Қарт кісілермен әлеуметтік жұмыс

       Кейбір мамандар адамдардың жастары  бойынша стратификация теорияларын  тиімдіболып санайды. Бұл теорияға  сәйкес адамдардың әр буыны  өзінше құнды және тек қана өзіне тән тәжірбиесі бар деп тұжырымдалған.

    Қазіргі уақыт адамның табиғатына сәйкес келетін қартаю теориялары құралып , бұл процесс жетілдіруге факторлар ықтимал.

    Адамдардың қарт адамдар тобына  қосылуы оның қоғаммен қарым-қатынасын және өмірдің мәні мен мақсаты, жақсылық пен бақыт деген сияқты құнды нормативтік түсініктерге қатынасын түбегейлі өзгертеді. Адамның өмір сүру салты да өзгереді. Бұған дейін олар қоғаммен, өндіріспен, қоғамдық қызметпен тығыз байланыста болады. Ал зейнеткер ретінде олар өндіріс орнымен жүрген қарым-қатынасты жоғалтады. Бірақ қоғамның мүшесі ретінде олар  қоғамдық өмірдің кез келген бір аясына қатысты болып қала береді.

    Зейнетке шығу, әсіресе, еңбек  қызметі жоғары бағаланған адамдарға  ауыр тиеді. Тәжірибе көрсетіп отырғандай еңбек қызметінен айырылу адамдардың  психикасына, өмірлік тонусына және денсаулық жағдайына  кері әсерін тигізеді.

     Адамдардың өмір сүру салты көбіне олардың бос уақытын ұйымдастырумен байланысты. Қоғамдық қызметке белсенді қатыса отырып, қарт адамдар өздерінің өмірлерін әлде қайда қызығырақ етеді. Бұл тұрғыда егде жастағы адамдарды қоғамның түрлі жұмыстарына, жиналыстар ұйымдастыруға, қарт адамдарға арналған теле, радио бағдарламаға қатыстыру жөн.

     Шет елдегі әлеуметтік жұмыс тәжірибелері көрсетіп отырғандай, қарт адамдардың өмірінде дін негізгі орынды алады. Бұған түрлі себептер болуы мүмкін. Көптеген елдерде халықтың көп бөлігі дінге сенушілер. Бұл біріншіден. Екіншіден, қарт адамдар өздеріне: «Өмірден кейін не болады?» - сұрақты жиі  қояды. Үшіншіден, көптеген қарттар дінге тұрақтылық жағдайының негізі ретінде қарайды. Сондықтан да қарттармен жұмыс жасаған кезде дінді де ескеріп отыру керек.

     Өндірістегі еңбегінен бос уақытында қарт адамдар немерелерін тәрбиелеумен айналысады. Олар ұзақ жылдар бойы жинаған тәжірибелері мен жақсылықтарын беруге тырысады.

     Отбасымен тұратын зейнеткерлер көбіне үй шаруашылығымен айналысады. Таңертең ерте тұрып, отбасындағы жұмыс жасайтын адамдарға таңғы асын дайындайды. Немерелерін мектепке аттандырады және тағы сол сияқты қызметтер атқарады. Бұл көптеген зейнеткерлердің «демалыс» күні қарт адамдардың денсаулық жағдайы отбасындағы атмосфераға да байланысты болып келеді. Қарт адамдардың отбасындағы жағдайы, қазіргі кезде, әлемде болып жатқан өзгерістер жағдайына да байланысты болып келеді. Мысалға, сол кезге сай ғылыми техникалық революция жағдайында жоғарғы ұрпақтың жиналған тәжірибесі бұрынғы мағыналығын жоғалтады. Неғұрлым білімді жастар үлкен жастағы қарт кісілерге басқа көзқараспен қарайды. Бірақ қарттарға көңіл аудару, отбасындағы жағдайды жақсарту қоғамда қалыптасқан құрылыммен анықталады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

1.2.  Қартаю жасындағы адамдардың психологиялық ерекшелігіне ғылымда

        зерттелінуі 

        Қартаю кезіндегі адамның психологиялық жағдайының өзгеріске ұшырауы, яғни қартаю процесі төмендегі зерттеген ғалымдар айтуы бойынша ең біз ауыр және қиын кезеңдердің бірі болып келеді.

      Ғылымда   қарттардың мәселесін түрлі бағытта зерттеген. Орыс ғалымдардың зерттеушілері А.Сырцова мен О.В. Митина зерттеу жүргізу барысында тұлғаның орентациялық уақытша динамикасын зерттеген. Яғни бұл жерде қартаю процесінің барысында адамның мінез- құлықының өзгеруі, қарттардың өзгешілік психологиясына талдау жасаған. Адам қартайған кезде оның физиологиялық белсеңділігі төмендеп, тек өмірлік тәжірбиесіне сүйеніп өмір сүреді. Олар өз күшіне сене алады, шешімді тез және сенімді қабылдайды. Сондықтан оларды «Ұрпақты басқарушы » деп атайды. Бұл жердегі көрініс (50-60жас аралығы) айқын көрінеді. Себебі, зейнетке шығуымен байланысты олар «енді өмір басталды»

деп сенеді. Зерттеу көрсеткендей, бұл жас  ерекшеліктерінде қорғаныш механизмі  іске асады. Болашақта өзін- өзі күту, балалар мен немерелерінің болашағын  ойлайды. Олар «өмір сүруге аз уақыт  қалды»- деп, «ештеңені өзгертуге келмейді» деген екінші планға шығады. Бұл жаста адамда жаңадан белсеңді өмір сүруге деген құлшынысы болады.

    60-тан кейін денсаулық жағдайына көңіл бөлу өседі. Адам өз- өзіне «уақыт өтіп барады, енді жоспарым ешқашан жүзеге аспайды »- деп «болды», «бітті», өлім қорқынышы жаулайды. Зейнетке шығу, табыстың азаюы, жұбайдың біреуі қайтыс болуы- бұл осы жастағы ерекшеліктер. Отбасы өмірі, отбасы дәстүрі, балалар жетістігі, жиі немерелерімен балаларымен қарым- қатынаста болуын қажет етеді.

   70-тен жоғары позитивті өмір сүру типіне сәйкес. Позитивті ойлау, уақыттың ұзақтылығы, өмірлік кәсіби деңгейінің жетістігі, немерелер мен балаларды ойлау, олар өздерінің жалғасын сол ұрпақтарында көреді. Жасай алмаған, бітіре алмаған жұмысты бітіреді екен дейді.

    М.Ф. Пузиков пен А.А. Калиева қарт адамдардың гериатриялық -реабилитациялық проблемаларын зерттеген. Зерттеу мәселесі өте маңызды. Қазір мемлекеттегі туудың күрт төмендеуі, халықтың белсеңді  қарттаюына әкеледі. Бұл медициналық қызмет көрсету саланың сұранысының дамуымен байланысты. Гериатриялық -реабилитация, бұл реабилитацияның бір бөлігі (дұрыс адамның денсаулығын жақсарту дәне қалпына келтіру туралы ғылым). Бұл салада – медициналық, әлеуметтік, реабилитациялық процедуралар жүзеге асырылады. Сапалы реабилитация мен гериатриялық профилактика – қоғаммен қарым-қатынасты үзбеу, жалғыздықтан изоляциялау, қызығушылықты таныту, әлеуметтік қарым қатынасты жандандыру, еркін болу, ойлаған жұмысын еркін тандау. Қарт адамдардың әлеуметтік- медициналық проблемаларын зерттеу барысында, яғни қартайған сайын, медициналық қызметтің рөлі арта түседі. Бірақта қарттар аурудың соңғы стадиясына дейін созып, дәрі- дәрмектердің пайдасы аздау болады.        Өкінішке орай, Қазақстан Республикасында герантологиялық көмектер  жоқ, жоғары сырқаттану, мүгедектік, қарттардың жиі өлуі, яғни қарттар медициналық көмекті қажет етеді. Яғни, бұл тек адамдарға дені сау қартаюды қамтамасыз етсек қана жетеміз.  

      Томас Манның қазіргі таңда қартайып бара жатқан қоғамға деген көзқарас өте көп деді , соның ішінде аналитиктер бір-біріне қарама-қайшы екі көзқарасты ұсынады:

• Еңбекке жарамды халық азаяды. Туу деңгейі азаюынан және қарт адамдардың көбеюінен, қоғам жылдан жылға көбейіп отырған еңбекке жарамсыз барлық халықты асырап, солар үшін еңбектенуі тиіс.
• Қарт адамдарды асырауға, күтуге, олардың шығынын ақтау үшін жұмыс істеп жүрген адамдар 2 есе салық төлеуі тиіс. Бұл өз кезегінде еңбекке деген мотивацияны азайтады, ең соңында ұрпақтар арасындағы конфликтіге әкеледі, соның салдарынан жас ұрпақтартың қарт адамадрдың алдындағы жауапкершілігінен бас тартуға әкеледі.

   Атақты  американ психологы Эриксон қартаю барысындағы дағдарысты былай түсіндірген: бұл дағдарыс алдындағы өмір жолын аяқтайды, дағдарыстың шешілу жолы адамның бұл жолды қалай өткендігінп байланысты шешіледі.

   Эриксонның пікірі бойынша, кәріліктің басты міндеті – құндылықтарға жету, өткен өмірді қабылдап, түсініп, өмір бойы араласқан адамдармен қарым-қатынасты түзеу.

   Бір бүтіндіктің қалыптасуы мына себепке  байланысты: өмір құрылады, сен өмір сүрудің және өткен өмірден ештеңені де өзгерте алмайсың. Даналықтың қалыптасуы мына себепке бацланысты: өмірді барлық қырларынан қабылдап, яғни барлық яғни барлық шыңға көтерілу мен кері құлауымен, өткен өмірде дұрыс өмір сүре алмадым деп қайғырумен жаңа өмір бастай алмайсын.

   Американдық герантопсихолог  Форд қарт адамдарға тән бірнеше психологиялық типтерді көрсетті:

1. Регрессия – бұрынғы іс-қимылдарға оралу, яғни «балалықты» көрсету, денсаулығына байланыссыз елден үнемі көмек сұрау.
2. Қиын жағдайда шешім табу үшін тұрғылықты орнын ауыстыру немесе қашу.
3. Қоғамдық өмірге мүлдем араласпау, бәрінен алшақтап, оңашалану.
4. Екі жүзді іс-қимыл көрсету – қоршаған ортадағылардың қызығушылығын өзіне тарту мақсатымен.

         Е.И. Холостова қарттардың мәселесін кеңінен теориялық жағынан тоқталды. Оның «Әлеуметтік жұмыс» оқулығында қартармен әлеуметтік жұмыс деген тарауда көруге болады. Халықтың негізгі қартаю- процесі- туудың азаюы, егде  тартқан адамдардың ұзақ өмір сүруі, ол медицинаның прогрессивті дамуын көрсетеді.

    Автордың айтуынша, қарт адамдар көбіне қалалық жерде көп шоғырланған, ал ауылда олар аз, себебі ауылдың әлеуметтік- экономикалық жағдайы нашар. Яғни мемлекет тарапынан қазір жұмыссыз, кедей, көпбалалы, мүгедек және т.б. отбасыларға жағдай жасау керек. Егер бұндай көрініс кең етек алса, онда жалғызбасты қарттардың саны күннен- күнге ұлғая түсуі мүмкін.

     Қазір нақты қарттады қорғайтын ресми болсын құжаттар жоқ. Жаңа әлеуметтік жұмыс БҰҰ- ның ұсынысы бойынша « Қартайған жастағы адамдардың өмірін толыққанды жасау » бұл құжат негізінде әлеуметтік жұмыс аймағында қартаттарға әлеуметтік қызмет көрсету жүзеге асырылады. Олар төмендегідей:

• Егде тартқан адамдарға ұлттық саясатты өндеу, яғни ұрпақпен сабақтастыру;
• Қайырымдылық ұйымдарды қолдау;
• Экономикалық құлдыраудан қарт адамдарды қорғау;
• Қарт адамдар сапалы өмір сүруге жағдай жасау;
• Қай жерде тұрмаса да толық қарт адамдарға әлеуметтік қызмет көрсету.

     Өте жақсы көрсетіп, дәлелдеп  кеткені қарт адамдарға әлеуметтік  қызмет көрсету. Әлеуметтік қызмет көрсету жүйесінің дамуы өте көпқырлы. Бұл жүйенің жақсы дамымауы егде адамдарға теріс те, қанағаттанбаушылық жақтарын көрсетеді.

   Қартайған жас- бұл қорытынды  шығаратын уақыт, өмір бойы  жасалған, жасалмаған жұмысқа баға  беру.

  Үлкен  жастағы адамдар бұрынғы артта қалған өмірге оралғысы келеді, өмірбаянының бір сәтіне оралсам деп арамандайды. Шет елдерде қолданылатын технологияның бірі- психогимнастика.  Бұл технологияда қарттарға арналған «Еске түсіру» клубын ұйымдастыру. Қарт адамдар жастық шақты, денсаулықты күтуге, әлеуметтік қызметін еске алуға мүмкіндік тудырады. Оған қоса, өткенге шолу суреттер, кітаптар, газеттер және журналдар да көмекке келеді.

   Қарттарға еңбектерапиясын қолдуға  болады. Индивидуалды қоғамдық ұйымдарға  қатыстыру, әлеуметтік дағдыларды қалыптастыру, коммуникативті мүмкіндіктер, өзінің өмірін ұйымдастыруда шешім қабілдау, қоғамдық жұмыстарға белсеңді қатысу. Еңбектерапиясын, бұл жерде әлеуметтік реабилитация ретінде қарастыруға болады. Қартайған кезде бұл тәсіл өте нәтижелі және эффективті. Бұл терапияның ерекшелігі соматикалық және психикалық денсаулықты дұрыс баланста ұстауға көмек көрсетеді. Эмоционалдық қалпын , өмірлік тонусын толыққанды және тең құқықты өмір сүруді сезіндіреді.

   Қарта дамдарды қоғамдық өмірге  қатыстыру керек. Олардың еңбегі мен өздерінің қоғам керек екенің сездіру. Олар ақылшы, жастарға жол сілтеуші.

   Өкінішке орай, мемлекеттік емес  қана ұйымдар қарттарға әлеуметтік  көмекті толық көрсете алады,  ал мемлекеттік және муниципалдық  мекемелер толығымен дамымаған.

   Қорытындыласақ, әлеуметтік қызметкерлер  жаңа қажеттіліктерді алдын- ала  қарап, әлеуметтік-экономикалық  жағдайдың өзгеруіне байланысты  қарттарға көмекке келу қажет  деп көрсетеді. 

     В.И. Курбатов қарт адамдарға әлеуметтік көмек көрсету әр түрлі әлеуметтік теорияларды қолдана білу талап етеді. Олардың ішінде: 

4. Әлеуметтік  рөлдерден айырылу теориясы;
5. Халықтың аз бөлігін құрау теориясы;
6. Адамдардың жастары боынша стратификация теориясын негіздеу.

   Бірінші теорияларының мазмұнына үлкен егде жастағы адамдар жатады. Қартаю кезеңінде жас адамдармен араласыпай қарым- қатынастарда болмайды. Оларды әлеуметтік рөлдердегі рөлдерден босатады. Бұл рөлдер негізінде еңбек қызметіне байланысты болған, сонда- ақ басқару және жауапкершілік рөлдері де қатарласа жүрген. Рөлдерден босату теориясы үлкен, егде жастағы адамдарды зейнетке шығару арқылы заңды түрде іске асырылатын процесс ретінде қаралады. Олардың қызмет орндары белгілі бір қызметтегі жас адамға өтуі керек.  Бірқатар сыншылар, бұл теорияларына адамгершілік сезімді қастерлемейтін деп пікір  айтады. Ал қайсібір рөлдерден босату, бұл процесс универсалды жан- жақтан түбінде іске асырылатын шара ретінде дәлелдейді.

   Қазіргі уақытта бұған қарсы әлеуметтік өрісте қолдануын шектейтін белсеңділік теориясы тұжырымдалып кеңінен қолданылатын болады.

    Бұл теорияны жақтаушылар дәлелдеп көрсеткендей қарт адамдар игерген рөлдерден айырылған кезде олар қоғамда керексіз екендігін сезінетін сезім туындайды. Жеке басының қасиетін жоғалту деп түсінеді, өзінің рухани құндылықтарын іске асыру үшін, олар белсеңді өмірден бес тартпау керек. Керісінше, жаңа қызметпен айналысып жаңа рөлдерді орындауды әлеуметтік қажеттілік деп санайды.

    Әлеуметтік рөлі бар мәндерде белсеңді орындауды жалғастырып, еңбек ортасымен араласып, қарт адамдар өздерінің психологиялық тұрақтылығын қалыптасқан байсалдылығын сақтап ала алады.

   Адамның қартаю кезеңінде бейімделу дрежесі орталықтай деңгейде алғашқы сатылардың қызметі байланысты болып келеді.

    Енді қартаю кезеңі жақындаған сайын адам көптеген рөлдерді игерсе, онда оларды жоғалтып айырылған уақытта ол онша қинала қоймайды. Жаңа жұмыс орның табуға жеңіл соғады.  Отыз жастағы эмоционалдық, психологиялық тұрақтылығы және белсеңділігі бар адамдар жетпіс жастан асқан кезеңде өз бойындағ энергиясын сақтай алады. Отыз жастағы қорқыныш және консерватизм сапасындағы адамдар өмірінің аяғына дейін, бірқалыпты тұрақтылықты бола алмай, сенімсіздікпен үрейлене қарайды.