Еңбек нарығын жетілдіру

Мазмұны

Кіріспе........................................................................................................................3

I. Дүниежүзілік еңбек бөлінісі және еңбек нарығы.

1.1.Еңбек нарығының пайда болу теориясы және формасы мен маңызы.............5

1.2.Еңбек  нарығының қалыптасу ерекшелігі............................................................7

1.3.Еңбек  нарығы жұмыссыздық және жұмыспен қамтудың реттеушісі..............9

 

II. Қазақстан Республикасындағы еңбек нарығын статистикалыҚ талдау.

2.1. Халықты жұмыспен қамтудың статистикалық әдістері.................................12

2.2.Еңбек  статистикасы және оның көрсеткіштері................................................15

2.3.Қазақстандағы еңбек нарағының статистикасын талдау.................................21

 

ІІІ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ  ЕҢБЕК НАРЫҒЫ ПРОБЛЕМАЛАРЫН ШЕШУ ЖОЛДАРЫ

3.1.Дүниежүзілік еңбек бөлінісіндегі Қазақстанныңорны....................................29

3.2.Қазақстан Республикасының жұмыссыздық проблемасын шешу және тұрғындарды жұмыспен қамтудың мемлекеттік саясаты......................................31

 

Қорытынды...........................................................................................................36

 

Қолданған әдебиеттер тізімі:...................................................................38

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

Еңбек нарығындағы  жағдайды талдау еліміздің әлеуметтік - экономикалық саясатының ең маңызды бағытының бірі болып саналады. ҚР Президенті «Әлеуметтік – экономикалық жаңғырту Қазақстан дамуының басты бағыты» деп аталатын биылғы жолдауының бірінші бағытын «Қазақстандықтардың жұмысқа тартылуы» деп еңбек нарығына арнаған. Онда үш маңызды міндет қойылған:

Біріншіден, оқыту мен мен жұмысқа орналасуға септесудің тиімді жүйесін жасау.

Екіншіден, ауылдық жердегі кәсіпкерлікті  дамытуға септесу.

Үшіншіден, еңбек ресурстарының жинақылығы, Қазақстанның экономикалық тұрғыдан белсенді орталықтарында жұмысқа орналастыруға  басымдық беру.

Еңбек нарығы қазіргі таңда өзекті мәселеге айналып  отыр,ал осы еңбек нарығын зерттеу,ондағы сандық мәліметтерді шығару еңбек нарығының  статистикасы болып табылады. Сондықтан  мен «Қазақстандағы еңбек  нарығының  стастистикасын талдау» деген тақырыпты таңдадым және еңбек нарығын дамытуды,жұмыссыздық деңгейін төмендетуді мақсат етіп алдым. Осы курстық жұмысты орындауда алдыма қойған міндеттерім: еңбек нарығы теориясын,оның мәні мен маңызын ашу; еңбек нарығы статистикасы және оның көрсеткіштерін, Қазақстандағы еңбек нарығына статистикалық талдау жасау; Қазақстандағы жұмыссыздық мәселесін шешу жолдарын анықтау болып табылады.

Еңбек нарығының  және еңбек бөлінісінің тек өзіне  тән қасиеттері, яғни ерекшеліктері  бар. Еңбек нарығы - бұл ресурстар  нарығы, басқа да өндіріс факторларының  нарығы сияқты жалпы ұқсастығы мен  айырмашылығы бар. Еңбек нарығының  басқа да ресурстар нарығынан  ең негізгі ерекшелігі - нарықта  маңызды институттардың (мемлекет, корпарациялар, кәсіби одақтар) болуы. Осы институттарды ескермей еңбек нарығында ұсыныс пен сұранысқа талдау жасай алмаймыз. Еңбек - ресурс, өндіріс факторы. Еңбектің басқа факторлардан, яғни жер мен капиталдан айырмашылығы, еңбек - адамның қызмет, әрекет етуі. Сол себептен нарықта еңбек нарығының мәселелерін қарастырғанда ресурсқа сұрнысты білдіріп, шешім қабылдайтын тек фирма ғана емес, сонымен қатар ойлау қабілеті, ырқы бар экономикалық субъектілер. Субъектілер еңбек нарығында ұсынысты қалыптастырады.

