Анықтаушы және қалыптастырушы эксперимент нәтижелері

  Жеке тұлғаның рухани  интелектуалды дамуының негізгі  компоненттерінің бірі – туған  халқының және жалпы азаматтық  өткенімен қазіргі өмір тіршілігіндегі, шығармашылық қызмет үрдісіндегі,  өнердегі   көркем – эстетикалық,  мәдени құндылықтарды бойына  сіңіруі. Бірақ ол құндылықтарды  игеру  тек қоғам мәдениеті  дамуының мақсаты тұрғысында  жалпылама ғана емес,  жастардың  қоршаған өмірі шындығының құбылыстарына  әсемдік заңдылықтарына сәйкес  қастынастарымен мәдени мұралар  мен өнер шығармаларында бейнеленген  болмыс көріністерін, болмысты қабылдау, мезіну, тану,талғам арқылы жоғарғы  имандылық, эстетикалық  құндылықтар  мен қауышудың рухани практикалық  іс - әрекеттері негізінде мақсатты  түрде жүзеге асу қажет.

  Әдеби құндылықтарды  тәрбие үрдісінде пайдалануға  бағытталған педогогикалық зерттеулерге  талдау жасай отырып, оларда қазақ  әдебиеті пәні мазмұны арқылы  оқушы жастарды адамгершілік  имандылық қасиеттерге баулумен  эстетикалық тәрбие мәселелері  негізінен жеке дара қарастырылып  келе жатқанын көреміз.

  Кез – келген халықтың  көркем эстетикалық мәдениетінің  даму үрдісінде қоршаған дүниені  өзіндік  таным мен пайымдау  және әсемдік мәніне сәйкес  қайта жаңғыртып бейнелеу жүйесі, оның негізінде жасалған көркем  – мәдени эстетикалық құндылықтарды  болашақ жас ұрпақты эстетикалық  – имандылық тәрбиеленуде пайдаланудың  өзіне ғана тән құралдары мен  әдістері   қалыптасады. Қазақтың  әдеби музыкалық тұрмыстық және  кәсіби фольклорлық мазмұнын  сан алуан өнері, ойын –  сауық, мерекелік тұрмыстық салт  – дәстүрлері, халықтың рухани  эстетикалық ой - өрісінің, сезімімен  әсемдік туралы талғам сапасының  асыл арналары құрайды. Мұны  еліміздің әдебиеттану, өнертану, мәдениеттану, этнография саласының  ғалымдары еңбектерінен танып  білеміз. 

Қазақтың рухани эстетикалық, мәдени құндылықтарының асыл арнасы, халықтың бар данышпандылыған  бойына жинаған ана тілі, сөз өнері, әдеби мұралар. Ата – бабалалымыз «өнер алды – қызыл тіл » деп ойлы да саналы сөзді сап алтынға байлап, тілді адамның сәбилік шағынан, жер қойнына кіргенге дейінгі тұлға өмірінің айнасы, халықтың мәдениетімен ақыл ойының алтын қоймасы деп бағалаған. Ұрпақтарға өсиетнама болатын мұра қалдырған ақын – жыраулы, сал-серілер, шешендер өнерін жоғары бағалап, олардың  туындыларындағы мазмұнындағы тәлімдік өсиеттермен аталы сөздерді нақылдарды, афоризімдерді ұрпақ тәрбиелеудің тәлімгерлік мектебінің құралы санаған. Қазақтың  тіл өнерімен ауыз әдебиетінің рухани құндылыға ертеректе қазақ даласында әртүрлі жағдаймен болған европалық, орыс ғалымдары мен саяхатшыларын таңдандырғаны белгілі.

  Бүгінгі мектеп оқушыларының  имандылық – эстетикалық дамуын  қамтамасыз ететін бірден  - бір  басты оқу тәрбие құралы - әдебиетпен  өнер пәндері. Кез – келген  өнер түрі өзіне тән көркем  бейнелеу мәнерлілік тілімен  балалардың санасына эмоциялық  мәнді ықпал етеді, олардың  қоршаған өмір құбылыстары мен  әсемдігіне деген сезімдік әсерлерін,  танымын, талғамын қалыптастырады.

 Мектептегі «қазақ  әдебиеті» пәні – имандылықты  дәріптейтін  қоғамдық, әлеуметтік  құбылыстар мен адамдар арасындағы  қатынастың этикалық нормалар  сырын, ауыз әдебиеті (ертегілер,  аңыздар, жұмбақтар, мақал- мәтелдер  тағы да басқа) мен ақын жыраулар  поэзиясынан тәлімі мол рухани  құндылықтарды балалардың танып  білуіне, ал көркем сөзбен поэзия  тіл  арқылы қоршаған өмірмен  табиғаттың әсемдігін сұлулығын  эстетикалық сезімталдықпен игере  білуіне зор ықпал жасайтын  тәрбие құрлы. Сондықтан да  еліміздің ғалым – педагогтары  жасаған ұлттық мектеп тұжырымдамасы  мазмұнда қазақ мектебінде ана  тілінің беделін қамтамасыз ету  білім беру мәселесі ұлттық  рухани мәдениетті игеру мәселелерімен  түбірлес жүргізілуі сияқты тіл  мен әдеби құндылықтарға, өнерге  байланысты оқу тәрбиелік іс  – шараларды жүзеге асыру міндеттері  басты орын алған.

Осы міндеттер негізінде, жеткіншек ұрпаққа мектепте, мектепке дейінгі және мектеп тен тыс тәлім  тәрбие мекемелерінде  имандылық  – эстетикалық тәрбие жүйесін, ұлттық ерекшеліктеріміз бен рухани мәдениетіміздің  құндылығын ескере отырып, қайта құруға бағытталған ғылыми - теориялық еңбектер, арнайы педогогикалық бағдарламалар  жарық көрді. Жас ұрпақты мәдени құндылықтармен қауыштыру, әдебиет  пен көркемөнер негізінде олардың  рухани эстетикалық мәдениетінің дамуын жандандыру мәселелері  арнайы зерттеулер нысанына айналды. Дегенмен де бұл мәселелердің өзектілігі әлі де күн  тәртібінен түскен емес. Соның дәлелі ұлттық және жалпазаматтық мәдени, рухани құндылықтарды  игерту арқылы жас ұрпаққа имандылық- эстетикалық тәлім  тәрбие берудің  негізгі бағыттары мен идеяларын  қамтитын  «этномәдениет »  тәрбие тұжырымдамасы «мәдениет мұра бағдарламасының» жасалуы және оны жүзеге асыру  міндеттерінің мемлекеттік  деңгейлерде  қаралу.

Қазақ әдебиеті - сан алуан  жанрлар мен өзіне тән тілмен, адам бойына да имандылықпен, эстетикалық  қасиеттерді дарытуға қызмет ететін ұлттық өнеріміздің  басты түрі. Сондықтан оның туындыларындағы  қоғамдық, адами жарасымды қатынастармен  қасиеттерге баулитын мазмұны мен  рухани эстетикалық мазмұны арасындағы тілім – тәрбиелік тұтастық өзара  бірлікте қарастырылуы тиіс деп санаймыз. Озық жетістіктерге негізделген  білім нәрімен қатар ұлттық тәрбие құндылықтарын бойына сіңірген ұрпақтар ғана ұлт тағдырын тереңінен таразылайды.

Отанды сүю өз халқын құрметтеп, оған адал болу отанды қорғауға әзір тұру, халықтар арасындағы достықты нығайту, бейбітшілікті сүю, ел үшін жанын  пида ету, ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастыру, ұлтаралық татулықпен келісімді нығайтуға ықпал ету, әр бір оқушының бойына ұлттық және жалпы азаматтық құндылықтардың үздік үлгілерін үйлестіре дарыту, гуманистік, барлық адамдарға деген  сүйіспеншілік сезімдерін тәрбиелеу, мемлекеттік адамгершілік тәрбиесінің  өзекті арқауы болып табылады.

