Сызықтық емес бағдарламалау есебінің графиктік интерпритациясы және оларды шығару әдістері

Түгендеу комиссия құрамында  материалды-жауапты тұлғаны қатыстырумен жүргізіледі.

 

2.6 Бағалау

Бухгалтерлік есепте бізше  өлшемдес емес объектілер: үйлер мен  ғимараттар, машиналар мен жабдықтар, материалдар, отын, дайын өнім, малдың бас саны және қолма-қол ақшаны біз  бірыңғай баланста жинақтап салыстырамыз. Мұны тек қана ақша өлшегішінің жәрдемімен жасау мүмкін. Алайда есептің алдында  көптеген сұрақтар көтеріледі.

Мысалы, негізгі құралдарды қалай: оларды сатып алынған құнымен  немесе жеткізу мен орнату бойынша  шығыстарын қоса есепке алу қажет  пе? Қосымша құнға салынатын салықты  енгізу қажет пе?

Тозуды қалай есептейді? Әсіресе көп проблемалар дайын  өнімнің бағалауынан туындайды. Өнім қоймаға беріліп қойды, енді оны өткізуге мүмкіндік бар, ал бухгалтерия  оны өндіру бойынша барлық нақты  шығыстарын әлі есептеп қойған жоқ.

Бұл және басқа проблемаларды  шешу үшін бухгалтерлік есепте нақты  нұсқаулар мен ережелер бар.

Негізгі құралдар алынған  құн және жеткізу мен орнату бойынша  шығыстарын қоса бастапқы құны бойынша  есепке алынады. Олардың тозуы есептеліп, бөлек есепке алынады. Егер бастапқы құннан тозу шығарылса, онда біздің жабдық жағдайының шынайы көрінісін бейнелейтін қалдық құнды анықтаймыз. Соған ұқсас материалдық емес активтер бағаланады, тек қана жеткізу мен орнату шығыстарының орнына оларды пайдалану жағдайын келтіру үшін кәсіпорынның шығыстары есепке алынады.

Мысалы, жеке компьютерде  еңбек ақыны есептеу үшін бағдарламаны сатып алып, оны біздің кәсіпорынның жағдайына бейімдеу үшін бағдарламашының  жәрдемі қажет болуы мүмкін. Әріне, бағдарламашының еңбек ақысы  төленуі тиіс. Және бұл төлем материалдық  емес активтердің бастапқы құнына енгізіледі.

Материалдарды бағалау кезінде  біз олардың көтерме бағаларымен  шектеліп қалуымызға болмайды. Біз  материалдарды тиеу, жеткізіп беру, түсіру және қоймаға жайғастыруымыз қажет. Мұның барлығы көлік-дайындау жұмыстарын құрайды. Біз материалдардың есебін сол шығыстардың шамалы мөлшері  енгізілген есепті бағаларда жүргізу  мен оқтын-оқтын нақты шығыстарына  негізделіп оларды түзетіп отыруымыз  мүмкін.

Материалдарды бағалаудың басқа  да жолдары бар. Соған ұқсас құралдар, саймандар және тағы басқалар бағаланады.

Дайын өнім жоспарлы өндірістік немесе нормативті өзіндік құн бойынша  бағаланады.

Тауарлар көтерме немесе ұсақ бағалар бойынша бағаланады. Тауардың көтерме бағасына оның өндірістік өзіндік құны, коммерциялық шығыстар (орау, қаптау, тиеу, келісімге сай  жеткізіп беру), табыс, қосымша құнға  салынатын салық енгізілуі мүмкін. Ұсақ бағаға – сауда ұйымдары пайдасының есебіне үстеме баға енеді.

Саудада, көтерме немесе ұсақ болсын жиынтық табыстың негізгі  көзі сатылатын тауарға қойылған үстеме баға болып табылады. Шоттардың  кеңестік дәуір жоспарында тауарға  қойылатын үстеме бағаға жеке №42 «Үстеме  баға» шоты берілген еді.