Еңбек нарығының  құрылуы, оның ерекшеліктерінің қазіргі  кездегі маңызы зор, өйткені бұған  кезеңге өндірістің кенет төмендеуі  мен қарқынының тез өсуі, бос жұмыс  орындарының көптігі, жұмысшылардың өндіріс өрісінен қызмет ету өрісіне өтуі және жекешелендірумен байланысты мәселелер тән болады.

Осыған  байланысты жаңа әдістермен жұмыс бастылықтың  зерттеуін жақындатып өңдеу керек, сонымен қатар, Қазақстан еңбек  нарығының даму мәселесін және негізгі  тенденциясын табу керек.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

I. ДҮНИЕЖҮЗІЛІК  ЕҢБЕК БӨЛІНІСІ ЖӘНЕ ЕҢБЕК  НАРЫҒЫ.

1.1. Еңбек нарығының пайда болу теориясы және формасы мен маңызы.

Еңбек нарығы дегеніміз не? Дұрыс атауы қандай? Еңбек нарығы, жұмыс күшінің нарығы, еңбек ресурстарының нарығы ма? Халықты  жұмыспен қамтамасыз етудегі орны қандай? Еңбек бөлінісінің маңызы бар  ма?

Осы сұрақтарға жауап беру үшін сату-сатып алу обьектісі, мүлік құқықтары беру құқығы обьектісі бола алатын тауарды анықтап алу керек. Осындай тауар - жұмыс күші екен. Осы тауарға бүгінгі күнде ғылым мен тәжірибенің жаңа мәліметтері есебімен айтылады. Жұмыс күшін алу жұмысшының өзінің еңбек қабілеттерін белгілі бір мерзімде оларды өндіріс процесінде қолдануға жұмысшының әділет бостандығын сақтау жұмыс берушіге тапсырылады. Жұмыс күшінің қолдану тауарлары ағымында жұмыс күшін қолдану тауарлар нарығында кіру рұқсатын беретін төлем арқылы өтеді. Жұмыс күшін қолдану марапаттау арқылы, ақша төлеу арқылы жүзеге асады, нарық тауарларына рұқсат берілетін келісім, яғни бұл жұмыс күшін сату немесе тұрмысқа қажетті қаражат.

Тұрмысқа  қажетті қаражат дегеніміз не?

Тұрмысқа  қажетті қаражат - бұл жұмысшының еңбек процесінде жоғалтқан дене күштері және ақыл-ой қабілетін, сондай-ақ өзінің отбасын асырауға қажетті  тауарлар жинағы. Тұрмысқа қажетті  қаржатқа бірінші кезекте тамақ, киім, аяқ-киім, баспана, дәрі-дәрмек, білім  алуға қажетті қаражат, мамандық және т.б. жатады. Бірақ та оның тізіміне байлық жатпайды.

Тауарлы-ақшалай  қатынастардың жиынтығы, жұмыс күшіне ұсыныстар мен тапсырыстар, тұрмысқа қажетті қаражат (жұмысшыларды қызметі  бойынша бөлу), жұмыс күшінің нарығы деп аталады. Жұмыс күші еңбекте  әртүрлі қабілеттілігін барлық жұмыс  процесінде қолданады. Жұмыс беруші жұмысшының барлық қабілеттілігіне  ақы төлеу қажет пе, әлде өндіріске  жұмсаған күшіне төлеу керек пе? Бүгінгі күнде өткен тарихи жылдармен салыстырғанда өндіріске қажетті еңбек көп қырынан өсті, ал жұмыс күні біраз қысқартылды. Мұнда тек еңбек процесінде жұмсаған күшіне ғана төлеу әділеттілік. Басқа сөзбен айтқанда,жұмыс күшін қалыптастыруда барлық күштерінің жиынтығы ғана емес, жұмысшылардың нақты еңбегін де бағалау қажет (тігіншінің, етікші, программистің еңбектері және т.б).

