық базада еңбекке деген шығынды азайту мүмкіндігінің шектеулі екенін атап өту керек. Өйткені еңбек ақы мөлшеріне «храповик эффекті» деген ұғым әсер етеді. Басқа сөзбен айтқанда еңбек ақы мөлшері өсу жағына ыңғайлы бола тұра еңбек нарығының жағдайы өзгергенімен төмендемейді. Бұл жағдайда адамдар еңбегін одан гөрі жоғары өнімдірек техникамен ауыстыру мүмкінділігі туады;
5. Тұтыну тауарларына және қызмет ету шартына бағаның өзгеруі. Тұтыну таурларына және қызмет ету шартына бағаның өсуі өмір сүру құндылығын жоғарылатып еңбек ақы деңгейінің өсуі өмір сүру құндылығын жоғарылатып еңбек ақы деңгейінің өсуіне ықпал етеді. Тұтыну тауарларын және қызмет ету шартына бағаның төмендеген жағдайында өмір сүру деңгейімен еңбек ақы мөлшері тура тәуелді болмайды.

     Нарықтан тыс факторлар:

1. Еңбек ақыны мемлекеттік реттеу шарттары. Бұл фактор төменгі еңбек ақы деңгейін қалыптастыру заңды кепілдік төлем ақылардың деңгейін белгілеу;
2. Кәсіподақ пен еңбек берушілер арасындағы қатынас. Еңбек ақы мөлшеріне және жалдау шарттарына кәсіподақ ұйымының саясаты, кәсіподақ қозғалысы көп әсер етеді;
3. Кәсіпорынның қызметі мен еңбеккердің жеке салым факторы еңбек ақы көлеміне тікелей байланысты. Еңбектің төлемі біздің елде екі түрлі қызмет атқарады:

- біріншіден еңбек ақы жұмыскердің табысының көзі, өмір деңгейін  жоғарлату мүмкінділігі;

- екіншіден өңдірістің тиімділігі мен материалдық ынталандырудың көзі.

     Еңбек ақының ең маңызды қызметін қалпына келтіру, ынталандыру және реттеушілік қызметтері жатады.

     Қалпына келтіру қызметінің мәні жұмыскердің өзінің жұмыс күшін қалпына келтіру мүмкіндігінде жатыр, ол үшін оның еңбек ақысының мөлшері, оның жұмыс күшін қалпына келтіруге жетуі керек. Басқа сөзбен айтқанда, оның еңбек ақысы тұрмыс жағдайын көтеруге, ел қатарлы өмір сүріп (пәтер ақысын төлеу, әл-ауқат, киім-кешек сатып алуға) демалып, денсаулығын қалпына келтіруге нақты мүмкіндігі болуы керек. Әр жұмыскердің отбасын асырап, бала шағасын баулап тәрбиелеуге мүмкіндігі болу керек. Міне бұл функцияның басты мәні осыда жатыр. Бұл мәселе қазіргі нарықтың кезіңде өте өзекті мәселе, өйткені өмір сүрудің жоғарғы деңгейге жетуі еңбек ақының мөлшеріне байланысты.