ҚР-ң бухгалтерлік есеп бойынша  Ұлттық комиссиясының Нұсқауына  сәйкес бұл шот жойылған болатын. Алайда профессор В.К.Радостовец бухгалтерлік есептің халықаралық тәжірибесі мен стандарттарын зерттеп, сондай-ақ ұсақ сауданың ерекшеліктерін есепке ала отырып, бухгалтерлік есеп шоттарының бас жоспарына бірқатар қосымшалар енгізді.

Мысалы, тауарға қойылатын  үстеме баға, сондай-ақ ол үстеме бағаға ҚҚС-ы №222 «Сатып алынған тауарлар»  шотынан туындаған субшоттар  ретінде белгіленеді.

№«222-1» субшоты – қоймадағы  тауарлар.

№«222-2» субшоты – саудадағы  тауарлар.

№«222-3» субшоты – тауарларға үстеме баға.

№«222-4» субшоты – тауардың бағасындағы ҚҚС-ы.

 

 

2.7 Калькуляциялау

Калькуляциялау – бұл  өндіріс пен өнім, жұмыстар мен  қызметтерді өткізуге жіберілген шығындарды есептеу әдісі. Өзіндік құнды  қалькуляциялау өнім мен қызметтердің өндірілуіне кеткен шығындарды талдау мен біліп отыруды, бағаларды  дәлелді түрде белгілеуге мүмкіндік  береді.

Калькуляциялау барысында  өнімнің өзіндік құны есептеледі.

Өзіндік құн өндірілген өнім, орындалған жұмыстар мен атқарылған қызметтердің бағасын анықтау үшін негіз болып табылады. Дұрыс жасалған калькуляция өнімнің алуан түрлеріне  барлық қисыны келетін шығындарды нақты  бағалап, жоғары табыс әкелетін таңдауға мүмкіндік береді.

Өзіндік құнға енгізу әдісі  бойынша шығындар тікелей және жанама болып бөлінеді. Тікелей шығындарды бұл немесе басқа калькуляцияға  тура енгізуге болады. Бұл негізгі  өндірістік жұмысшылардың әлеуметтік қамсыздандыруға бағытталатын қаржылар мен еңбек ақы, материалдар.

Жанама шығындар әдеттегінше  барлық өндіріске толық немесе оның жеке бөлімшелеріне тиесілі болады. Бұл амортизациялық қаржылар, жөндеу бойынша шығындар, әкімшілік-басқару  персоналының еңбек ақысы, кеңсе, пошталық және т.б.шығындар.

Олар кезен бір ай бойы жеке шоттарда жиналады, ал айдың (кезеңнің) соңында өнімдердің түрлері бйынша үлестіріледі.

Мұндай үлестірудің негізі болып, не тікелей шығындар, немесе негізгі өндірістік жұмысшылардың  еңбек ақысы болады.

Өнімнің жеке түрлеріне шығындарды апарудың толықтығы мен дұрыстығы  бухгалтердің назарында болуы тиіс, өйткені кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінің бұл жағы салық инспекторының  тексеру объектісі болып саналады. Өзіндік құнның қолдан жасалып жоғарлауы  кезінде кәсіпорынның жиынтық табысы (пайдасы) төмендейді сол себептен бюджетке салық төлемдері де кеміп кетеді.

Балансты құрастырған  кезде тікелей шығыстар №90 «Негізгі өндіріс» бөлімшесінің шоттарына апарылады. Жанама шығындар: жалпы шаруашылық, көмекші және үстеме шығыстар болып  бөлінеді.

Жалпы шаруашылық шығыстар №82 «Жалпы және әкімшілік шығыстар»  бөлімшесіне апарылады және жылдың соңында жабылады.

Көмекші шығыстар №91 «Меншікті  өндірістің шалафабрикаттары» мен  №92 «Көмекші өндірістер» бөлімшелерінің шоттарына апарылады.

Үстеме шығыстар №93 «Үстеме  шығыстар» бөлімшесінің шоттарына  апарылады.

Одан соң шығындарды жинақтау бойынша IХ бөлімнің шоттары өз кезегінде  №80 «Өткізілген өнім, жұмыстар мен  қызметтердің өзіндік құны» бөлімшесінің шоттарына немесе №221 «Дайын өнім»  шоты бойынша жабылатын №900 «Негізгі өндіріс» шотына жабылады.