Осы  мәселеге  еңбекке  жұмсаған  қабілетіне  әдістемелік (ғылыми-теориялық) жағынан  бару қажет.

Мұндай  жұмыс күшінің нарығын жұмыс  күшінің қалыптасуы немесе еңбек  нарығы деп атауға болады.

Еңбек нарығы - бұл тауарлы-ақшалай қарым-қатынас, бұл біріншіден жұмыс күшіне сұраныс, ол өз кезегінде қоғамдық азық-түлікке  немесе тауарға деген сұраныс, екіншіден  уақытша жұмыс күшін пайдалану. Осында алмастыру обьектілері негізінде  еңбек қабілетінің қалыптасуын  немесе істейтін жұмыс күші шығады. Еңбек нарығының осындай түсінігін  қоғамық өндіріске жеткен кезде  дәлелденген деуге болады. Ол қысқа  жұмыс күні ішінде жұмысшының тіршілік күштері мен кәсіби өсуді қалпына  келтіруге, жұмысшының отбасында дұрыс  өмір сүруіне, сондай-ақ бос уақытында  пайдалы жұмыспен айналысуын камтамасыз етеді.

"Еңбек  ресурстарының нарығы" түсінігін  қарастырсақ, ол дұрыс түсінік  емес. Еңбек ресурстары қатарына  белгілі адамдар тобы жатады (мысалға,  оларға жоғарғы оқу орындарының  түлектерін жатқызуға болады), еңбек  резервін, қабілетін, болашақта еңбекте  пайдаланатын, бірақ қазіргі уақытта  әлеуметтік еңбек нарығында жария  етілмейді. Сонымен қатар еңбек  резерві, мемлекеттік институттардың  қоғамдық көзқараста болуы қажет.  Олар нақты, ресми экономика  саласындағы бос адамдарды өздеріне  тарту үшін жағдай жасаулары  қажет. Олай болмаса, еңбек  резерві көлеңкелі экономика  үшін, қылмыстық істер үшін база  болуы мүмкін.

 

1.2. Еңбек  нарығының ерекшелігі.

Еңбек нарығының  ең негізгі айырмашылығы онда ұсынылған  тауар қасиетіне байланысты. Сонда осы нарықта не сатылады, не сатып алынады? Бұл сұрақтың жауабы мынадай - әрине, еңбек. Бірақ еңбек дегеннің өзі жұмысшының қызметі, оның игіліктер өндіргенде дене және ой еңбегіне жұмсалған энергиясы. Еңбек адамнан бөлінбейді, ол - жеке тұлғаның өмір сүру формасы. Яғни осыдан еңбекті экономикалық, саяси тұрғыдан еркін қоғамда не сатуға, не сатып алуға болмайды. Ерікті адам сатылмайды (құлиеленушілік мемлекеттер сияқты) және де адамға тиісті қызметтерді де сату, сатып алуға жатпайды, еңбекті де осы тұрғыдан қарастыруға  болады. Еңбек  нарығында  еңбек  емес,   жұмыс  күші сатылады. Жұмыс күшінің саны мен сапасы көптеген факторларға байланысты: жұмысшының кәсіби дайындығы, квалификациясы, тәжірибесі, жауапкершілігі және де т.б. Жұмыс күшін сату - сатып алуы ерікті жұмысшының келісіліп алынған шарттар бойынша жұмысқа орналасуы (алынуы) арқылы жүзеге асады. Шарттар көбінесе жұмыс күнінің ұзақтығына, жалақының көлеміне, лауазымына және т.б. аспектілер бойынша жасалынады. Жұмысшыны жұмысқа алған уақытта - мемлекет немесе кәсіпкерлік қызмет көрсетуді қолдануды сатып алады, ал еңбектің иегері болып жұмысшының өзі қалады. Сол себептен «еңбек нарығы» дегенде біз еңбекті тікелей сату немесе сатып алу емес, жұмыс күшін сату немесе сатып алуды қарастырамыз. Әрі қарай еңбек нарығын біз осы ұғымда қарастырамыз.

