Жеке табыс салығы

        Салық жүйесі өзінің құрамына мемлекеттік салық қызметі – Қаржы министрлігін, облыстардағы, аудандардағы, қалалардағы және қалалардағы аудандардың салық комитеттерін қамтиды. Салық қызметінің құрылымында Қазақстан Республикасы Мемілекеттік салық  комитетінің  салық  полициясы органы  жұмыс  істейді, ал  қазір ол  Қаржы  полициясы  деп  аталады. Салық қызметін Қазақстан Республикасы салық комитетінің төрағасын Қазақстан Республикасы Президенті, ал оның орынбасарлары және салық полициясы басқармасының бастығын Қазақстан Үкіметі тағайындайды. Салық қызметі органдары салық және бюджетке төленетін басқа да  міндетті  төлемдердің толық  түсуін, міндетті  зейнетақы  жарналарының  толық  және  дер  кезінде  аударылуын  қамтамасыз  ету  жөніндегі, сондай-ақ  салық  төлеушілердің салықтық міндеттемелерін орындалуына салықтық бақылауды жүзеге асырады.

     Қазақстан   Республикасының   2001-2005   жылдардағы   салық    түсімдерінің әртүрлі  бюджет  деңгейлері  арасында  бөлінуі  кестеде  көрсетілген

(Кесте 3).

Кесте 3

            Салық түсімдерінің бюджет деңгейлері арасында бөлінісі

                   (млн.теңге)

Ескерту: Кесте Қазақстан Республикасы статистика жөніндегі агенттігінің мәліметтері

негізінде жасалған.

     Жоғарыдағы  кестеден,  салық  түсімдерінің жылдан – жылға  өсуін      байқаймыз.

    Бюджетке  салықтар  және  басқа  төлемдер  құрылымында  2005  жылдың (қаңтар-қараша айлары) нәтижесі бойынша республикалық деңгейдегі салық төлеушілері ішінде ең көп түсімдер корпорациялық табыс салығына, баж төлемдеріне,  әлеуметтік  салықтарға  түседі. Ал  аймақты  деңгей  салық төлеушілері  бойынша  салықтар  түсімдердің  көп  мөлшері  қосылған  құн салығынан, корпорациялық табыс салығынан түседі(Қосымша 1;2).

      Барлық  деңгейдегі  салық  қызметі  органдары  заңды  тұлғалар  болып табылады, олар республикалық бюджет есебінен қаржыландырылады. Салық қызметі органдары орталық  және  жергілікті  атқарушы  өкімет органдармен, құқық қорғау, қаржы органдармен өзара қарым – қатынас  жасап  отырады, бірлескен бақылау шараларын қолданады, заңға сәйкес өзара ақпарат алмасады. Мемілекеттік өкімет органдары Қазақстан Республикасының салық заңдары мен Республикалық және жергілікті бюджеттерге басқа да төлемдер туралы заңдардың  орындалуына  бақылау  жасау  жөніндегі  міндеттерді  атқаруында, салық бұзушылық пен қылмысқа қарсы күресте салық қызметі органдарына жәрдемдесіп отыруға міндетті.

         Бүгінде салық жүйесі ең маңызды экономикалық реттеуші, экономиканы мемілекеттік реттеудегі қаржы – несие механизмінің негізі болып табылады.  Салық салу жүйесінің қаншалықты дұрыс құрылуына байланысты бүкіл халық шаруашылығының тиімді  қызмет  ету  анықталады. Сондықтан  ең  маңызды   мақсат - бірыңғай  мемілекеттік  салық  саясатын  жүргізуді  қамтамасыз  ету.     Салық комитеттерінің  алдында  салық  салу  жүйесінін  реформалаудың  негізгі                              бағыттарын   анықтайтын,  олардың   орындалуын   байланысты   Оңтүстік     Қазақстан облысының әлеуметтік-экономикалық жағдайын айқындайтын негізгі басым бағыттар көрсетілген.