Жеке адамды адамгершілік тұрғыда қалыптастыру әртүрлі факторлармен жағдайлардың әсері мен іске асыратын күрделі де, жан – жақты процесс . Жас жеткіншек әртүрлі ішкі және сыртқы қоғамдық және табиғи фокторлардың әсерімен дамиды. Оған қоршаған оратадағы  көптеген құбылыстар тікелей әсер етіп оның мінез -  құлқымен моралдық бейнесінің қалыптасуында жарқын із қалдырады. Жас жеткіншектерді адамгершілікке тәрбиелеу мәселесі қазіргі педогогика ғылымында да айырықша маңызға ие болып отыр. Қазіргі тәрбие үрдісіне тән құбылыс - әрбір оқушының бітім  – болмысы мен адамгершілік  қадір – қасиеттерін гуманистік, адамға сүйіспеншілік бағытта тәрбиелеп  дамыту, оқушылардың ұлт аралық қасиеттерін  барынша ізгілендіруге баса назар  аудару. Міне сондықтан, қазіргі заманға  мазмұны жағынан жаңарған гуманистік идеялармен іс - әрекеттер адамдардың жан – жақты және жарасымды  дамуы үшін, жеке адамның шын бақытымен  бостандығы, жарқын өмір сүру үшін қажетті  барлық алғышарттарды жасауда. Оқушылардың  бойына гуманистік идеяларды сіңіру – бұл өсіп келе жатқан жас ұрпақтардың  бойларына өзара сыйластықпен құрмет тұтушылық рухын себу,  араларындағы қатынастың биік  парасаттылықпен  адамгершілік сыйластық сезімдерге толы болуын дарыту, олады әр адамның  ар – намысына тиіспеуге, абройларын, ұждандарын құрметтеуге жоғары, адамгершілікпен  ізеттілікке баулу, адамдарды сүйе сыйлайтын, құрметтей, қадірлей білуге үйрету, адамгершіліктің шынайы иесі болуға талаптандыру. Жалпы адамзаттық құндылықтар қатарынан орын алатын адамгершілік      қадір  – қасиеттермен сапаларды оқушылардың  бойына дарыту үшін, ең алдымен, олардың  саналылығын көтеру, екіншіден, жұғымды  мінез – құлықтың тәртіп – дағдыларына  баулу; үшіншіден адамгершілік құндылықтарды  игерте отырып, қазіргі қоғамдық талаптар  негізінде әлеуметтендіру қажеттілігі  туындайды. Әрбір оқушының бойында  ұлттық және жалпы азаматтық құндылықтарды, биік мақсат – мұраттарды, жоғары адамгершілік қадір – қасиеттерді дүниеге ғылыми, шығармашылық – ізденімпаздық көзқарасты қалыптастыруды тәрбиелік іс – шараларда үнемі ескертіп, жүзеге асырып отыру қажет. Мектепте ұйымдастырылатын тәжірибелік іс – шаралар оқушылардың дүниетенымын дамытып, тұлғалық мінез – құлық тәртібін, моральдық сезімін қалыптастыру, өмір жайлы түсінігін жетілдіру, оқушылардың өзін өзі  тәрбиелеуіне, өмірдегі өз орнын түсінуге олардың ерік жігерін шыңдауға баулуға бағытталады.

2.2 Анықтаушы  және  қалыптастырушы  эксперимент  нәтижелері

Ұлттың болашағы ұрпағында  болса, ұрпақтың тәрбиесі – ұстаз  қолында. Ал ұстаз мұраты – жетілген, жан – жақты, әдепті, иманды, толыққанды, ұлтжанды азамат тәрбиелеу.

Тәуелсіз қазақ елі  үшін бүгінгі күнгі ұрпақтың дені сау,  ойы  таза,  саналы дербес тұлға болғаны абзал.

«Тәрбие мағанасымен алынғанда  қандай болса да бір жан иесіне тиісті азық беріп, сол жан иесіне көмек көрсету»,- деген.  Мағжан Жұмабаевтың  сөздерін әрбір ұстаз – тәрбиеші жанында ұстап, әрбір оқушыны  қазіргі заман талабына сай тәрбиелеу  үшін бар жан болмысы мен еңбектенуі тиіс. Ал еңбек барысында 

әр ұстаз халқымыздың  асыл қазынасы атадан қалған ұлттық құндылықтарына сүйенуі керек.

  Қазіргі кезде тәуелсіз еліміздің ертеңі жастардың білімінің тереңдігі мен өлшенеді. Білімді жан – жақты қабілетті ұрпақ – ұлтымыздың баға жетпес қазынасы. Бүгінгі таңда педогогика ғылымының өзекті мәселелерінің бірі – оқушыны жан – жақты дамытуда,  білім беруде,  ғылымның соңғы жетістіктерін қолданып шығармашылық жұмыспен шұғылданатын қабілетті, дүниетанымдық көзқарасы кең, рухани бай,  ұлттық қасиеттерді жете түсінетін ұрпақ дайындау олай болса, ұрпағымызды тәртіпсіздік сияқты жаман қасиеттерден сақтандыру үшін мектеп оқушыларының бос уақытын дұрыс пайдалана біліп, сабақтан тыс іс – шаралар арқылы ұлттық құндылық қасиеттерді бойына дарытуымыз қажет. Өйткені оқушылар бойындағы зерігушіліктің әдепсіздікке соқтыратындығын, теріс жолға бастайтындығын  мектеп өмірінен жиі байқаймыз. Ондай жолға жібермеуге тосқауылдан туған жол – халқының әдет – ғұрпындағы салт – дәстүріндегі әдептілік таным – тағылымы сондықтанда жастарымыздың санасына ұлттық ұлағатты қасиеттерді сіңіре білудің мәні зор. Ақынжандылық, шешендік пен өнерпаздық, өнегелі халқымыздың ғасырлар бойы қалыптасқан тәлім – тәрбиелік әдеттер мен ғұрыптары, рәсімдері және салт – саналық дәстүрлері жас ұрпақтың жан жүйесіне әсер етіп, санасына сіңсе ұлттық мәдениетті игерген, иманжүзді инабатты ұрпақ, жалпы азаматтық асыл қасиеттерді игіліктермен тоғысуына мүмкіндік алады. Халқымыздың асыл қазыналарын білуге игеруге қызықтыру. Ұлттық құндылықтарымызды меңгеруі басты міндеттер оқушылардың ұлттық құндылық қасиеттерін арттырудың  сипаты мен құндылықтарын ұлттық ерекшеліктерін көрсетуі барысында бүкіл адамзаттық құндылықтарын жалпы және ұлттық тұрғыдан төмендегідей жіктедік. Жалпы тұрғыда: бойға дарыту, ойға қондыру, машықтандыру жолдары, жаттығу әдістері. Ұлттық тұрғыда: халыққа тән болмыстың сипатын ашу, ұлттық құндылықтарымыздың басты ерекшеліктері, әдет – ғұрып,      салт -  дәстүрге қызығушылығы. Әр халықтың тәлім – тәрбиелік мұрасы ұлттық құндылылықтардың маңызды белгісі болып табылады. Осы арқылы ол ұлттың ұлттық құндылығының ерекшеліктерін  білеміз. Қазақ адамгершіліктің  басы - әділдікті ту етіп, әділдіктің басы болған адалдықты анасына алған. Аналар ұрпақты ұлағаттыққа баулап, дауға  - дәру, жауға қарау, араздыққа араша, татулыққа - тамыр тазалыққа нәр, пәктікке – пәрмен, дәстүрге – дәрмен, өнерге- тұлпар, көкте – сұңқар етіп тәрбиелеген.

