Ұлттық спорт пен ойындардың теориялық және педагогикалық негіздері

Көрнекті орыс ғалымы, географ, тарихшы А.И. Левшиннің [1832] қазақтар туралы жазған монографиясы «Описание киргиз-казачьи или киргиз-кайсацких орд и степей»  деп аталады. Левшин қазақтар арасында өтетін ат жарыс, теңге алу, қыз қуу, балуан күресіне тоқталып, қазақ балаларының жастайынан қимыл-әрекет дағдысына қалыптасып еңбек ететіндігін айта келіп, ол қазақтардың шыдамды, мықты болып өсетінін суреттей келе: «Халықтың өмірі үнемі мал бағумен, табиғатпен, таза ауада тіршілік етумен өмір өткізуі олардың дене бітімінің зор, күшті болып өсуіне себепкер болған. Сондықтан да олар ыстыққа, суыққа төзімді, көп жасайды, бас ауруы дегендер сирек кездеседі. Олардың көзі қырағы болып келеді. Алыстағы көрінген малдың түсін айнытпай дәл ажыратады. Атқа мініп жүруді балалары жастайынан үйренген. Олар үшін атқа шабу гимнастикалық жаттығудың бір түрі сияқты болып кеткен», - деп жазады.

Қазақ халқының өмірі  жайында көптеген материалдар жинаған орыс ғалымдарының бірі И.С. Паллас [1887] өз зерттеулерінде қазақ халқының тыныс-тіршілігін бақылай келе ұлттық ойындарға сипаттама беріп, қазақ қоғамындағы аңға шығу мен аңшылықты суреттейді.

Ана тілін меңгерген адамның ұзақ мерзімге тіл ортасынан кету кезінде ұмытылу дәрежесін ойынмен салыстырғанда, ойынның адам жадында ұзақ әрі өзгеріссіз сақталатындағын көруге болады. Бұл жағдайдан төмендегідей қорытынды шығаруға болады, яғни адамның есінде қалу, жатталу дәрежесі ойын қимылы арқылы қосымша берілетін болса, ол соғұрлым ұзақ мерізімге созылып адам жадында көп сақталады.

Қазақтың ұлттық ойындарына мән беріп, оны жинақтап, топтап жарыққа  шығарған  ғалымы А. Диваев [1908] өзінің «Игры киргизских детей» атты еңбегінде автор тарихта алғаш рет қазақтың ұлттық ойындарын үш топқа бөліп қарастырады: бірінші кішкентай балалар ойыны, екінші ересек балалар ойыны, үшінші жігіттер ойыны.

Қазақтың ұлттық ойындарының дамуы қазақ халқының жүріп өткен тарихи жолымен тығыз байланыста екендігі белгілі. Осы кезеңдерде біздің тарихымыз қазіргі зерттеулер бойынша кемінде бес мың жылды қамтиды деп жазады тарихшы Бейімбет Ирмуханов [2006].

Қазақ даласында жыл  сайын өткізілетін жәрмеңкелер орыс көпестері мен қазақ халқы арасындағы сауда қатынасын  ғана дамытып қоймай, мәдени бағыттардың араласуына, осы жағдай ұлттық ойындар бойынша жарыс сайыстарының көптеп өткізілуіне себепкер болды.

Келесі қазақтардың ұлттық ойындарына тоқталған орыстың ғалымы А. Алекторовтың [1888] жазған «О рождении и воспитании детей киргизов, о правилах и власти родителей» еңбегін атауға болады.

Бұл ізденісінде ғалым көшпенді қазақтардың өмір сүру салтындағы баланың дүниеге келген сәтінен өсуінде ұлттық ойын мен қимыл-қозғалыс әрекетінің алатын орны  мен дене мүшесінің қалыптасып дамуындағы халық ойындарының қажетті жақтарын ашады.

Абай Құнанбаев [1995] халық ойындарының балаларға беретін тәрбиелік мәнін жоғары бағалап халық дәстүрі мен салтын құрметтеп, ойы мен іс-әрекетін қалыптастыруда атқаратын қызметін жоғары  бағалайды.

Ш. Уәлиханов [1985] халықтың салт-дәстүрлері мен діні, наным-сенімдерін зерттей отырып, қазақ мәдениетін өзбек, қырғыз, түрікмен, қарақалпақтардың өмір сүру әдісімен байланысты қарастырып, олардың бір-біріне тигізетін әсерін жан-жақты сөз еткен. Ол қай халықтың болмасын жалғыз өзіне ғана тән салт-дәстүрінің болмайтынын, шаруашылық кәсібі мен мәдени тұрмыс-тіршілігі аралас елдердің бір-біріне тигізер әсерінің сөзсіз болатынын дәлелдеген.

Этнограф М. Гуннер мен М. Рахимгуловтың [1949] «Краткий сборник казахских народно-национальных видов спорта» атты еңбектерінде социализмнің жетістіктері арқасында ұлттық мәдениет оның ішінде ұлттық ойындардың дамуына жол ашылды, қазіргі мәдени жетістіктердің барлығы ұлттық формада болғанымен, мазмұны социалистік болуы керек дей келе, қазақтың ұлттық ойындарын төмендегідей топтарға бөледі: 1-і жалпы ойындар, 2-і қарсыласу мен күресу сипатындағы ойындар, 3-і ашық алаңқайдағы ойындар, 4-і қыс мезгіліндегі ойындар, 5-ші демалыс ойындары, 6-ы ат үстіндегі ойындар, 7-і аттракциондық-көрініс ойындары деп бөледі. Осы еңбекте қазақ күресі, ат спорты, тоғызқұмалақ сияқты ойындарды өткізу ережелері берілген.

Қазақтың «Тоғызқұмалақ» ойынының суреті мен ойнау тәртібін қағаз бетіне түсірген этнограф Н. Пантусов [1914] өз еңбегінде «бұл ойын өте көне және кім ойлап тапқаны белгісіз. Ол қазақтың үш ордасының барлығына тегіс тараған» деп жазады.

Қазақтың ұлттық спорт пен ойындар  түрлерін ғылыми тұрғыда зерттеу  ХХ ғасырдың отызыншы жылдарынан кейін  қолға алына бастады.

Дене тәрбиесі мен спорт саласына жергілікті ұлт өкілдерін тарту, мамандар даярлау мәселесінде 1930 жылдары «ғалымдардың» ұсынған теріс көзқарастары үлкен кедергі келтірді. Мысалы, ленинградттық ғалымдар Д.Ещен, А.Пустоваловтың [1932]  «Национальный вопрос в физкультурном движении» атты еңбектерінде былай деп көрсетілген: «О неспособности казахов заниматься спортом и достич высоких спортивных результатов из-за врожденной неполноценности их конституции» дей келе «теория коротких рычагов» деген атпен белгілі қорытынды жасап, «наука чужда и недоступна казахам» деп тұжырымдайды.

Кеңес дәуірі жылдарында қазақтың ұлттық дәстүрлі халық ойындары күн тәртібіндегі өзекті мәселе болмағанына қарамастан, Қазақстан ғалымдарының бір тобы тақырып төңірегінде үлкен жұмыстар атқарды, ғылыми еңбектер жазды. Сол кезеңде дәстүрлі ұлттық ойындарды зерттеген авторлар қатарына М. Рахимгулов, М. Гуннер, М. Тәнекеев, Б. Төтенаев, М. Болғамбаев, Ә. Бүркітбаев, тағы да басқа ғалымдарды атауға болады.

Ұлттық спорт пен  ойындардың теориялық тұрғыдан қарастырылу деңгейін әдебиеттік деректерден қарай отырып, төмендегідей тұжырымдар жасауға болады:

- Археологиялық қазбалар нәтижелері, тарихи деректер бойынша ойындар тас ғасырларынан бастау алып, алғашқы қауымдық құрылыста адамдарды тәрбиелеу құралы ретінде көрініс береді.

- Қазақтың ұлттық ойындары деген жеке атауды қазақ халқының жеке этнос болып қалыптасу уақытынан бастау қажет;

- Қазақтың ұлттық ойындарының ғылыми тұрғыдан зерттеле бастауын ХХ ғасырдың бірінші жартысынан бастау алады деп санауға болады;

- Қазақ халқының тұрмыс-тіршілігі, ерекшелігі адамдар денсаулығына және оның мықты, күшті болуына үлкен талап қойғандығын көреміз. Осындай өте үлкен дәрежеде мән беру үшін және оны іске асыру үшін халық арасында арнайы жаттығулар мен ойындар жүйесінің қалыптасуы қажет болды, яғни ұлттық ойындар мен арнайы жаттығулар осы талаптарды іске асырушы жүйе болып саналды. Сондықтан қазақ халқының арасында дене тәрбиесіне бағытталған арнайы жүйе болған деп айтуға толық дәлел бар.

Ұлы далада бұрын және қазір мекендеп жатқан көптеген халықтардың мәдениеті мен тұрмыс-тіршіліктерінде айтарлықтай ұқсастықтардың болуы көшіп-қонуға негізделген шаруашылықтарында және түркі тілдес  болуынан деп тұжырымдаймыз.  Осы жерді мекендеген халықтардың ұлттық ойындары арасында  көптеген ұқсастықтың болуы да  араласып өмір сүрудің нәтижесінен. Өз бастауларын Қазақстан жерінен алатын тарихта Сақтар дәуірі, Ғұндар дәуірі, Түрік қағанаты, Қарахан қағанаты, Алтын Орда, Қазақ хандығы деп аталатын тарихи кезеңдер болғандығы тарихтан белгілі.

Сақтар дәуірі біздің жыл санауымызға дейінгі VII ғасырда шаңырақ көтеріп, біздің заманымыздың II ғасырына дейін өмір сүрді.

Сақ мемлекеті жан  жағындағы көршілес елдермен сауда-саттық және мәдени байланыстарды жақсы  жолға қойды. Осындай байланыстардың болғандығының бір дәлелі ретінде  сақ адамдарының Кир патшаның құрметіне Месопатамия жерінде б.д.д. 539 жылы (қазіргі Бағдат қаласы батысында)  өткізілген ат бәйгесіне қатысуларын алуға болады. Осы жарыс туралы Геродот  сақ атының барлық аттарды артқа тастап, бірінші келгендігін жаза отырып, жалпы сақтардың жас балаларды 5 жасынан 25 жасқа дейінгі аралықта атқа отыру, садақ ату және әділеттікке үйрету сабақтарын беретіндіктерін айтады. Геродот [1972].

Сақтардың дене тәрбиесіне үлкен көңіл бөліп, арнайы сабақтар өткізгендіктері, яғни  педагогикалық әдістемелерді өте көне уақыттан  бастап қолданғандықтарын  айтуға болады. Сақтар дәуірі кезінде ұйымдасқан түрде күшті әскердің болғандығы, осы әскерлер соғыс жорықтарына дайындық кезінде ат үстінде жаттығулар жасау, қылыштасу, найзаласу, садақ ату сияқты қазіргі кезде спорт түрлеріне айналған ойындарды жетік меңгергендіктерін көреміз. «Әр елдің өз машығы бар: садақ ату – cкифтердің, сыбызғы тарту –эллиндердің сүйікті ісі» деп жазады Анахарсис [2004].

Ғұндар дәуірі біздің заманымызға дейінгі 204 жылдан осы дәуірдің 216 жылына дейін тарих сахнасында өшпестей із қалдырды. Осы кезде қытайлықтар салық төлеп ғұндардан құтылу үшін ұзындығы үш мың келетін атақты Қытай қорғанын тұрғызуға мәжбүр болды. Еуразия құрлығында ғұндармен күш жағынан иық тіресетін бірде бір мемлекет болмаған.

Сол кезеңдегі көшпенділердің адамзат өркениетін дамытудағы рөлі туралы Л.Гумилев [1970] «Неправильно думать, что в кочевом обществе невозможно технический прогресс. Кочевники вообще, а хунны в частности изобрели такие предметы, которые ныне вошли в обиход всего человечества как нечто неотьемлемое от человека. Такой вид одежды, как штаны, без которых современному европейцу невозможно представить себе мужской пол, изобретены кочевниками еще в глубокой древности. Первая кочевая повозка на деревянных обрубках сменилась сначало коляской на высоких колесах, а потом вьюком, что позволило кочевникам форсировать горные, поросшие лесом хребты. Кочевниками были изобретены изогнутая сабля, вытеснившая тяжелый прямой меч. Усовершенствованный ими длинный составной лук, металл стрелы на растояние до 700 м» деп жазып ғұндардың тарихтағы прогрессивтік рөлін айқын  көрсетеді.

Ғұн патшалығы тарих  сахнасынан кеткеннен кейін оның негізін құраған туыстас тайпалар босқындыққа ұшырап, Орталық Азияға, Еділ сыртына, Қиыр Шығысқа, Алтай тауларына тарап кетеді. Алтай тауында қалған шағын бөлігі жужандардың билеуімен 400 жылдай елеусіз өмір кешеді. Алтай тауларында кен өндіріп, темір балқытып, қолөнері мен егіншілікті кәсіп етіп күшейе бастайды. Олар 535-552-ші жылдары Бумын атты қолбасшының арқасында азаттық күресіне шығып, ордасын – Түрік деп, атап, басшылары Құтлұғ қаған, Білге қаған (Бумын), Күлтегін, Тоныкөктерге - Елтеруші  (Елхан) деген атақ беріп, Түркі қағанатын құрады.

Түркілер де өздерінің  ата-бабалары Сақтар мен Ғұндар тәрізді Тәңірге табынып, табиғат заңдылықтарымен өмір сүреді. Осы түркі мәдениетінің биік дәрежеге көтерілуінің бір айғағы Орхон-Енисей жазба ескеркіштері болып табылады. «Түркі мемлекетінің құрылуы - бүкіл адамзат тарихының бетбұрыс кезеңі. Түркілердің қоғамдық өмірі мен әлеуметтік институттарының күрделі түрлері қайран қалдырады: ел, меншіктің сатылық жүйесі, шендер ирархиясы, әскери тәртіп, елшілік дәстүрі, сондай-ақ көрші отырған елдердің идеологиялық жүйелеріне қарсы қоятын, мұқият әзірленген дүниетанымның болғандығы таңқалдырады» деп жазады Л.Гумиев [1994].

Екі ғасырдай өмір сүрген Түрік қағанатының жері шығыста  Корей түбегінен, батыста Днепрге  дейін, солтүстікте Мұзды мұхитқа, оңтүстігінде Қытай, Үндістанға дейінгі  жерді алып жатты.

Геродот [1976] сақтар мен скифтер туралы айта келіп: «олар бастарына киізден тігілген төбелері үшкір баскиім киеді, кигендері шалбар, ұстағандары садақ, қысқа қылыш және ораққа ұқсас секирлер» - деп көрсетеді. Геродоттың осы еңбегіндегі «Сақ-тиграхауда парсыларға салық әкеліп тұр» атты б.д.д. V ғасырда Персополдағы Ксеркс сарайының қабырғасында салынған суреттегі көріністе сақ әскері екі шеңбер ұстап тұр. Бұл сақтардың өз тайпаларының таңбасы еді. Осы суретте сақтар «дань» салық әкеліп тұрған жоқ, олар жарысқа қатысуға келгендіктерінің белгісі деп ойлаймыз, себебі сақтар парсыларға ол кезде салық төлемеген. Осы ойымыз дәл болса, онда біздің ата-бабаларымыз сақтардың спорттық жарыстарға өте көне уақыттан бастап қатысқандарын көруге болады.

Шеңбер белгісін түркілер бірлестіктеріне енген этностар «Бірлестік шеңбері», яғни графикалық түрдегі мемлекет пен мемлекетті билеуші жеке адамды білдіретін символ ретінде қабылдаған. Ол белгі шоқпар сипатында болған.

О. Сүлейменов [2002] «Олимпиада» сөзінің шығу төркінін түркі тілімен байланыстыра келіп, түркі тілдес халықтарда ежелден қалыптасқан аруаққа табыну, өлгендерге арнап ас беру кезінде ат жарысын, балуан күресін, т.б. сайыстарды өткізу ежелден қалған дәстүр екендігін, өлген басшы адамның орнына жаңа басшы адамды сайлаудың қалыптасқан демократиялық жолы екендігін, басқа адамдармен күш сынасу өзінің денсаулығының мықты екендігін дәлелдеу арқылы билікке келу жолы болғандығын айтады.

Ол «Олим-пи» сөзі грек тілінен «Билеуші өлімі» деген мағынаны білдіретіндігін көрсете келіп, сол сайыстарда жеңіп шыққан адамға белгі ретінде түркілер қолына шоқпар берген, ал римдіктер басына қазіргі кездегідей ағаш жапырағынан «венок» кигізгендігін айтады.

Кейінгі кездердегі жүргізілген  археологиялық қазбалар садақпен алысқа ату сақтарда болған деген ғалымдардың тұжырымын пікірін растайды. Мысалы, хантау жерінде жүргізілген зерттеулер кезінде табылған жартасқа қашалып садақты тізерлей отырып аспандата атып отырған сақ әйелінің бейнесі садақ оғын осындай мөлшерде жоғары көтеріп ату, ол тек алысқа ату кезінде қолданылады деген тұжырымды бекітеді.

Қазақ топырағында балуандық  өнердің өте көне тарихы бар екендігінің  бір дәлелі осыдан 18 ғасыр бұрын 371-381 жылдар арасында ғұндар патшасы  Баламбер (Аттиланың алдында) өзінің жеңістері мен айтулы мемлекеттік шешімдерінен кейін үлкен той- жиын өткізіп, оның негізгі бір бөлігі ретінде ат жарыс, балуан күресі, садақ ату, найза лақтыру, аударыспақ, теңге алу, т.б. ойын түрлерін өткізген. Ал сол кездегі ғұндар тілімен осы ойын түрлері былай айтылған: Ээр – хүреш, Ат – хүреш, Ланса – хүреш (ланса – қазақша найза), Шабарман – хүреш, Жебе – хүреш, т.б. Ээр, Ер – күшті мағынасында, Хүреш-балуан күрес мағынасында  Аммиан фон Бек [2002].