Еңбек нарығындағы  сұраныс басқа да ресурстар нарығындағы сияқты туынды, ол тікелей осы ресурсты қолданып өндірілген тауарлар сұрнысына байланысты. Мысалға, сапалы жолдарға деген қажеттіліктің жоғарылауы жол жұмысшыларына сұранысты арттырады, ал автокөлікке сұраныстың түсуі автокөлік жасаушы жұмысшылардың қызмет көрсетуіне сұранысты түсіреді.

Жоғарыда  айтылған тауардың ерекшелігі мен формасының нарықтағы сату, сатып алуы осы  нарықтың төмендегідей ерекшеліктерін көрсетеді:

- біріншіден, сатушы мен сатып алушының  ұзақ мерзімді қарым қатынасы.    Басқа    тұтыну    нарықтарында    сатушы    мен    сатып алушының   қарым-   қатынасы   сату   объектісін   сатып   алушының меншігіне берумен аяқталады. Ал еңбек нарығында сатушы мен сатып алушының   қарым - қатынасы келісім - шартта белгіленген уақыт аралығында жүргізіледі. Сатушы мен сатып алушының қарым - қатынасының ұзақтығы қызмет көрсету, сату мен сатып алу операцияларына байланысты.

- екіншіден,  еңбектің ақшалық емес факторлары (жоғары мәртебе, еңбек ету  жағдайы, денсаулыққа қауіпсіздігі, кәсіби өсу, жұмыс орнындағы  моральді климат) үлкен рөл атқарады.

- үшіншіден,  әр түрлі институционалдық құрылымдардың, кәсіби бірлестіктер,    мемлекеттің    жұмыспен    қамтамасыз    ету, кәсіби деңгейін көтеру саясаты, кәсіпкерлер бірлестігі, т.б. Бұл негізінен қызмет көрсетуді сатушылар - жалданған жұмысшылар халықтың басты тобын құрайтынына тікелей байланысты. Ал жалданып жұмыс істеу олардың табыс көзі.

Жалақы  тұтынушылардың ең негізгі табыс көзі, сол себептен жалақы тұтынушылардың сұранысы мен тауарлардың бағасына әсер етеді. Жалақы дегенде біз «еңбек» деген өндіріс факторынан алғандағы табысты айтамыз. Егер түптеп қарастыратын болсақ, жалақы дегенде біз бір уақыт көлеміндегі еңбек бірлігін қолданғанды айтамыз.

Жалақының номиналды және нақтылы екі түрі бар. Номиналды жалақы дегеніміз  жалданған жұмысшының жұмыс істеген  сағатына, күніне, аптасына, айына, жылына алатын ақша көлемі. Нақтылы жалақы дегеніміз алынған ақша көлеміне сатып алуға болатын игіліктер  мен қызметтер жиынтығы. Ол номиналды  жалақыға тікелей байланысты және керісінше, тұтыну тауарларының, ақылы қызметтердің құнына, сонымен қатар жұмысшының төлейтін салығына байланысты.

Жұмыс күшіне баға сұраныс пен ұсынысқа байланысты қойылады. Еңбек    нарығында    сұраныс    субъектісінің    рөлін    мемлекет    немесе кәсіпкерлік, ал үй шаруашылығы - ұсыныс субъектісі болады.

Жетілген  бәсеке жағдайында кәсіпкерлердің жұмысқа  жалдаған жұмысшылар саны мынадай екі  көрсеткішпен анықталады: жалақының  көлемі мен тауардың шекті құндылығы (ақшалай өлшемде). Жалданған жұмыскерлердің саны көбейген сайын шекті өнімнің көлемі азаяды. Қосымша еңбек бірлігінің көбею шекті еңбек өнімінің ақшалай құны жалақы көлемімен теңесетін болған жағдайда тоқтатылады.