 

 

2.8 Есеп регистрлері. Қателерді түзету әдістері

Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметі туралы қажетті мәліметтер алу үшін бастапқы құжаттарда көрсетілген  шаруашылық операциялар туралы мәліметтерді топтастырып тіркеу қажет. Ол үшін есеп регистрлері қолданылады.

Есеп регистрлері –  бұл шаруашылық операциялар туралы мәліметтерді тіркеу мен топтастыру үшін бейімделген арнайы тәртіптер.

Сыртқы түріне байланысты олар бухгалтерлік кітаптар, карточкалар  және бос парақтар (ведомостар) болып  бөлінеді.

Бухгалтерлік кітаптарда барлық беттер тігіліп және нөмірленген  болуы тиіс. Соңғы бетте кітаптің қанша беті нөмірленгенін, одан соң  басшы мен бас бухгалтердің қол  таңбалары мен үйымның мөрі қойылады. Бухгалтерлік кітаптің үлгісі болып  бас кітап пен кассалық кітап  саналады.

Карточкалар өзара брі-бірімен  бекітілмейді және арнайы жәшік-картотекада  тұрады. Карточкаларды толтырудың үлгісі болып материалдардың санды-сомалық  есеп карточкалары саналады.

Бос парақтар да өзара бірі-бірімен  бекітілмейді, бірақ карточкалардан өзгеше олар үлкен көлемді болады, жұқалау қағаздан жасалады және папкілерде сақталады. Бос парақтардың үлгісіндегі  есеп регистрлерінің мысалы болып еңбек  ақы беру үшін төлеу ведомостары  табылады.

Бұл регистрлердің дұрыс  жағы мен кемшіліктері де бар.

Карточкалар мен бос парақтар қандай болсын топтастыруға оңай келеді, сондықтан олармен жұмыс істеуді  бірнеше қызметкерлер арасында бөліп  беру мүмкіндігі бар. Бірақ, басқа жағынан  картотека немесе папкіде қайсы  бір парақ немесе карточканын  еркін алынуы оның жоғалуына, бір  карточканың басқасымен ауыстырылуы  немесе олардың ішіндегі жазулардың өзгеруіне алып келуі мүмкін.

Кітаптарда, керісінше, әрбір  парақтың сақталуы қамтылған, бұл жағдай белгілі дәрежеде тәртіп бұзуға жол  бермейді.

Есеп регистрлерін толтыру  кезінде бухгалтер тарапынан  қателер жіберілуі мүмкін. Қателер  қызметкердің шаршағандығынан, салақтығынан немесе калькулятордың бұзылғандығынан  туындайды.

Қателер локальды, яғни бір  жердің шеңберінен аспайтын (мысалы, күні дұрыс қойылмаған) және транзитті, яғни өтпелі, егер қате өзінен-өзі бірнеше  есеп регистрлерінен өтетін болса (мысалы, операциялардың журналында қайсы бір  соманың жазуын бұрмалау шоттарда, айналым ведомосында және баланста қателерге алып келеді).

Қателер операцияның мәтінінде  және сандарында (көбірек кездесетін) болуы мүмкін, онда олар бұрыс проводка жасауға алып келеді.

Көбінесе бухгалтер бір  шоттың дебетіне соманы жазып қойып  екінші шоттың кредитіне жазуды ұмытып кетеді немесе керісінше болады. Бір  уақытта журналға соманы жазып қойып, оны шоттар бойынша жазуды есінен шығарады. Кейде синтетикалық есеп регистрлерін толтыра отырып, бухгалтер  аналитикалық есеп туралы есінен шығарып  қояды.

Қателердің соңғы тобы №8 «Қосарлы жазудың бақылау маңызы»  бөлімшесінде көрсетілген бақылаудың әдістерін қолдану кезінде айқындалады.

Сандар бойынша қателерді  іздеу үшін оларды калькуляторда  есептеңіз, одан соң сол есептеуді  «минус» белгісімен қайта қайталаңыз.

Қателерді түзету үшін екі  тәсіл пайдаланылады. Бірінші тәсілді  қолдану кезінде бұрыс жазу сызылады және жоғарыда дұрыс жазу жазылады, қате қызыл сиямен қайталанылады. Бұл  оның алғашқы сомасынан шегерілетінін  білдіреді. Одан соң дұрыс соманы жазады, бірақ әдеттегі сиямен. Осылай дағдылы түрде транзитті қателерді  түзейді.

 

2.9 Бухгалтерлік баланс

Есепке жататын барлық зат екі көзқарастан: есептің  осы объектісі нендей заттан тұрады және ол қандай көздердің есебінен алынған, деп қарастырылады. Осы  қатынас баланстық әдістің (тәсілдің) негізіне салынған. Ол төмендегі екі  жақты тәсіл арқылы іске асырылады: актив (сол жағы) және пассивтен (оң жағы) тұратын кестеден құрастырылады. Активте есептің объектілері (шаруашылық құралдар), ал пассивте – олардың  сатып алыну немесе пайда болу көздері жазылады. Активтің жиынтығы пассивтің жиынтығына тең болуы  тиіс.

Бұл жиынтықтардың мөлшері  «валюта балансы» деп аталады. Бұл  кесте кәсіпорынның өз қурылтайшылары, салық инспекциясы және тағы басқалардың  алдында есеп беру үлгісі болып та саналады, өйткені ол кәсіпорынның қаржылық жағдайын қорытындыланған  түрде көрсетеді.

Баланс белгіленген мерзімге, әдеттегінше, есепке қойылатын талаптармен  белгіленген тоқсанның басына құрастырылады.

Баланс белгіленген мерзімге шаруашылық құралдар мен олардың  көздерінің жағдайын көрсетеді. Олар үнемі  өзгеріп тұрады, қозғалыста болады. Және ол қозғалыс қосарлы жазудың  жәрдемімен бухгалтерлік шоттарда бейнеленеді.

Бухгалтерлік балансты көрейік.

 

Кәсіпорынның 20__ж. 1 қаңтарына бухгалтерлік баланс.

 

АКТИВТЕР	Жолдың коды	Кезеңнің басына	Кезеңнің соңына
I. Ұзақ мерзімді активтер Материалдық емес активтер: Бастапқы құн* (10) Жиынтық тозу* (11) Қалдық құн Негізгі құралдар (12) Жер* Үйлер мен ғимараттар* Машиналар мен жабдықтар* Басқа да негізгі құралдар* Жиынтық тозу* (13) Қалдық құн Аяқталмаған құрылыс Ұзақ мерзімді инвестициялар (14,40) Еншілес кәсіпорындарға инвестициялар Басқа да қаржылық инвестициялар Ұзақ мерзімді дебиторлық қарыздар: Алуға тиіс шоттар (301) Алынған вексельдер (302) Мерзімі ұзартылған салықтар Филиалдар арасындағы дебиторлық қарыздар (321) Лауазымды тұлғалардың дебиторлық қарыздары Басқа да дебиторлық қарыздар Алдағы кезеңдердің шығыстары (34) I бөлім бойынша жиынтық  (012, 026, 027-050 жолдардың сомасы) II. Ағымдағы активтер Тауар-материалдық қорлар: Материалдар (20) Аяқталмаған өндіріс (21) Тауарлар (22) Ақша қаражаттары: Кассадағы қолма-қол ақша (45) Есеп айырысу шотындағы  ақшалар (44) Валюталық шоттағы ақшалар (43) Басқа да ақшалар (41, 42) Дебиторлық қарыздар: Берілген аванстар (35) Алуға тиіс шоттар (301) Алынған вексельдер (302) Мерзімі ұзартылған салықтар Басқа да дебиторлық қарыздар (311, 322, 323, 331, 332, 333, 334) II бөлім бойынша жиынтық  (100-250 жолдардың сомасы) БАЛАНС (090, 290 жолдардың сомасы)	010 011 012 021 021 022 023 024 025 026 027   030 031   040 041 042   043   044 045 050 090         100 110 120 140 150 160 170 190 200 210 220         250 290   300