        Оңтүстік Қазақстан облыстық салық қызметі ҚР Қаржы Министірлігінің мемілекеттік  табыстар  басқармасы  құрамындағы  салық  инспекциясынан   бастаған. Бүгінде, бұл ҚР ҚМ Салық комитетінің ОҚО бойынша салық            комитеті деп аталады.

        Бүгінгі күні мемілекеттік, облыстық, аудандық бюджеттердің табыс бөлігін толтыруда көп қызмет атқарылды. Егер бұрын салық жүйесіні негізгі қызметтері болып фискалды және бөлу қызметтері саналса, ал бүгінде оларға салық салу базасын нақты анықтау бойынша талдау функциясы қосылды. Бұл мемілекеттік бюджетті салық және басқа да міндетті төлемдердің түсуін қамтамасыз етудің сапасын арттырады. Қазіргі кезде болжамдардың орындалуына септігін тигізетін негізгі факторлардың бірі – табыстарды салықтық әкімшіліктендіру: ірі салық төлеушілердің мониторигі, өндірістік емес төлемдерді жинау технологиясын жетілдіру, акцизделетін өнімдердің өндірісі мен айналымын бақылау. Салық комитетімен жүргізілген іс – шаралар нәтижесінде ОҚО мемілекеттік бюджетінде салықтық және салықтық емес түсімдер көлемі айтарлықтай өсті. 2004 жылдың 1 желтоқсанына мемілекеттік бюджетке түскен салық және басқа да міндетті төлемдер 41407,2 млн. теңгені құраса,2005 жылдың осы кезеңіне 51851,0 млн. теңгені  құрап, 2004  жылға  қарағанда  өсу  темпі  125,2  пайызды  құраған. Мемілекеттік бюджетке түскен салық түсімдерінің құрылымында  ең жоғары үлес ҚҚС (қосымша құнсалығына) – 29,6% және корпоративтік табыс салығына – 21,8% сәйкес келеді. Мұның  бәрі облыс экономикасының өсуінің нәтижесі.

        Жоғарыда аталған қызметтерден басқа ОҚО салық комитеті әлеуметтік қызметке, бұл ең алдымен халықтың зейнеткерлік қамтамасыз кетілуіне көп         көңіл бөледі.

       Сонымен бірге мемілекеттік бюджетке салық түсімдерінің өсуіне оң әсер       еткен салық заңдылығын жариалау мен түсіндіру бойынша жүйелі жұмыс           болып отыр.

      Қазіргі кезде салық есебін жасау үшін салық төлеушілер бағдарламалық қамсыздандырумен қолданса болады. Оның негізгі функциясының бірі салық декларацияларының дұрыс толтырылғандығы, жіберілген арифметикалық қателер. Барлық салық төлеушілерде компьютер бола бермейтіні ескеріліп, бірнеше орталықтарда салық төлеушілер үшін арнайы компьютерлер қойылған.

      Сондықтан салық органдарының жұмысы салық мәдениетін көтеруге және салық төлеушілер үшін жайлы жағдай жасауға бағытталған. Мақсаты салықты сенімді және уақтылы төлеу болып табылады.

      Салық жүйесі және оның қызмет ету механизмі белгілі бір принциптерге сәйкес қызмет етуі керек. Сонда ғана салық жүйесі өз қызметін жан – жақтылық және тиімді түрде іске асыра алады. Дүниежүзілік тәжерибеде қолданылып келе жатқан бірнеше принциптер бар. Олар мыналар: қарапайылдылық, әділеттілік, салыстыру принциптері.

     Қазақстан Үкіметі 1995 жылдың басында салық реформасының ұзақ     мерзімді концепциясын  қабылдады.  Бұл  құжатта,  негізінен,  салық  жүйесінің                 салық заңдылығын бірте-бірте халықаралық салық салу принциптеріне сәйкес қызмет етуге жеткізу көзделген болатын.

      Қазақстан Республикасының салық заңдары салық және бюджетке             төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың айқындығы, әділдігі, салық жүйесінің біртұтастығы және салық заңдарының жариялылығы принциптеріне негізделеді. Олар мыналар:

•  Салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі;

•  Салық салудың айқындылығы;

•  Салық салудың әділдігі, біртұтастығы;

•  Салық заңдарының жариалылығы.

