Еңбек нарығын жетілдіру

Жұмыссыздық деңгейінің жоғары болуының тағы да маңызды  себебі әлеуметтік менталитет құруда халықтың нарықтық экономикаға бейімделмеуі. Нарықтық экономиканы анықтау кезінде  мемлекет ішінде үкіметтің халық  шаруашылығына бақылауды аз жүргізгендігін байқаймыз. Енді әрбір жеке және заңды  тұлғалар республикада субьекті немесе өз алдына тәуелсіз институт деп елестесек, үкімет өз әрекетсіздіктерін ақтап  отыратындығы көрініп тұрады.

Әрбір экономикалық шағын институт серіктестігін өзі  табуы қажет, өз қызметінің бағытын  анықтап, институт ішіндегі проблемасын  өзі шешуі керек. Қазіргі уақытта  мәртебесі "жұмыссыз" деп анықталғандар, Кеңес Одағының әлеуметтік құрылымына үйренген, Партия және үкімет экономиканы  толық реттеген,жұмыссыздық проблемасын  шешуге әдеттенгендер әрине бұған  келіспейді. Қазір барлығы көлеңкелі  экономикаға бой ұрған "кәсіпкерлер" деп аталатындар, сондай-ақ шетел  валютасы және басқа да заңсыз айла-тәсілмен айналысатындар. Мемлекеттің қазіргі  уақыттағы жалғыз проблемасы өндірістердің  тоқтауы.  Осы себепті мыңдаған Қазақстан азаматтары жұмыссыз қалды. Егер де өндірістер толығымен жұмыс істесе, адамдар өз қалауларымен жұмысқа тұрып,  өз мамандықтарымен айналысқан болар еді. Осыған байланысты өндірістің дамуына және жұмысшыларды жұмыс орнымен қамту үшін Республика Үкіметі шетелдік салымшыларды жұмысқа шақырады.

Осымен  қатар еңбек нарығында бәсекелестік деңгейін сақтау үшін "резервтердің" саны болу керек. Жұмыс орындары көбейген сайын жұмыс күшіне деген сұраныс  артады және осыған сай еңбекақы да көбейеді. Біздің мемлекетімізде өндіріс  қаржылары есебінен өтемақы ұсталатындықтан, өндірушілер тауарлар мен қызмет көрсету бағаларын өсіреді, бұл  ақшаның құнсыздануына әкеледі.

Қазақстан Республикасындағы жұмыссыздықтың өсу себептері. 2000-   2005жылдары  Кеңес үкіметі таратылған уақытта  жұмыссыздық 4,6 пайыз құраған. Оның бірнеше жылға былай тез өсуіне не себеп болды? Сондай-ақ   2005жылға  дейін  оның  саны  маңызды  масштабтар қабылданбай - ақ, оның деңгейі "белсенді халықтың" ағынымен ұласты. Нарыққа көшу уақытын еске түсірейік. Тұрақты айлық еңбекақыны құнсызданғаны  сонша өзін және отбасын асырауға жетпеді. Халық табысы аз жұмысын  тастап, коммерциямен айналысты. Сондай-ақ Кеңестік құрылымдағы еңбекақыны мемлекет қамтамасыз етті. Қазір барлық өндірістер нарықтық экономиканың барлық мәнін  өздері көргендіктен, кедейшіліктен  қорғану үшін, өндірістің шығынын  жабу мақсатында өз штатындағы қызметкерлерін жұмыстан қысқартуларына тура келді, өйткені  технологиялық жетістіктер өте  төмен болған. Осы себепті жұмыс  істегісі келетін мыңдаған адам "көшеде" қалды.Ал қазіргі кезде Қазақстан Республикасының   Сауда   және   экономика   министрлігінің   ақпараты бойынша жұмыссыздық деңгейі 2008 жылы 13,5 пайызға 2010 жылдың үшінші тоқсанында 9,2 пайызға төмендеген.