Еңбекке сұраныс көлемі жалақы көлеміне кері байланыста. Жалақының өсуі кезінде басқа жағдайларды тұрақты деп алсақ, кәсіпкер тепе - теңдікті сақтау мақсатында еңбекті қолдануды азайту керек, ал жалақы көлемі төмендеген кезде еңбекке сұрныс көлемі көбейеді.Қоғамдағы көптеген факторлар жалпы ұсыныс көлеміне, саны мен сапасына әсер етеді. Факторларға халықтың жалпы саны, экономикалық белсенді халықтың мөлшері, жұмыс күнінің орташа ұзақтығы, кәсіби құрамы және т.б. жатады.

 

1.3. Еңбек  нарығы жұмыссыздық және жұмыспен  қамтудың реттеушісі.

Кез - келген елде халық арасында жұмыссыздық  ешқашан бірдей болмайды. Сондықтан  жұмыссыздықты "емдеуде" халық  арасында кең тараған жұмыссыз топтарды анықтау талдаудың ең маңызды аспектілерінің бірі. Статистикалық мәліметтер көрсеткіші бойынша жалпы жұмыссыздар санының 65 пайызын барлық жастағы әйелдер құрайды, бұл ер адамдардан екі есе көп. Бұл қазіргі уақыттағы бос орындарға орналасуға үміткер адамдарға қойылған негізгі талаптар арнайы -техникалық мамандықтарды қажет етуіне байланысты. Алматы қалалық жұмыспен қамту орталығы мәліметтер бойынша техникалық саласындағы бос орындарға жұмыс ұсынушылар 40 пайызды құрайды. Жұмыссыздық 25 жасқа дейінгі жастар арасында кең таралған. Жұмыспен қамту орталығына жұмыс сұраған халықтың жалпы саны 41,2 пайызды құрайды. Бұл көрсеткішті "өз тілегі" бойынша жұмысты тез арада таба алмай, жұмыс іздеумен айналысушы жұмыссыздар құрайды. Сонымен қатар жұмыссыздар көрсеткіші нақты қызмет өтілі бар мамандармен бос орындар толтырылғандығымен байланысты. Ал, қызмет өтілі жоқ жастар жұмысқа тұруға мүмкіндіктері жоқ. Осыған байланысты жастар арасында жұмыссыздық деңгейі өте төмен (5,75 пайыз) Германиядағы әдісті қолдану қажет. Онда кәсіптік бағдарлау мектебі және жұмыс орындарындағы тікелей дайындық, кәсіптік білім беру жүйесі өте жоғары дамыған, бұл адамның алғашқы еңбек ету алдындағы жұмыссыздықты азайтады.

2010 жылдың қаңтар-желтоқсан айларында кәсіпорындар мен ұйымдарда әр түрлі себептермен 1489,9 мың жұмысшылар жұмыстан шығарылды, жұмыссыздар саны 2009 жылғы мерзіммен салыстырғанда 219 мың адамға көбейген. 2010 жылғы 859 мың (2009 жылы -893,7 мың) адам жұмысқа қабылданған. 2010 жылы 47,7 пайыз жаңа кадрлар компенсацияланған (2009 жылы -70,3 пайыз).

Ұлттық  статистикалық агенттігінің мәліметі бойынша 2009 жылы барлығы 391,7 мың адам жұмыссыз деп танылған. Осы жылы тіркелген жұмыссыздардың жалпы саны 235,1 мың адам, соның ішінде 60 пайызы әйелдер және 161,5 пайызы жастар (41,2 пайыз ).30,4 мың адамның жоғарғы білімі бар (олардың ішінде 68,1 пайызы әйелдер, 42,5 пайызы жастар),орта білімі бар — 111,1 мың адам (олардың ішінде 57,3 пайызы әйелдер, 43,4 пайызы жастар).