Мазмұны

    Кіріспе …………………………………………………………                                                        

І. Тарау. Жер қатынастарын реттеу, отандық және шетелдік тәжірибелер

        I.1. Қазақстан Республикасының жер заңдарының    қалыптасуы   (1990-2004 ж.ж.) ……………………………….

       1.2. Шетелдік жер құқық қатынастарына  шолу……………..

II. Тарау. Жер заңдарының принциптері мен міндеттері

        2.1. Қазақстан Республикасының   жер заңдарының    принциптері  ……………………………………………………

        2.2.  Қазақстан Республикасының   жер заңдарының     

        негізгі міндеттері ……………………………………………..

        ІІІ. Тарау.  Жерге   меншік құқығы, жер пайдалану     құқығы және  жерге өзге де  заттық құқықтар

3.1. Жерге меншік құқығы ……………………………………

       3.2. Жерге меншік құқығының субъектілері 

       мен объектілері ………………………………………………..

       3.3. Жер  пайдалану құқығы …………………………………

       3.4. Жер пайдалану құқығының субъектілері 

        мен объектілері ……………………………………………….

    3.5. Сервитут – жерге заттық құқық  ретінде ………………..

IV. Тарау.  Жер учаскесіне құқық шектері

       4.1. Жер учаскесіне құқық шектері  және жер учаскелеріне      құқықтарды табыстау ………………………………………… 

4.2. Жер учаскелерін беру нормалары  …………………….. ..

4.3. Бөлінетін және бөлінбейтін жер  учаскелері …………….

Қорытынды. …………………………………………….….….

Қолданылған әдебиеттер………………………………….…. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

       Кіріспе.

       Жер адамзаттың бірден бір тіршілік ететін мекені, адамзаттқа дүниедегі ең қажетті материалдық объект болып саналады.

       Адамзат қызметіндегі құқықтық қатынастар объектісі  болып табылатын жердің құндылығы оның өзгеше бір ерекшелілігінде, яғни ол -  мемлекет пен жеке және заңды тұлғалар арасындағы жер пайдалануға байланысты туындайтын жер қатынастарын реттеудің өзгеше кешенділігі, өйткені жерді ешқандай да мүліктік немесе табиғи объектілерге теңеуге болмайды.

       Кез келген мемлекет экономикалық негіз  жүйесінде табиғи ресурстарға меншіктік  тұлғасын құрайды және оларды игеруді, қолдануды заң арқылы белгілейді. Негізінен осы заңдардың маңызы мемлекеттік экономикалық жүйені анықтайды {18}.

       Жер, көптеген құқық саласының реттеу мәні болып табылады, яғни: конституциялық құқықта – жер бетінде мемлекеттік  шекараны анықтауда;  әкімшілік құқықта - әкімшілік құрылымдардың шекрараларын айқындауда; азаматтық құқықта –  жер учаскелерімен мәмілелер  жасасуда; неке - отбасылық  құқығында – ерлі зайыптылардың мүлкін бөлісуде; қаржы құқығында – жерге байланысты төлемдер бойынша; аграрлық құқықта – оны ауыл шаруашылығы үшін пайдалану барысында және т.б. {16}.

       Осы аталған салаларда құқықтық реттеудің  мәні ретінде жер қатынастарының әр түрлі аспектілері, яғни жердің: кеңістік –базистік, мүліктік, өндірушілік т.б. қасиеттері ескеріледі.

       Осы себепті,  жер-құқықтық реттеуде жер  қорын нақты бір жер санаттарына  жіктей отырып жер қорының бірыңғай құқықтық режимін осы санаттардың құқықтық режимімен үйлестіреді, яғни қандай да бір болмасын жер санаты құрамында жер учаскесін пайдалану осы жер санаты бойынша белгіленген мақсатты пайдалану құқықтық режиміне тәуелді болады.

       Жер, азаматтық заңдарда қозғалмайтын мүлік  болып саналады, бірақ та оның басқа қозғалмайтын мүліктерден айырмашылығы оның «толықтай» қозғалмауында. Яғни, қандай да бір қозғалмайтын мүлікті оны бөлектей отырып тұтастай басқа жерге көшіре алатын болса, жерді ондай көшіру мүмкін емес. Жердің көшіріліп, қозғалуы мүмкін болып табылатыны тек  оның құрамдас бөліктері болуы мүмкін (жер қыртысының жоғарғы құнарлы қабаты, грунттар, қазбалар т.б.), бірақ та жердің өзін тұтастай көшіру мүмкіндігі жоқ.

       Жердің  осы қасиетіне байланысты жер  – құқықтық реттеу құрамында басқа құқықтар саласында кездеспейтін, яғни жер пайдаланушылардың шекарасын анықтауды, жер пайдалануды қалыптастыруды және тағы басқа жерге қатысты қызмет әрекеттерді білдіретін жерге орналастыру қатынасы орын алады.

       Жер, территория ретінде, басқа қозғалмайтын мүліктерге тән емес,  табиғи (орман, пайдалы қазбалар, су, өсімдіктер ) мен жасанды объектілерді орналастыруда кеңістік базис қасиетіне ие.

       Жердің  басқа қозғалмайтын мүліктерден  тағы бір айырмашылығы, ол оның кеңістік шектеулілігінде, яғни оны үлкейту тек қосымша территорияларды қосып алу ретінде ғана іске асуы мүмкін, ал ол өз кезегінде басқа мемлекеттің жерін жаулап немесе тартып алу арқылы іске асуы мүмкін. Ал, бұндай жағдай басқа мемлекет пен халық үшін қиянат және ешуақытта да болмауы керек. 

       Қазақстан Республикасы жерінің жалпы аумағы 272,4 миллион гектарды құрайды және де көлемі жөнінен әлемдегі екі жүзден астам елдердің арасында, яғни Ресей, Канада, АҚШ, Қытай, Австралия, Бразилия, Аргентина және Үндістан елдерінен кейінгі тоғызыншы орынды иеленіп отыр.

       Осыншама  ұланғайыр жеріміздегі жер қатынастарын реттеу үшін қазіргі кезде тәуелсіз еліміздің жер заңдарының жүйесі қалыптасып отыр.

       Ұсынылып  отырған жұмыста, осы қалыптасқан  жер заңдарының ерекшеліктері  туралы сөз болмақшы.  
 
 
 
 

       І. Тарау. Жер қатынастарын реттеу, отандық және шетелдік тәжірибелер

         I.I. Қазақстан Республикасының жер заңдарының қалыптасуы   (1990-2004 ж.ж.)

       Қазақстан Республикасы мемлекеттік билігінің  тәуелсіздігі, оның мемлекетаралық қатынастағы  егемендігі, басқа бір мемлекеттің  билігіне бағынбауы, дербестігі, және де  сөзсіз сыртқы саясаттық құқықтық субъектілігі  мемлекетіміздің нақты заңдар жүйесін құруды талап етті.

       Аталған заңдар жүйесі Қазақстанның Конституциясына  және жер заңдары мен осыған сәйкес қабылданған нормативтік құқықтық актілерден тұрады.

       Экономикалық  және қоғамдық қатынастарда маңызды  роль атқаратын мемлекетіміздің  жер қатынастарын реттеуге бағытталған  жер заңдарының қалыптасуы, қабылдану  мерзімдеріне қарай төмендегілерді құрайды:

       - «Қазақ КСР-дегі   Шаруа    қожалығы туралы» Қазақ КСР-нің   Заңы,  1990 жылдың  21 –мамыры;

• Қазақ КСР-нің Жер кодексі , 1990 жылдың 16-қарашасы;

       - «Қазақ   КСР-дегі   Жер   реформасы туралы» Қазақ КСР-нің   Заңы, 1991 жылдың  28 – маусымы;

       -  «Жер салығы туралы» Қазақ  КСР-нің   Заңы, 1991 жылдың  17 – желтоқсаны;

       - «Біріккен кәсіпорындарға, халықаралық  бірлестіктер мен ұйымдарға, шетелдік  заңды тұлғалар мен азаматарға  жерді пайдалануға беру тәртібі  Ережесін бекіту туралы» Қазақстан  Республикасы   Жоғарғы   Кеңесінің   қаулысы,    1992  жылдың 3-шілдесі;

       - «Жер қатынастарын реттеудің  кейбір мәселелері туралы» Қазақстан  Республикасы Президентінің заң  күші бар Жарлығы, 1994 жылдың 24 –  қаңтары;

       - «Жер қатынастарын реттеуді онан  әрі жетілдіру туралы» Қазақстан  Республикасы Президентінің заң  күші бар Жарлығы, 1994 жылдың  5 – көкегі;

       - «Жер  туралы» Қазақстан Республикасы  Президентінің заң күші бар  Жарлығы, 1995 жылдың 22 – желтоқсаны;

       - «Шаруа (фермер)    қожалығы  туралы» Қазақстан Республикасының   Заңы,         1998 жылдың  21 – мамыры;

       - «Жер туралы» Қазақстан Республикасының Заңы,         2001 жылдың  24 – қаңтары;

       - Қазақстан Республикасының Жер  кодексі,   2003 жылдың 20- маусымы.  

       1990 жылғы Жер кодексінің 1971 жылғы  Жер кодексінің негізгі айырмашылығы, ол, сол кездегі КСРО жер заңдарының негіздері бойынша енгізілген, жер учаскесіне қалыптасқан тұрақты пайдалану құқығы институтымен қатар иелену (тұрақты иелену және өмір бойы мұраға қалдырып иелену) құқығы институтын енгізді {7}. 

       Тұрақты иелену құқығымен жер учаскелері ауыл шаруашылығы және орман шаруашылығы өндірісімен айналысатын заңды тұлғаларға, ал өмір бойы мұраға қалдырып иелену құқығымен Республика азаматтарына шаруа қожалығын, жеке қосалқы шаруашылық, бау-бақша мен дәстүрлі халықтық шаруашылықтарын жүргізу үшін, сондай-ақ жеке үй мен сая жай құрылысы үшін беру белгіленді.

       Алайда, жерді   пайдалану институты  мен  иелену институтының айырмашылығынан  олардың ұқсастығы көп болды.  Басқы айырмашылық, ол жер қатынастары  субъектілерінің жерді нысаналы пайдалану айырмашылығымен ғана шектелді деп айтуға болады.

       1990-1995 жылдары қабылданған жер қатынастарын  реттеуге бағытталған нормативтік  құқықтық актілер сол кездегі  жерге байланысты тек мемлекеттік  меншік принципіне негізделді.

       Бұл принцип, Қазақстан Республикасының 1993 жылдың 28-қаңтарында қабылданған Конституциясында да сақталып қалды.

       1990 жылғы қабылданған Жер кодексінің  тағы негізгі бір жаңалылығы, ол жер  пайдаланудың тек  ақылы түрде жүргізілуі туралы  норманың енгізілуі. Аталған жаңалылық  жер қатынастарын реттеу мен  жерді пайдалануда экономикалық механизмдерді іске асыруға бастапқы негіз болды.  Жер пайдалануды ақылы түрде жүргізу 1991 жылдың 17-желтоқсанында қабылданған «Жер салығы туралы» Заңында нақтыланды, яғни мемлекет меншігінен жеке және заңды тұлғаларға пайдалану немесе иелену құқықтарымен берілген жер учаскелері үшін жер салығының базалық ставкалары белгіленді.

       Егемендік жылдарымыздың бастапқы кезеңдерінде қабылданған жер қатынастары  дамуы мен оларды реттеуге бағытталған  заң актілері арасында ерекше аталатын заң, ол 1991 жылғы «Жер реформасы туралы» заңы болды. Бұл заңның негізгі маңыздылығы, ол кеңес заманында қалыптасқан өндіріс саласы пайдаланымындағы жерлерді жеке және мемлекеттік емес тұлғаларға беру мүмкіндіктерін әперді.

       Ауыл  шаруашылығы мақсатындағы жерлерінде өндірістік шаруашылықтар, яғни кеңшарлар мен ұжымшарлардың жерлері сол шаруашылықтарла істейтін жұмыскерлерге бөлініп берілді {8} .

       Мемлекеттік шаруашылықтар мен ұжымдық шаруашылықтарды  жекешелендіру кезінде, оларда жұмыс  істейтін жұмыскерлерге жерді бөліп  беру барысында, экономиканың өтпелі кезеңдеріндегі ерекшеліктерге байланысты жер қатынастарын реттеу саласында «шартты жер үлесі» институтын енгізу қажеттілігі туындады. Жерге меншік, жер пайдалану мен иелену институттарынан оның айырмашылығы жерге құқық нақты жер учаскесіне емес, жекешелендірілген нақты шаруашылықтың жерлерінен  шекарасы  белгіленбестен нақты көлемге ғана белгіленген құқық болды.

       Шартты  жер үлесі иелерінің құқығы шартты жер үлесіне құқық куәлігімен куәландырылды.  Шартты жер үлесін  кез келген уақытта оның иесінің талабы бойынша, жерге орналастыру процедурасын жүргізе отырып, нақты жер учаскесіне айналдыруға мүмкіндіктер болды, бірақ-та көпшілік жұрт өздерінің жерге байланысты құқықтарын толық түсіне бермеді де, оларды тек шартты ретінде қабылдады.

         «Шартты жер үлесі құқығы»  өтпелі кезеңге ғана тән жер  құқықтарының бірден – бір  түрі және оның негізгі мақсаты  мемлекеттік ауыл шаруашылық  кәсіпорындарының жерлері есебінен  жаңа құрылымдар құруға ғана  бағытталған еді. Бұндай процедураны  көп уақытқа созу жер қатынастары саласында жүйелі жұмыстарды жүргізуге және де жер реформасының түпкілікті мақсаттарына жетуге өз зиянын да тигізді. Аталған құқықпен жер қатынастарын реттеуде оны мерзімі жағынан шегеру керек еді. Өйткені, шартты жер үлестері иелеріне берілген, осы үлесті жалға беру құқығы, ауыл шаруашылық өнімдерін өндірумен шұғылданатын субъектілердің жер пайдалануындағы тұрақтылығына кері әсерін тигізді. Үлес иелері жер иеленуші де жер пайдаланушы да болмаса да  иеленуші мен пайдаланушыға тән құқықтарды іске асыра алды, бірақ-та жерге байланысты ешқандай міндеттемелер оларда болған жоқ, тіпті жер төлемдерін де олар төлеуге міндетті емес болатын. Осы себепті әрбір шартты жер иесі жал шарттарын қысқа мерзімге ғана жасасты және де оңтайлы ұсыныспен келген басқа инвесторларға өз құқықтарын беріп отырды. Бұндай, «терісі кейін айналдырылған» кейінгі жер пайдалану жердің азып тозуына әкелді және де аграрлық секторды оның өнімдерін өндіруді жүйелеуге жол бермеді.