Правілы беларускай арфаграфіі

3. У словах аўтара могуць ужывацца два дзеясловы са значэннем мовы або думкі ці блізкія да іх па функцыі; пры гэтым, калі другі дзеяслоў адносіцца да другой часткі простай мовы, то пасля слоў аўтара ставяцца двукроп'е і працяжнік.

Напрыклад:

«Я сказаў бы вам, ды толькі не ведаю, як прымеце вы тое, што я скажу, – ціха адзываецца ён. І, момант счакаўшы, дадае: – Я думаю, што з гэтага нічога не будзе» (Я. Колас).

– Вясна, Пётр, дружная, – загаварыў дзед, а пасля запыхкаў цыгаркай і дадаў: – Вяснянка, бач, як заліваецца (Т. Хадкевіч).

4. Калі ў складзе слоў аўтара, што стаяць перад простай мовай, няма дзеясловаў са значэннем мовы або думкі ці блізкіх да іх па значэнні, то ў канцы іх ставіцца кропка.

Напрыклад:

Урэшце дзед дастае з кішэні кавалак хлеба.

– Еш, Віхор... На-а-а... (З. Бядуля).

Віктар заплюшчыў вочы і на ўвесь пакой прытворна захроп. «Хай думае, што я сплю...» (Б. Сачанка).

5. Калі словы аўтара ідуць за простай мовай, то пасля простай мовы, у адпаведнасці з інтанацыяй, ставяцца пытальнік, клічнік, шматкроп'е ці коска (на месцы кропкі), а за гэтымі знакамі – працяжнік.

Напрыклад:

– Што вы сёння нешта не ў гуморы? – запыталася Ядвіся і глянула на настаўніка (Я. Колас).

– Эх, што за мясціна! – пачаў ён [Лабановіч] і раптам перапыніў самога сябе (Я. Колас).

– Праўды нідзе не любяць, – паківаў галавою Кірыла (Г. Далідовіч).

«Вам, Лескавец, відаць, хочацца, каб асабіста вас пахвалілі», – Ліда сказала гэта як бы між іншым, нават не павярнуўшыся да яго (І. Шамякін).

6. Нявыказаная простая мова, пры якой у складзе слоў аўтара звычайна ёсць дзеяслоў думаць (падумаць) або іншыя словы, спалучэнні слоў і нават сказы са значэннем думкі, меркавання, разважання і пад., заўсёды бярэцца ў двукоссе.

Напрыклад:

«Удзячнасці ў нас мала», – думаў сам сабе Андрэй, да болю адчуваючы сябе вінаватым перад некім (У. Краўчанка).

«Чаму гэта пытала яна [Ядвіся] пра кнігу? – падумаў Лабановіч. – Ці не палажыла яна чаго туды?» (Я. Колас).

«Да Апанаса Харчэні трэба, мабуць, зайсці», – цюкнула неяк у галаву (Б. Сачанка).

«Што тут, у гэтым пакеце? – зайшлася душа ў Алеся. – Выклік на суд? Дараванне?» (Г. Далідовіч).

«Во ўскочыў дык ускочыў», – чухаў патыліцу Яўхім Бабай (Б. Сачанка).

«Нешта ў іх дома здарылася, – забілася ў Івана трывожна сэрца. – Інакш чужога чалавека на ноч не запрашалі б» (Б. Сачанка).

7. Рэплікі дзвюх і болей асоб (у дыялогу) звычайна запісваюцца з чырвонага радка і з працяжнікам перад кожнай.

Напрыклад:

– Ты па вёсцы вольна ходзіш?

– Хаджу, як і хадзіў. А што?

– Нічога, нікога не баішся?

–  Я не злодзей, не забойца. Чаго ж мне баяцца? (Б. Сачанка).

– Бой быў, Валя.

–  Дзе?

– Над морам. Далёка.

– З кім?

– Невядома (І. Мележ).

8. Калі некалькі рэплік запісваецца ў радок без указання, каму яны належаць, то паміж імі ставіцца працяжнік і кожная з іх звычайна бярэцца ў двукоссе.

Напрыклад:

«Вы яшчэ не былі ў сваёй школе?» – «Не, не была. І не ведаю, якая яна там. А вы ўжо даўно тут?» – «А ўжо зараз два месяцы будзе» (Я. Колас).

9. Калі пасля папярэдняй рэплікі ідуць словы аўтара, то перад наступнай рэплікай працяжнік не ставіцца.

Напрыклад:

Нарэшце адчыняюцца дзверы, недзе брэша сабака, уваходжу. Перада мной хлопчык з лямпай у руках. «Ты што тут робіш?» – пытаюся. «Нічога, – кажа. – Чыстапісанне пішу» (В. Быкаў).

10. Цытаты, як і простая мова, бяруцца ў двукоссе. Скарачэнне цытаты абазначаецца шматкроп'ем.

Напрыклад:

Кандрат Крапіва адзначаў, што «...канцылярызмы больш за ўсё псуюць нашу літаратурную мову, і ім трэба аб'явіць бязлітасную вайну».

«Пісьменнік, які не працуе над мовай, не клапоціцца аб папаўненні сваіх моўных запасаў, – пісаў Якуб Колас, – можа стаць перад небяспекай апынуцца за дзвярыма літаратуры».

ГЛАВА 21

СПАЛУЧЭННЕ ЗНАКАЎ ПРЫПЫНКУ

§ 64. Правілы пастаноўкі спалучэнняў знакаў прыпынку

1. Калі пытальнік, клічнік, кропка, шматкроп'е або коска ўжываюцца ў спалучэнні з працяжнікам, то працяжнік пішацца пасля пералічаных знакаў прыпынку.

Напрыклад:

«Хлопец твой ужо добра падрос?» – спытаў той прыглушана (Я. Брыль).

«Малайцы! – стрымана пахваліў Ладынін, акінуўшы вокам зжатую плошчу. – Добры пачатак» (І. Шамякін).

«Нічога. Нічога, усё пройдзе...» – паспрабавала ўсміхнуцца яна (І. Мележ).

Красуй, наш Мінск, – любімая сталіца! (М. Хведаровіч).

Дзе яшчэ нядзельку таму назад калыхаліся высокія зялёныя травы, блішчалі кветкі, над каторымі з такімі вясёлымі песнямі лёталі работніцы-пчолкі, збіраючы мядок, – там цяпер пуста (Я. Колас).

2. Калі пасля працяжніка стаяць словы, якія выдзяляюцца па адпаведных правілах коскамі (напрыклад, пабочнае слова), то коска перад ім апускаецца.

Напрыклад:

Аслу раз выдалі мандат – няйначай, памылкова (К. Крапіва).

3. Коска і працяжнік ставяцца ў наступных выпадках:

перад словам, якое паўтараецца для таго, каб звязаць з яго дапамогай даданую частку складаназалежнага, састаўную частку складаназлучанага ці частку простага сказа разгорнутай канструкцыі;

Напрыклад:

Тыя сцежкі, што ў заўтра вядуць, – тыя сцежкі аднолькавы, мусіць? (П. Трус).

У цішыні, якой не можа парушыць ні далёкая песня адтуль, дзе палі і дарогі, ні грукатанне экскаватара, што ўжо даносіцца па вадзе з таго боку, дзе Нёман, пры зорках, што неяк цьмяна прасвечваюць з высокай вышыні, і пры месяцы, які барвовым акрайцам устаў над лугам, – у такой цішыні і спакойнай паўцемры выйшлі на працу нядаўнія госці гэтых мясцін – бабры (Я. Брыль).

Сапраўды, хто яна, гэтая пеставатая прыгажунька, зіхатлівы асколак чужога, далёкага свету, недарэчным лёсам вайны закінутая ў фашысцкі канцлагер, –  хто яна, каб выкладаць ёй яго балючае, што ў свой час адабрала столькі душэўнае сілы ў самога? (В. Быкаў).

у шматкампанентных складаназалежных сказах, звычайна з некалькімі даданымі часткамі перад галоўнай, якія распадаюцца на дзве агульныя сэнсавыя часткі, каб абазначыць месца гэтага падзелу;

Напрыклад:

Пакуль ён ішоў у ваду, занадта, як здавалася Толю, плёхаючы нагамі, пакуль ён пырхаў і пакрэктваў ад задавальнення, – нехта трэці, здалёк яшчэ, з-за ракі ўбачыўшы хлопцаў, падышоў да кладачкі, па якой нядаўна перабіраўся певень з чубаткамі, узышоў на востраў і пачаў падкрадацца да берага (Я. Брыль).

Колькі было людзей на сходзе, што яны абмяркоўвалі, якое там прынялі рашэнне, – нам пра гэта не казалі.

у складаных сказах з рознымі відамі сувязі, а таксама ў сказах з характэрнымі рысамі перыяду (з выразным падзелам на дзве часткі, з анафарычнай будовай першай састаўной часткі).

Напрыклад:

Калі ж асеннія навіны змянялі сад, калі з бяроз рваў лісце вецер, а мароз, наліўшы ягады рабіны, траву губіў, і мы нагой узрывалі прэлых лісцяў слой; калі патроху чырванелі  чаромха, ліпа, стройны клён, а гнёзды змрочныя варон між голага галля чарнелі, і грозны вечара пажар пылаў між бура-шызых хмар; калі асенні вецер дзіка стагнаў і глуха па начах грымеў у наш жалезны дах, – тады да лета Вераніка ад нас знікала ў інстытут і не будзіла згадак тут (М. Багдановіч).

Ці коска зазвоніць у час касавіцы, ці песню дзяўчо запяе, ці неба заззяе ў агнях бліскавіцы, ці вецер у палях зазлуе, ці гром гучнабежны пракоціцца ў хмарах, ці грукне над полем пярун, – усё водгук знаходзіць у вольных абшарах, усё іх дакранаецца струн (Я. Колас).

Ці завылі ваўкі, ці заенчыў віхор, ці запеў салавей, ці загагала гусь, – я тут бачу свой край, поле, рэчку і бор, сваю матку-зямлю – Беларусь (Я. Купала).

4. У канцы пытальных сказаў, у якіх пытанне суправаджаецца эмацыянальна-экспрэсіўным адценнем, спачатку ставіцца пытальнік, а потым – клічнік.

Напрыклад:

Ці ж гэта многа?! (Я. Купала).

Хіба ж так трэба?! (І. Мележ).

Зямля Радзімы! У сэрцы боль салодкі хто не адчуў, сустрэўшыся з табой? (А. Звонак).

5. Калі ў сказе эмацыянальна-экспрэсіўная афарбоўка суправаджаецца адценнем пытання, то ставяцца клічнік і пытальнік.

Напрыклад:

Бачыў ты?! Слова нельга сказаць!? (К. Чорны).

6. Кропка, коска, кропка з коскай, двукроп'е і працяжнік ставяцца пасля двукосся.

Напрыклад:

На ўсіх загадах у правым куточку зверху значылася: «Абсалютна сакрэтна» (П. Пестрак).

Праз тыдзень быў гатовы «твор» – тры тысячы радкоў, як лёду... (Э. Валасевіч).

Таямнічыя радыёхвалі панясуць нам весткі з усіх канцоў свету: водгаласы вайны ў Кітаі, гудзенне калгаснага трактара, зловяць

з-пад хмараў «Лявоніху», «Тройку»... (Я. Брыль).

7. Перад закрывальным двукоссем захоўваецца кропка, якая паказвае ўмоўнае графічнае скарачэнне.

Напрыклад:

У інструкцыі было напісана: «Прымяняецца для склейвання рэчаў з паперы, кардону і г.д.».

8. Калі перад закрывальным двукоссем стаіць пытальнік або клічнік, то коска ставіцца паводле кантэксту.

Напрыклад:

«Што прынясе вясна?», «Што вясна пакажа?», «Што будзе  вясною?» – у прадчуванні важных падзей пыталіся людзі і ўпотайку рыхтаваліся да іх (Я. Колас).

Пятра абганялі фурманкі з больш лёгкімі паклажамі, і ён, свецячыся сваім ясным тварам і песеннымі брывамі, толькі паспяваў гаварыць: «Добры дзень, дзядзечка!», «Добры дзень, цётачка!», хоць трошкі скіроўваючы ўбок свайго гнедку, каб даць абмінуць (Я. Скрыган).

9. Пытальнік, клічнік і шматкроп'е ставяцца  перад закрывальным двукоссем, калі яны адносяцца толькі да слоў, узятых у двукоссе; пасля ж закрывальнага двукосся гэтыя знакі пішуцца тады, калі адносяцца да ўсяго сказа, які заканчваецца словамі, узятымі ў двукоссе.

Напрыклад:

Хлапчук спыніўся на ўсходках і з падазронасцю паглядзеў на жанчыну. «Яна яго ведае ці гэта проста цікаўнасць, можа нават і пустая?» (К. Чорны).

На ўсім дварэ тады загаварылі: «Бач ты, гэта ж у нашае дворнічыхі сын камандзір!» (К. Чорны).

Я паслаў ёй кароткі і сціплы адказ: «Прыязджай, будзеш госцяй жаданай у нас на вялікай будоўлі...» (А. Куляшоў).

Чаму камбайн працуе не ў «Волі»? (І. Шамякін).

А ведаеш ты нашага Івана «Тарпака» ? (Я. Колас).

10. Калі перад закрывальным двукоссем стаіць пытальнік, клічнік або шматкроп'е, то яны (тыя ж самыя знакі) паўторна не пішуцца пасля двукосся; неаднолькавыя ж знакі (калі яны патрабуюцца ў залежнасці ад характару адпаведных частак тэксту) ужываюцца перад двукоссем і пасля яго.

Напрыклад:

Ці вучылі вы ў школе на памяць верш Я. Купалы «А хто там ідзе?»

Вы чуеце, як мне пяюць натхнёныя паэты? Як шэпчуць закаханыя: «люблю!..»? (Э. Валасевіч).

Якая галоўная думка выказана ў вершы Я. Коласа «Асадзі назад!»?

Вучаніца выразна прачытала верш П. Броўкі «Пахне чабор».

11. Калі ў пачатку або ў канцы цытаты (тое ж адносіцца і да простай мовы) сустракаюцца ўнутранае і знешняе двукоссі, то яны павінны адрознівацца паміж сабой малюнкам (так званыя «елачкі» і «лапкі»), прычым знешняе двукоссе не павінна апускацца.

Напрыклад:

Янка Шарахоўскі аб Ф.Багушэвічу піша: «З асаблівай паўнатой станоўчая грамадска-палітычная праграма паэта і ідэал працоўнага чалавека дадзены ў вершы “Ахвяра”».

12. Унутранае і знешняе двукоссі могуць не адрознівацца малюнкам, калі яны раздзелены клічнікам, пытальнікам ці шматкроп'ем.

Напрыклад:

«Дык вы, значыць, не любіце «Вайну і мір», «Анну Карэніну»?!» – здзіўлена ўсклікнула дзяўчына (М. Лупсякоў).

13. У межах аднаго сказа перад адкрывальнай або закрывальнай дужкай не ставіцца коска, кропка з коскай, двукроп'е і працяжнік; усе гэтыя знакі ставяцца толькі пасля закрывальнай дужкі, у залежнасці ад таго, які з гэтых знакаў павінен быць перад першай дужкай – на месцы разрыву асноўнага сказа ўстаўной канструкцыяй.

Напрыклад:

Мы, прабачце (проста сорамна гаварыць), не змаглі перабрацца за раку (С. Баранавых).

Пад брамай рог звініць прызывам (бягуць да брамы ключары), і скача рэха пералівам у лясным заснуўшым гушчары (М. Машара).