 

 

 

 

II. Қазақстан Республикасындағы  еңбек нарығын статистикалық  талдау.

2.1. Халықты жұмыспен қамтудың статистикалық әдістері.

1991 ж.  желтоқсан айында Халықтың жұмысбастылығы  туралы Қазақстан Республикасының  Заңы қабылданды. 1992ж. шілде айында  бұл заңның күшіне енуіннен  кейін Қазақстан Республикасының  Еңбек Министрлігінің жұмыс бастылық  басқармасы құрылды, осымен қатар  облыстық және мемлекеттік халықты  жұмыспен қамту қызметтері құрылды.  Осыдан бастап біздің республикада  еңбек нарықтың тереңдетіп зерттеу  басталды.

Еңбек нарығын  жан-жақты комплексті бағалау үшін, оның мониторинг жүйесі құрылды, дәлірек  айтқанда, оны зерттеу, бағалау, бақылау. Мониторинг жүйесі, сонымен қатар, бөлшекті еңбек нарығын зерттейді, атап айтқанда:

жастар  еңбек нарығы;

әйелдер еңбек нарығы;

кәсіби  еңбек нарығы;

ақпараттық  қамтамасыз ету нарығана бөлінеді.

Республикалық және оның өңірлер еңбек нарықтарына  макроэкономикалық және жеке көрсеткіштер жүйесі бағалау негізіне салынған. Бұл жүйенің мақсаты- экономикалық, әлеуметтік, демографиялық және басқа  факторлар кешенін сандық сипаттамаларын есептегендегі байланысын зерттеу. Осы факторларды жинағанда өндірістің соңғы қорытындысында көрінеді, қоғамдық жалпы өнім, ішкі жалпы өнім, ұлттық жалпы өнім және ұлттық табыс көлемінде  көрсетілген.

Интегралды  көрсеткіш ретінде еңбек нарығының  жағдайын сипаттайтын ұлттық табыс  пайдаланылады:

Ттр = ҰТ/ЕР

Tтp-еңбек  ресурстарды пайдалану тиімділігі; ҰТ-ұлттық табыс, теңге. ЕР-еңбекті  ресурстар саны, адамдар;

Жұмысбастылықты талдау мен бағалау үшін халықтың экомикалық белсенділік дәрежесін, жұмыс күшінің тиімділігін, еңбек  процесінің құруын сипаттайтын көрсеткіштермен толтыру қажет. «Халықтың экономикалық         белсенділік дәрежесінің» көрсеткіші:

Хэ=(ЭБТ/ЖІАХ)* 100%

Хэ - жұмыс  істей алатын жастағы халықтың экономикалық белсенділік дәрежесі;

ЭБТ - экономикалы  белсенді жұмыс істей алатын халық, адамдар;

ЖІАХ - Жұмыс  істей алатын халық, адамдар.

Экономикалық  белсенді халық дегеніміз, Халықаралық  Еңбек ұйымының стандартына сәйкес ол өз еңбегін материалдық құнылықпен қызметке өңдеп ұсынатын жұмыс істеп  жүрген және бос адамдарды қосады.

Жоғарыдағы  көрсеткіштердің анықтамасына сәйкес, еңбекке қатысудың дәрежесін  немесе халықтың экономикалық белсенділігіне сипаттама береді. Осы және басқа  есептерге сәйкес Қазақстан Республикасындағы  еңбек нарығының жағдайының толық  экономикалық талдау жасайды,болашаққа  тиісті болжау өткізіледі, оның оптимизация  туралы нақты мінездеме беріледі.

Статистикалық есептің басқа есептермен салыстырғанда  өзіне тән ерекшеліктері мен  есептеу әдістері бар. Олар: абсолютті, қатысты, орташа шамалармен бірге индекстік, графиктік, кестелік, баланстық, корреляциялық  әдістерді қолданатындығында.

Статистикалық мәліметтерді жинақтаудың және топтаудың  қорытынды көрсеткіштері кесте  түрінде беріледі.Сондықтан, әрбір  экономистің дұрыс кесте құрастыра  білуі және оған қысқа түрде ұғымды қорытынды жасай алуы қажет. Бірақ, әрбір жасалынған кесте түгелдей статистикалық кесте деп таныла бермейді. Статистикалық кестенің басқа  кестелерден айырмашылығы сол - онда жинақталған мәліметтерге толық  мазмұндама беріледі және бір немесе бірнеше жиынтығын қорытындылайды. Сонымен, статистикалық кесте дегеніміз - сандық мәліметтерді ұтымды түрде  қолдану.

Статистикада  қорытындылаушы көрсеткіштер өздерінің  сандық мәндеріне қарай абсолютті, қатысты және орташа шамалар арқылы беріледі.

Осының  ішінде абсолюттік шамалар жиі қолданылады  және бастапқы түрі болып табылады. Ол статистикалық бақылау нәтижесінде  жиналған мәліметтерді өңдеу, жинау  және қосудан алынады. Осының негізінде, қатысты және орташа шамалар есептеледі.  Сонымен, статистикалық абсолютті  шамалар деп қоғамдық құбылыстар мен процестердің белгілі бір  жердегі және уақыттағы мөлшерін, көлемін, аумағын, деңгейін сипаттайтын  нақты сандық көрсеткіштерді айтады.

Қатысты шамалар деп қоғамдық өмірдегі әлеуметтік-экономикалық құбылыстардың екі нақты шама қатынасының мөлшерін көрсететін көрсеткіштерді айтады. Қатысты шама қорытындылаушы көрсеткіштің негізгі түрінің бірі болып саналады. Себебі оның нәтижесінде  абсолюттік шама көрсеткіштеріне талдау, қорытынды жасауға толық мүмкіндік  туады. Қатысты шамаларды есептеуде  өзара байланысты екі абсолюттік шаманың қатынасы қарастырылады  және ол екі көрсеткішті біріне бірін  бөлу арқылы айқындалады.

Орташа  шама деп, біртектес құбылыстар жиынтығын  белгілі бір жағдайда және уақытта  өздеріне тән өзгермелі сандық белгілері  бойынша жинақтап көрсететін орташа сан мөлшерін, яғни біртектес жиынтық  бірліктерінен орта есеппен алынған  сандық дәреженің барлық бірліктерді  сипаттайтын қорытындылаушы көрсеткішін  айтады. Статистикада зерттеп отырған құбылыстар мен процестердің негізіне, алдына қойған мақсатына және бастапқы берілген көрсеткіштердің мәніне сәйкес, орташа шаманың бірнеше түрі қолданылады, олар мыналар: арифметикалық, геометриялық, құрылымдық, үйлесімдік және квадраттық орташа шамалар.

Статистикалық график - берілген сандық көрсеткіштердің  мазмұнын геометриялық сызықтар, нүктелер және фигуралар арқылы бейнелеу немесе географиялық картосхемалар арқылы көрнекті түрде кескіндеу үшін салынған сурет. Ол екіге бөлінеді:диаграммалар және картограммалар.

Диаграмма. Графикалық әдістің ішіндегі ең жиі  қолданылатын және көп тараған түрі. Диаграмма - (diagramma) - грек сөзі. Қазақшаға  аударғанда  бейне, сурет, сызба деген  мағынаны білдіреді. Бұл - статистакалық  сандық көрсеткіштердің қарым-қатынас мөлшерін көрнекті түрде көрсететін графикалық сурет немесе геометриялық фигуралар жүйесі арқылы бейнелейтін сызық. Ал картограмма немесе статистикалық карта деп, кестеде көрсетілген көрсеткіштер жиынтықтарын көрнекті түрде әр түрлі белгілері арқылы жеке бейнелеуді, яғни экономикалық-географиялық бірліктері (ауыл, аудан, облыс, мемлекет) бойынша құбылыстарды, процестерді, өзгерістерді түрлі-түсті бояулар контурлы картада көрсету жолдарын айтады. Графикалық әдістің бұл түрі бір шаршы километрге келетін халықтың орташа тығыздығын сипаттау үшін қолданылады.

Қоғамдық  құбылыстар мен процестер әрқашанда  даму немесе кему үстінде болады, сол  себепті әрдайым өзгеріп отырады. Оны динамикалық қатарлардың  көрсеткіштеріне талдау жасау арқылы жүзеге асырылады. Динамикалық қатарлар деп статистикалық көрсеткіштердің, яғни құбылыстардың, процестердің уақытқа  қарай өзгеруін сипаттайтын сандық мәндер тізбегін айтады.

Әлеуметтік-экономикалық  құбылыстар  мен  процестердің өзгеруіне  талдау жасау кезінде нақты, қатысты, орташа,  шамалар немесе  коэффициенттер мен проценттер сияқты түрлі қорытындылаушы көрсеткіштер қолданылады.  Осындай  қорытындылаушы көрсеткіштердің ішінде ең көп   тараған түріне жататыны индекстік әдіс болып табылады.

Статистикада   біріне-бірін тікелей қосуға болмайтын  белгілерден тұратын күрделі  әлеуметтік-экономикалық құбылыстардың  жеке себептерінің үлесін анықтауға  қолданылатын және уақытқа  байланысты кеңістіктегі орташа өзгеруін сипаттайтын  қатысты шаманың ерекше түрін  индекстік әдіс деп айтады.

 

2.2. Еңбек статистикасы және оның көрсеткіштері.

Еңбек статистикасының  негізгі ұғымдары.

Еңбекке қабілетті халық - еңбек етуге қабілетті халық,яғни нақты жұмыс істейтін және экономикада жұмыс істемейтін,алайда еңбек ете алатын ықтимал қызметкерлер.

Экономикалық  белсенді халық - халықтың тауар мен қызмет өндіру үшін ұсынуды қамтамасыз ететін бөлігі.

Экономикалық                 жұмыс істейтін                жұмыссыз

белсенді                   =        халықтың саны      +       халықтың саны  

халықтың  саны

                                                   

 

 

 

 

 

 

Жұмыс істейтін халық - жасына қарамастан экономика салаларында нақты жұмыс істейтін халық.

Жұмыссыз  халық - жұмысы жоқ, алайда жұмыс іздестіретін және жұмысқа кірісуге даяр экономикалық белсенді жастағы халық,

Экономикалық  белсенді емес халық-экономикалық белсенді жастағы, үй шаруашылығын жүргізетін халық.

Экономикалық  қызмет істемейтін еңбекке қабілетті жастағы еңбекке жарамды халық - жеңілдікпен, асыраушысынан айырылуына байланысты,мүгедектік бойынша зейнетақы алатын адамдардың бөлігі жұмыс іздемейді,алайда жұмыс істей алады.

Халықтың экономикалық          Экономикалық белсенді халық саны    

  белсенділігінің үлесі            ⁼              Халықтың жалпы саны

 

Жастардың                                                15-24жастағы жұмыс істейтін

жұмыспен қамтылу                      ₌                                   жастардың  саны  

коэффиценті                                                                         15-24 жастағы экономикалық

                                                                  белсенді жастардың саны       

 

Халықтың жұмыспен                               Экономикада жұмыс істейтін           қамтылукоэффициенті                  ₌                    халықтың саны

                                                         Экономикалық белсенді

                                                                     халықтың саны

Экономикада бір жұмыс істейтін            Экономикада жұмыс істейтін

адамға  шаққандағы жүктеменің       ₌                халықтың саны

коэффициенті                                         Экономикада жұмыс істемейтін             

                                                                              халықтың саны

Экономикада жұмыс           ₌   Халықтың        _-     Экономикада жұмыс істейтін 

істемейтін халық саны             жалпы саны               халықтың саны

 

Жалпы жұмыссыздық            ₌      Жұмыссыз халықтың саны         

коэффициенті                                  Экономикалық белсенді халық

                                                                                             саны