      Қазақстан Республикасының салық заңдарының ережелері Салық кодексінде белгіленген салық салу принциптеріне қайшы келмеуге тиіс.

Салық салудың міндеттілігі принципі.

      Салық төлеуші салық заңдарына сәйкес салық міндеттемелерін толық көлемінде және белгіленген мерзімдерде орындауға міндетті.

Салық салудың айқындығы принципі.

      Қазақстан Республикасының салықтары және бюджетке төленетін басқа    да міндетті төлемдері айқын болуға тиіс. Салық салу айқындығы салық      төлеушінің салық міндеттемелері туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін салық заңдарында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.

Салық салудың әділдігі принципі.

      Қазақстан Республикасында салық салу жалпыға бірдей және міндетті            болып табылады. Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тыйым             салынады.

Салық жүйесінің біртұтастығы принципі.

     Қазақстан  Республикасының  салық  жүйесі  Қазақстан  Республикасының      бүкіл аумағында  барлық   салық  төлеушілерге  қатысты  біртұтас  болып     табылады.

Салық заңдарының жариалылығы принцпі.

     Салық салу мәселелері реттейтін нормативтік құқықтық актілер ресми басылымдарда міндетті түрде жариалануға тиіс.

     Еліміздің алғаш қабылданған салық жүйесінде дүние жүзілік тәжірибеде қолданылып келген салық принциптері сақталмады.Сондықтан бұл салық жүйесінің нарықтық қатынастардың талабына толығымен жауап беруге мүмкіндігі болмады. Ең бастысы салық жүйесінің өндірісті дамытуға ешқандай ықпал етпеуі, бюджет кірісін құраудағы өз рөлін жете атқара алмады.

     Салық санының көптіг, айналымды анықтаудың қиындығы, шектен тыс дәлелсіз салық жеңілдіктері, салық ставкаларының бір салық бойынша бірнеше түрлі болуы, халықаралық салық салудың негіздерінің тыс қалуы және тағы басқа кемшіліктер салық жүйесінің дамуына кері әсерін тигізеді.Әрине, бұл өмір талабына сай. Осы қайшылықтарды шешу арқылы салық жүйесі біртіндеп қалыптаса бастады, түзелу арқылы ары қарай дами түсті.

Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының жаңа салық жүйесі біршама  болсада, нарықтық қатынастар талабына бейімделіп, халықаралық тәжірибеге мейілінше жақындатылған.

2.2            Экономиканы салықтық реттеудің шаруашылық қызметіндегі ролі

         Қазіргі жағдайда салықтар нарықтық экономиканы мемілекеттік реттеу механизмі ретінде фискалдық, реттеушілік және қайта бөлу сияқты қызметтерді атқарады. Тарихи тәжірибе көрсеткеніндей ХХ ғасырда мемілекет салық саясатында салықтың реттеушілік функциясының өскендігін және оның экономиканың түрлі салаларында қызмет еткендігін көруге болады.

        Салық түсімдері мемілекет тарапынан қоғамдық қайта өндіріс процесіне араласуда маңызды фактор бола бастады. Екінші Ұлы Отан соғысынан кейін бюджетке түскен салық түсімдерінен: темір жол, автомобил жолдары, гидротехникалық және мелорациялық жұмыстар, табиғи ресурстарды қайта өңдеу, жаңа түрдегі өндірістерді іске асыру, ауылшаруашылық,ғылыми жобалар, оқу орындарын, отандық өнімдерді экспортқа шығаруды субсидиялау және тағы басқаларға мемілекет тарапынан қаржы бөлінді.

      50-жылдарда Европалық Одаққа мүше елдердің заңдылықтарында салықтар  фискалдық мақсаттан басқа мақсаттарда, яғни мемілекеттік экономиканы реттеу және сыртқы экономиклық қатынастарды жүзеге асыруда қолданылды. Бұл  уақытта мемілекет тарапынан салық механизмі көмегінде экономика дамуының келесі бағыттарына әсер еткен:

          • өнеркәсіп  өндірісі  саласының  және  ғылыми - техникалық  қызметтің                                                                                                                    дамуы;

          • жеке  кәсіпкерлерге  және  ірі  кәсіпорындарға  жайлы  жағдайлар    жасалуы;

          • экономикада циклдық төмендеу жағдайларынан жылдам өтуді;

          • сыртқы экономикалық және сыртқы сауда қатынастарын, әлемдік нарықта ұлттық өндірушілердің бәсекелестігінің артуын реттеу;

          • ұлттық ауылшаруашылық өнімдерін өндірушілерді қолдау;

          • қоғамда жайлы әлеуметтік жағдайлар жарату.

      80 – жылдың басында нарықтық экономика дамыған елдерде салық     түсімдерінің біртектес құрылымы бірнеше негізгі салықтармен бірге         жинақталған: яғни, жеке тұлға табыс салығы, корпорация табысына салық, әлеуметтік-сақтандыру  төлемдері,  жеке  меншіке  салық,  тұтынуға  салық  салу  жүйесі белсенді дамыды.

       Егер осы уақытқа дейін салықтың жоғары ставкалары және прогрессивті       салық ставкалары экономикалық дамуының  жоғары деңгейіне және халықтың әлеуметтік қорғалуына әкеледі деп есептелсе, батыс елдерінің көпшілігінде         салық салу аймағының жалпы тенденциясында корпорация және жеке       тұлғалардың салықтық ауыртпалығын төмендету байқалды.

       Салықтар кез - келген елдерде мемілекеттің қоғамдық-экономикалық      құрылысы мен саяси іс - бағытына қарамастан ұлттық мемілекеттік кірістердің   негізгі көзі болып табылады. Барлық елдерде мемілекеттік шығындар мен салық                         салу мәселелеріне үлкен көңіл бөлінеді. Нарықтық қатынастар қалыптасқан елдерде салықтар  мемілекеттік  және  муниципиалдық  табыстарды  қалыптастыруда басты  рөл  атқарады,  экономиканы  басқарудың  күшті  негізгі құралы болып табылады. Әсіресе олар ғылыми – техникалық прогрессті жеделдетуге, антиинфляциялық және құрылымдық саясатты жүзеге асыруда белсенді қызмет атқарады. Сондықтан мемілекет алдында салық механизмінің жетілдіру өте қажетті мәселеге айналған/21/.

          Қазіргі кезеңдегі жағдайларда салықтардың мәні мен рөлі мемілекеттік органдарды қаржылық ресурстармен қамтамасыз ету шекарасынан шығып отыр. Енді салықтар ұлттық табысты мемлекеттендірудің маңызды құралы бола бастады. Олар макроэкономикалық реттеуге белсенді араласа отырып, ішкі ұлттық табыстың жалпы көлемінде, салықтық  төлемдердің  салыстырмалы  мөлшерінің  өсуін  қамтамасыз етіп отырады.  Салықтар экономикалық белсенділікті реттей отырып, өндірістік процестеріне де қатты әсер етеді. Бұл әсер жан-жақты болып табылады. Салынатын салықтармен әрекет ете отырып, мемілекет капиталының қорлануына асқан ықпал етеді. Сондай – ақ, салықтық реттеу шаралары, әр түрлі салалардың бәсекелесу мүмкіндіктермен кеңінен ынталандыра отырып, капиталдың қорлануына тиімді жағдайлар жасап, кәсіпорындардың іс – әректтерінің әлеуметтік қажеттіліктерін қанағаттандыруға ықпалын тигізеді. Бұл мақсатта салықтарды төлеуге түрлі жеңілдіктер пайда болады. Салықтық жеңілдіктердің көмегімен мемілекет өндіргіш күштері территориалды орналастыруға, инфрақұрылымдық объектілерді құруға және тағыда басқа іс-әрекеттерді жүзеге асыруға толығымен мүмкін болады.