Демек, ел ағаларынан бастап біздің ұстаздардың алдында үлкенде  ұлағатты іс  тұр.  Бұл жас ұрпақты  сонау замандардан бергі жерде  сарқылмас болып жинақталған  ата – бабаларымыздың мол мұрасымен  сусындатып олардың бойына сіңіру мәселесі. Яғни жастарды тәрбиелеуде бабалар  өсиетін өнеге өсиетін пайдаланып, ұлттық тұлға қалыптасытыру мәселесі. Салт – дәстүрлер мен әдет –  ғұрыптар, ырымдардың барлығы қазақтың өзіндік дүниетанымын қалыптастыруда және ұлттық құндылықтарымызды қалыптастыруда үлкен рол атқарады.

Ата – бабаларымыздан қалған асыл қасиеттерімізге негізделген  ұлттық құндылықтарымызға тәрбиелеу  мүмкіндіктері іс – жүзінде эксперименттік сынақтар арқылы анықталады. Соған  сәйкес ұлттық құндылықтар негізінде  дербес тұлға тәрбиелеу мақсатындағы эксперимент Алматы облысы  Талдықорған  қаласының 16 орта мектеп-гимназиясында екі кезеңнен тұратын анықтаушы және қалыптастырушы эксперимент өткіздік. Тәжірибелік - педагогикалық жұмысқа осы мектептің 6 а және 6 ә сынып оқушылары қатысты. Барлығы 40  оқушы.

Тәжірибелік - педагогикалық  жұмыстың анықтаушы эксперимент  кезеңінде ұлттық құныдылықтар туралы сынып оқушыларының  түсінік деңгейі  зерттелді.   Оқушыларға сауалнама  сұрақтары қойылды.

  1 . Дербес тұлға деген  кім ?

  2 . Өзіңізді дербеспін  деп есептейсіз бе ?

  3 . Дербестікті қалай  түсінесіз ?

  4 . Дербестік қай уақытта  пайда болады ?3

  5 .Ата – анаңыз  сіздің пікіріңізбен санаса ма ?

  6 .Ұлттық құндылықтар  дегеніміз не ? оны қалай түсінесіз  ?

  7 .Ұлттық құндылықтарға  не жатады деп ойлайсыз ?

  8 .Отбасыңызда қандай  құндылықтар дәріптеледі ?

  9 .Құндылықтардың қандай  түрлерін білесіз ?

10.Сіздің отбасыңызда  рухани құндылықтар мен материялдық  құндылықтардың қайсысы көбірек  дәріптеледі ?

Оқушылардың анкета сұрақтарын саралай отырып мынадай көрініске  көз жеткіздік. Оқушылардың 70%  пайызы дербестік, құндылық, ұлттық құндылық жайлы түсініктері жоқ екенін білдірді, ал 20%  пайызы дербестікті  өз беті мен ақша жұмсай білу, сауда  жасау тағы басқа байлықтарды  айтты. Құндылықтардан материялдық  құндылықтарды бірінші орынға қойды. Оқушылардың 10%  пайызы ғана дербес тұлға болу үшін міндетті түрде бауырмал болу, кітапты көп оқу, ұлттық –  салт – дәстүрді қастерлеу деп  көрсетті.

6 а - 6 б  сыныбындағы  бірқатар  оқушылардың  ұлттық  құндылықтар жайлы ойлары мынадай  болды: