Азаматтық құқықтың қайнар көздері

М А  З М Ұ Н Ы

 

Кіріспе.........................................................................................................…3

 

1 Құқық  пен азаматтық құқықтың бастаулары, азаматтық құқықтық заңнама.

 

1.1  Құқық қайнар көзінің түсінігі.................................................................7

 

1.2  Азаматтық құқық  қайнар көзінің түсінігі............................................15

1.3 Азаматтық  құқықтық заңнамалар..........................................................20

1.4Азаматты құқықтық нормативтік актілердің жүйесі мен нормативік актінің заңды күшіне енуін ресми жариялау...............................................23

1.5 Азаматтық заңдардың уақыт бойынша әрекет етуі мен азаматтық заңнаманың кеңістік пен тұлғаларға әсер етуі............................................26

1.6 Азаматтық заңнамаларды қолдану (заңдардың ұқсастығына қарай қолданылуы)...................................................................................................27

 

2    ҚР азаматтық заңнаманы құрайтын заңдар мен нормативтік актілер

2.1  Заңдар (заңнамалық актілер)...............................................................29

2.2  Азаматтық заңнаманы құрайтын нормативтік актілер.....................40

 

Қорытынды.......................................................................................................52

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі...................................................................55

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

Қазақстан Республикасының  Азаматтық кодексі нарықтық экономикаға өту кезеңіндегі еліміздің маңызды және үлкен заңдарының бірі болып табылады. Конституцияға сүйене отырып, Азаматтық кодекс нарықтық экономика кезеңінде мынадай құқықтық негіздерді анықтайды: меншіктің түрлерін пайдалану механизмі мен теңдігі, кәсіпкерлік қызметті ұйымдастырудың құқықтық формалары, шарт бостандығы, кәсіпкерлердің шауашылық байланыстарындағы өз контрагенттерін өз бетінше анықтау.

Қазақстандық заңшығарушылар азаматтық құқықтың жалпы негіздерін сақтай отырып (жалпы ережелер, азаматтық құқықтың субьектілері, меншік, міндеттемелік құқық), Азаматтық кодексте нарықтық қатынастарға қызмет ететін норамаларды, шарт кепілдігі, мүліктік жауапкершілікті арттыруға бағытталған жаңа заматтық-құқықтық институттардың жүйесін енгізді.

Азаматтық кодекстің  қабылдануы көптеген маңызды заңдардың қабылдануна негіз болды. Көптеген ондай заңдар қазіргі таңда қабылданып қызмет етуде, ал қалғандарының жобалары дайындалып талқылануда. Қазақстандық азаматтық құқықтық заңнамалардың қалыптасуына нормалардың қолданылуы мен сот практикасының маңызы зор.

Осындай себептерге байланысты азаматтық құқық қайнар көздерінің сапалық, сандық  өзгерістерге алып келгенін білеміз. Жаңа экономикалық, әлеуметтік қатынастардың формаларына байланысты көптеген азаматтық құқық институттарының және ғылымының өзгерістеруін талап етеді.

Азаматтық құқық  қайнар көдерінің бүгінгі күндегі  өзектілігі өте маңызды. Еліміздің  нормативті-заңнамаларының базасы жаңарып, жаңа заңдар қабылдануы қайнар көздердің  өзгеруіне алып келеді.

Нарықтық қатынастардың  қалыптасуы үлкен тәжірибесі бар елдердің халықаралық жеке құқығындағы нормаларды зерттеуді талап етеді, өйткені қоғамдық құрылым соған бейімделуіді қажет ететінін түсінеміз. Қазіргі таңда Қазақстан халықаралық қоғамдастықтың мүшесі болуға ұмтылып отырғанда, біз сол қоғамның талаптарына сәйкес болуымыз керек. Сондықтан да халықаралық құқықтың ролі артып, азаматтардың құқығын қорғау, оның ішінде азаматтардың құқығы өзекті мәселе болып қала береді.

«Азаматтық  құқықтың қайнар көзі» ғылымда өзара  байланысты аспектілер бойынша екі категорияға бөлінеді. Біріншіден, оларға қоғамдық құбылыста құқықты тудыратын обьективті факторлар жатады. Мұндай факторларға қоғам өміріндегі материалдық жағдайлар, әлуметтік топтардың мен мемлекеттік кластардың экономикалық, саяси, және әлеуметтік қажеттіліктері жатады. Бұл жерде сөз құқықтың қайнар көзінің материалдағы мағынасы туралы.

Екіншіден, құқық  қайнар көзі ретінде заң, жарлық, қаулы  мен басқада нормативті-заң құжаттарын қалыптастырушы мемлекеттік органдардың  өкілетті қызметі мен байланыстырады.

Айтыла кететін бір жәйт, бұл қайнар көз туралы екінші категориялы түсініктің ғылымда ғана емес күнделікті өмірде, тәжірибеде азаматтық құқықтық қатынастарға қатысушылардың нақты субьектілеріне байланысты, нормалардың қалыптасу мазмұны маңызды екенін түсіндіреді.

 

Дипломдық жұмыстың бағыты:

1. Азаматтық құқықтың қайнар көздерін қоса алғанда құқықтың қайнар көзерінің түсінгін анықтау.
2. Қазақстанда азаматтық құқықтың қайнар көзі ретінде «Азаматтық кодекстің» алатын орыны.
3. Халықаралық жеке құқық нормаларының әсерін анықтау.
4. Азаматтық құқықтың нармативтік актілер жүйесі мен «Азаматтық заңнаманың» түсінігін анықтау.
5. Азаматтық құқықтың қайнар көздері жүйесіндегі салт-дәстүрдің, заңның, заң күші бар актілердің, министрліктер мен жергілікті атқарушы органдардың актілерінің орынын анықтау.

  Дипломдық жұмыстың мақсаты - азаматтық құқықтың қайнар көздерін анықтамасы, түсінігі, қалыптасуы мен жалпы құқықа әсер етуі.

Зерттеу пәні - азаматтық құқықтың қайнар көздері

Зерттеу обьектісі - заңдар, заңнамалық актілер, заң күші бар нормативтік актілер,жергілікті атқарушы органдардың нормативті құқықты актілері, кешенді нормативті актілер, халықаралық құқық нормалары, халықаралық шарттар, азаматтық айналымдағы салт-дәстүр нормалары мен сот тәжірибесі.

Зерттеу денгейі- жұмысты жазу барысында түрлі әдеби қайнар көздер, Азаматтық кодекс, заңдар мен нормативтік актілер, ғылыми-тәжірибелік әдебиеттер,  заңгерлердің теориялық-зерттеу еңбектері қолданылды.

Зерттеу әдісі – жалпы теориялық, салыстырмалы, тарихи, аналитикалық, дедуктивті.

Зерттеудің хронологиялық кезіңі 1994 жылдар мен бүгінгі күнге дейін аралықты алады.

Жұмыстың  құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнің бөлімшелерінен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 Құқық  қайнаркөзінің түсінігі, азаматтық құқықтың бастаулары, азаматтық құқықтық заңнама.

 

1.1  Құқық қайнар көзінің түсінігі.

 

Құқықтың қайнар көзі ретінде құқық нормаларының түсінігі мен оларды қалыптастыру әдістері түсіндіріледі.

Әдет бойынша  құқық қайнар көзері болып құқықтық әдет-ғұрып, сот практикасы, заңдар, діни нормалар қарастырылады.

Соңғы жылдары  құқықтың қайнар көзі ретінде тек  сыртқы формаларын ғана емес қоғамдық қатынастарды, қатысушы субьектілер  мен оладың қызметін, нормативтік-құқықтық актілердің түсінігімен ұйымдастыруылу түрлерін айтатын болды.

Құқытануда «қайнар көз» ұғымы ежелден қалыптасқан. Осы қалыптасуы Рим құқығына байланысты. Көптеген елдерде “қайнар көз” ұғымын бірнеше мағынада түсіндіреді, олар:

1. құқық нормаларының мазмұны ретінде;
2. құқық нормаларының құрылу (қалыптасу) тәсілі мен нысаны ретінде;
3. құқықты тану ретінде.

 Құқық қайнар  көзінің мазмұны қоғам өмірінің  материялдық жағдайы болып есептеледі.

Заң оқулықтарында  “құқықтың қайнар көзі” дегенде  мына сауалдардан бастау табатындығын көрсетеді, ол: қай құқық нормасынан, қандай бағытпен және қандай жолдармен қалыптасады деген. Сондықтан тарихи негіздерін міндетті түрде қарастыруымыз қажет.

Рим құқығында  қайнар көздің мынадай түрлері кездеседі: 1) Әдеттік құқық ( әдет-ғұрып); 2) заңдар; 3) магистраттық құқық; 4) Заңгерлердің іс-әрекеті; 5) Мемлекет басшысының ( императордың) қаулылары.Оларға жеке-жеке тоқталғанымыз дұрыс болар.

I. Әдеттегі құқық  – тәжірибеде кездесетін нормалар, яғни бұл адамдардың жүріс-тұрыстарының  ережелері. Адамдар арасындағы қоғамдық қарым-қатынастарды реттеуде әдет-ғұрып мінез-құлықтың неғұрлым көне әрі қуатты нормативі болып табылады. Көне Рим дәуіріндегі әдет-ғұрыптардың нормалары мен институттары түгелдей заң нормасынан аспаған. Тек қана мемлекеттік билігі бар қоғамның мүддесіне сай заң нормасына айналған. Яғни заңды күші бар саяси өкімет жол берген әдет-ғұрыптар ғана құқықтық әдет-ғұрыпқа айналған. Әдетте олар арнайы еш жерде тіркелмеген. Олардың көбінің түп-тамыры сонау көне заманға кетеді. Ұрпақтан ұрпаққа ауысқан.

II. Заңдар. Рим құқығының мәдениетінде негізгі құқық ретінде қарастырады. Заңның заң екендігін білдіру үшін ол арнайы органнан шығуы тиіс болды және оны халық орындауға міндетті болатын. Заңдарға қаулылар жатты, олардың өзіне тән мазмұндары мен тәртіптері көзделетін.

III.Магистраттық  құқық ( магистраттар эдикттері). Рим мемлекетінің саяси дәстүрінде  ежелгі кездерде әкімшілік функцияны  атқаратын арнайы мамандар болған  жоқ. “Эдикт” деген термин магистраттың ауызша хабарлауы дегенді білдіреді. Ал магистраттың өзі Рим мемлекетінде - мемлекет қызметшісін білдірген.

Римдік тарихшы  Тит Ливий  “Fons omnis publici privatigue juris”  деп аталатын XII таблицаны барлық көпшілік және құқықтардың қайнар көзі деп атады.

Рим құқығында  құқықтыњ қалыптасуында ерекше бір  түрі - магистраттар эдикті. “Эдикт” деген термин diko (айтамын)  деген мағынаны білдіреді. Алғашқы кезеңдерде эдик магистраттар тарапынан белгілі бір мәселені шешуді алдын-ала оның тәртіптері ауызша айтылып қойды. Кейін келе эдикт арнайы бағдарламалары түрде жазбаша түрде жарияланатын болды.

Магистраттар  өздері шығарған эдиктінде олардың  жұмыстарының негізі неге сүйенетін  қандай жағдайда талап қойылатыны міндетті түрде көрсетілуі тиіс болды.

Әрбір эдикт магистрат кезінде және соны шығарған магистартқа міндетті сипатта болды. Бірақ әрбір эдиктінің ережелері өзгермей сақталып келе берді. Өйткені магистрантардың барлығы үстем таптың мүддесін қорғап, соған бейімдеп эдиктіні шығарды.

Әсіресе, магистрат  преторлардың (бұлар қалалық  және Римдік азаматтар мен перегриндердің арасындағы дауларды шешеді) және курильдік эдиктердің (бұлар жергілікті саудаға байланысты дауды шешті) маңызы зор болды.

Б.э.д. III - ғасырда Римде сауда қатынасы жоғары дәрежеде дамыды.  Цивильдік  құқықтың бұрынғы қалыптасқан нормалары  ол қатынастардың реттеу қажеттілігін өтей алмады. Сондықтан ондай қажеттіліктер магистраттар эдиктілері арқылы жоюға заңдар шығаруға оларды өзгертуге құқығы болмады. Магистрат немесе претор соттық қызметінің басқарушысы ретінде цивильдік нормалардың маңызын көрсетіп оны пайдаланды. Сонымен бірге қажет емес деп жатқан  нормаларды пайдаланбауға құқылы болды.

Соттық магистраттардың  құқық жасаушылық қызметтері біртіндеп  дамыды. Алғаш преторлар цивильдік  құқықтық нормаларының іске асырылуына жол ашып, оѓан ықпал етіп, оның орындалуына көмектессе. Кейін олар эдикт арқылы цивильдік нормаларды толықтыратын мүмкіндігіне ие болды.

Сонымен преторлық  эдикт цивильдік құқықтың нормаларын жоймады, оны жаңа нормаларымен толықтырып отырды. Яғни, цивильдік құқықтың жаңа институттарын қалыптастырды.

Құқық мазмұнының бастауы қоғамдағы өмірдің материялдық  жағдайы болып табылады. Мәселен, құлиеленушілік қоғамда осы қоғамның өмір жағдайы Рим құқығы нормасының мазмұны болып табылады.

Рим құқығы нормасының қалыптасу түрі, оның тарихына мыналар жатады:

1. Әдеп құқығы;
2. Заң (ұлттық жиналыстың қаулылары, сенат қаулылары, императорлық конституция) магистраттар эдикті, заңгерлер әрекеті.

Сонымен бірге  “Рим құқығының қайнар көзі” Рим  құқығын танудың бастаулары ретінде  түсіндіріледі. Оған мысалы, заңдық ескерткіштер ретінде Юстинианның кодификациясы, Рим заңгерлерінің шығарамалары,  Рим тарихшыларының шығармалары жатады. Олар Тита Ливия б.э.- I  ғасыр, Цицерон  б.э.д. I ғасыр т.б.

Рим құқығын  танудың негізгі қайнар көздері  бізге жеткен бұрынғы ағаш, тал және ондаѓы басқа да жазбалар болып табылады.

Рим құқығындағы  маңызды қайнар көзінің бірі Папирустар. Тарих ғылымында оны зерттеу  үшін арнайы ғылым саласы -папирология  қалыптасқан. Рим құқығының қайнар көздерін мынадай 3- топқа бөлуге болады.

1. әдет  құқығы  және  заң;

2. магистраттар  эдикті;

3. заңгерлер қызметі.

Заңгерлікпен айналысу Ежелгі Римде ең көрнекті қызмет болып есептелетін. Білімді заңгер сол заманның өзінде құқық жағынан кеңестер беріп, сот  мәжілістерінде қатысып, ғылым мен  білім саласында да еңбек етіп жүрген.

Мемлекеттік - саяси  мәдениеттің тұрақтануына байланысты, монарх өзінің билігін көрсету үшін түрлі қаулылар шығара бастады, Рим  құқығы үшін бұл да қайнар көз ретінде  кірді. Қаулының мынадай түрлері  қолданылды: