ҚР заңды тұлғаларының меншік құқығы

Екіншіден, филиалдар және еншілес кәсіпорындар құруға, жеке кәсіпкерлермен бірге кәсіпорындар мен бірлескен өндірістер құруға, оларға өзінің өндірістік және ақша капиталын салуға;

Үшіншіден, жәке кәсіпкерлерге қарыз беріп, олар бойынша Қазақстан Республиканың Ұлттық банкі бекіткен пайыз ставкасынан төмен процентпен төлетіп алуға құқығы жоқ.

Оралымды басқару құқығы меншік иесінің қаражаты есебінен қаржыландырылатын мекеменің меншік иесінен тірлік алғанда және өз қызметінің мақсатына меншік иесінің тапсырмаларына және мүліктің мақсатына сәйкес заң құқықтарымен белгіленген шекте сол мүлікті иелену, пайдалану және оған билік ету құқығын жүзеге асыратын қазыналық кәсіпорындардың заттық құқығы болып табылады.

Оралымдағы басқарудағы мүлікті меншіктеуші заң құжаттарына сәйкес мекеме немесе қазыналық кәсіпорын құру, оның қызметінің мәні мен мақсаттарын белгілеу мәселелерін шешеді, мекеменің немесе қазыналық кәсіпорынның заң жүзіндегі тағдырын, оның қызметінің мазмұның белгілеуге құқығы бар.

              Меншік иесі мекеменің немесе қазынылық кәсіпорынның меншік иесі берген мүлікті тиімді пайдалануы мен сақтануына бақылау жасауды жүзеге асырады.

Мекемені бірнеше меншік иесі құрған жағдайда, олардың арасындағы қатынастар мен меншік иелерінің өз мүлкіне биллік жүргізу құқықтары құрылтай шартымен немесе сол сияқты келісіммен бекітіледі.

Мекеменің өзіне бекітіліп берілген мүлікті және оған смета бойынша белгіленген қаражат есебінен сатып алынған мүлікті өз бетімен иеліктен айыруға немесе өзгеше әдістер оған билік етуге құқығы жоқ. Егер құрылтай құжаттарына сәйкес мекемеге берілген, ондай қызметтен алынған табыстар және сол табыстардың есебінен сатып алынған мүлік мекеменің дербес билігіне беріледі және жеке баланста ескеріледі.

              Қазыналы кәсіпорын өзіне бекітіліп берілген мүлікті сол меншік иесінің келісуімен ғана иеліктен айыруға немесе оған өзгеше әдіспен билік етуге болады.

Қазыналық кәсіпорын егер заңдарда өзгеше көзделмесе, өзі өндірген өнімді дербес сатады. Қазыналық кәсіпорынның табыстарын бөлу тәртібін оның мүлік меншіктеуші белгілейді.

              Толық шаруашылық жүргізу құқығы – бұл мемлекеттік кәсіпорынның өз алдына мүлікке ие болу, пайдалану және билік ету құқығы. Мемлекеттік мүлікті басқаруға өкілеттігі бар кәсіпорын өзіне билік етуге берілген мүлікті үш бағытта басқарады.

Біріншіден, жаңа кәсіпорындарды құру, оның бағыттарын, мақсаттарын белгілеу.

Екіншіден, кәсіпорындарды қайта құру немесе тарату.

Үшіншіден, кәсіпорындарға тиесілі мүліктің өз мақсатында пайдалануы мен сатылуына бақылау жасау.

Толық шаруашылық жүргізу құқығының субъектісі тек қана өндірістік кәсіпорын болуы мүмкін. Бұл салада меншіктің кез-келген формасына негізделген кәсіпорын болуы мүмкін. Толық шаруашылық жүргізу құқығының объектісі болып, алдымен өндіріс кәсіпорын, сосын оның мүліктік комплексі болып саналады. Кәсіпорынның мүлкі негізгі қорлардан тұрады. Олардың жинағы оның жарғылық қоры болып табылады.

Кәсіпорын толық шаруашылық жүргізу құқығының субъектісі ретінде мүлікке ие болады,  пайдаланады және билік етеді. Ие болу құқығын жүргізе отырып, ең алдымен өз балансында тұрған материалдық бағалы заттарды, негізгі құралдарды, ақшалай заттарды және басқа да заттарды ескереді. Ол үшін үнемі бухгалтерлік инвентаризация жүргізіліп отырады.

Пайдалану құқығы белгілі шаруашылық және әлеуметтік мақсаттар үшін қолданылады. Ол үшін кәсіпорын іс-әрекетін кәсіпорынның өніміне деген сұранысқа сай жоспарлайды.

              Билік ету құқығы мүлікпен жасалған әр түрлі мәмілелер формасында қолданады. Мысалы, шығарған тауарды тұтынушылармен жасалынған келісімдер негізінде еркін сату. Сондай-ақ, кірістің салықтарды төлеп болған соң қалған бөлігі кәсіпорынның билігіне түседі де, оны не үшін пайдалану керек екенін кәсіпорын өзі шешеді. Сөйтіп кәсіпорын қандай қорларды қандай мөлшерде құру керек екенін өзі шешеді.

              Мүлікке билік ету құқықтарының негізгілерінің бірі – мүлік жарамсыз болған жағдайда немесе моральдық ескірген кезде, не жоғалған ретте, оны (мүлікті) өз балансынан шығарып тастауға құқығы бар.

              Толық шаруашылық жүргізу құқықтарымен бірге оның субъектілерінің толық мүліктік жауапкершілігі бар.

Біріншіден: (меншік иесі) өзі құрған құқықтар тұлға (кәсіпорын) үшін жауап бермейді.

Екіншіден: несие берушілер кәсіпорынның мүлкі есебінен шығындарын өтеуге құқығы бар.

Мемлекеттің немесе басқа да кәсіпорындардың мүлігіне жұмысшылардың жинағы (табыстары) болуы мүмкін. Бірақ бұл үлестік меншік болып табылмайды, өз үлесін тек қана ақшалай баламасында кәсіпорыннан кетер кезде алады.

Мүлікке өз алдына билік ету құқығы. Ол заңның белгісі шегінде немесе басқа мүліктің белгілі бір түрлеріне еркін ие болады, пайдаланады, билік етеді.

Сөйтіп, мемлекет мүлкі есебінен алынған кіріс осы ұйымда меншігінің объектісі болмаса да, олардың өз алдында құқықтық реттеу тәртібі болуы керек.

Бұл құқықтық субъектілері – құқықтық тұлға болады. Мысалы, мекемелер, іс-әрекеті ұсақ қоғамдық ұйымдар, ғылыми оқу орындары, ақылы қызмет көрсететін мәдени ағарту ұйымдары.

Ендеше айтылып жатқан құқықтың объектісі болып, мекемелердің мүліктерінің белгілі бір түрлері ғана өзінше шаруашылық іс-әрекетпен табылған пайдасы болып табылады.

Өздігінше билік ету құқығы өз ішінен үштік құқығын алып, бөтен мүлікпен шаруашылық ету қатынастарын реттейді.

Оралымды басқару құқығы негізгі және меншік иесінің қаражаты есебінен қаржыландыратын мекеменің меншік иесі мүлік алған және өз қызметінің мақсатына, меншік иесінің тапсырмаларына және мүліктің мақсатына сәйкес заң құжаттарымен белгіленген шекте сол мүлікті иелену, пайдалану және оған билік ету құқығын жүзеге асыратын қазыналық кәсіпорындардың заттық құқғы болып табылады.

Оралымды басқару құқығы негізгі және айналымды құралдар болып табылады. Сонымен қатар, бұл құқықтың объектілеріне мекемелерге бюджеттен бөлінген ақшалай заттар жатады. Ақшалай зат жоғары тұрған органдар немесе меншік иесі бекітіп берген сметамен қатаң түрде жұмсалады.

Сметада көрсетілген құралдарға мекеме материалдары және айналымды құралдарды сатып алады, ол негізгі құралдар, бюджеттен ерекше бөлінген ассигнованияларға алынады.

Бюджеттен қаржылар әдейі осы мақсаттар үшін бөлінеді. Мекеме өзіне бекітіліп берілген мүлікті басқа біреуге сатуға құқығы жоқ.

Осы деңгейден оралымды басқару құқығының шегі көрініп тұр. Бұл құқықтың субъектісі өзіне бекітіліп берілген үштік өкілеттігін өз еркінше қолдана алмайды, тек қана заңда шектелген шеңберде ғана қолдана алады. Бұл өкілеттілік, біріншіден – құқықтылық тұлғаның жарғысында көрсетілген іс-әрекеттің мақсаттарымен; екіншіден – меншік иесінің тапсырмаларымен /оның негізгі формасы – шығын сметасын бекіту/; үшіншіден – белгілі бір қатаң түрде құрылатын және жұмсалатын мүлігін немесе мүліктің қорларын құрумен анықталады.

Мекеменің кірісі заттай құқықтың ерекше объектісі болып табылады. Мекеме өзінде бар мүлікке әр түрлі екі заттай құқығы бар:

Біріншіден, оралымды басқару құқығы.

Екіншіден, өз алдына иелік ету құқығы.

Заңда көрсетілген кейбір жағдайларға меншік иесінің мүлкін пайдалану шектелуі мүмкін.  Мысалы, сервитуттық құқықтар. Заттай құқықтың шектелу себебі затқа деген ие болу, пайдалану, билік ету обьетілігі толық пайдаланбайды да тек қана олардың кейбіреуінен ғана өкілеттілігінен болады немесе өкілеттілігінің өзі шектеледі.

Бұл құқықтың шектелуін заңда көрсетіледі, немесе меншік иесінің еркімен белгіленеді.

              Қазақстанда экономиканы және реформаны жүзеге асыруға бағытталған үш бағдарлама қабылданды. Оның біріншісі 1991-1992 жылға арналған мемлекеттік меншікті мемлекет иеплігінен алу және жекешелендіру бағдарламасы, яғни бірінші кезең.

Дағдарысқа ұшырауға қарсы шығу шараларын және әлеуметтік экономикалық реформаларды тереңдету бағдарламасы және мемлекеттік меншікті мемлекет иелігінен алу және жекешелендірудің 1993-1995 жылдарға арналған, яғни бұл екінші кезең ұлттық бағдарламасы.

Біздің республикада осы ұлттық бағдарламаның іске асуы аяқталады. Қазір үшінші кезеңге, яғни 1996-1998 жылдарға есептелген ұлттық бағдарлама дайындалып жатыр.

              Сондықтан, 23 ақпан 1995 жылда шыққан заң күшін иемденіп Қазақстан Республикасы Президентінің «Жекешелендіру» туралы жарлығы өз уақытына сай болды, күшінде жүрген Қазақстан Республикасының «Мемлекеттік меншікті мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру» заңын ауыстырды.

Президенттің   бұл жарлығы мемлекет меншігіне мемлекет иелігінен алу жекешелендіру қатынастарын реттейді. Бұл жарлық 5 тараудан тұрады.

1.      Жалпы ережелер.

2.      Жекешелендіру объектілері.

3.      Жекешелендірудің түрлері.

4.      Жекешелендірудің тәртібі мен шарттары.

5.      Қорытынды және өтпелі ережелер.

Бұл тармақ бабында жекешелендіру субъектілері сатушы және сатып алушы болып табылады.

    Сатушы   жекешелендіруді жүргізуге уәкілдік берілген мемлекеттік орган.

    Сатып алушы – жекешелендіру барысында мүлікті сатып алтын жеке тұлға немесе шетелдік заңды тұлға.

Жекешелендіру кезінде мыналар сатып алушы бола алмайды.

Біріншіден, Жарғылық қорында мемлекеттің үлесі 20 проценттен асатын шаруашылық серіктестіктер.

Екіншіден, Қазақстан Республикасының заң актілерінен немесе құрылтай құжаттарына сәйкес жүзеге асыру, сауда–саттықта объектіні сатудың шарты болып табылатын қызмет түрлерімен айналысуға құқы жоқ.

  Жарлықта делдалдарды жекешелендіру субъектіге жатқызуға  бола ма, әлде болмай ма белгісіз болып қалған. Ал сонда жекешелендіру процесіне белсене қатысып жүрген мемлекеттік жекешелендіру комитетін қайда жатқызамыз?

                 Жарлықтың екінші бабының  екінші тармағында айтылған. Сондықтан, жекешелендіру  процесінде делдалдарды /посредник/ тартуына болады.

                 Жекешелендіру процесінде үкіметтің мемлекеттік органдары жүйесіндегі ролі ерекше. Бірақ, указы үкіметтің міндеттері немесе жекешелендірудің субъектілері көрсетілген. Үкіметтің бұл процесте өкілеттілігі көрсетілгендіктен, ол жекешелендірумен айналысатын органдардың ісіне араласуы мүмкін.

                 Президенттің Қазақстан Республикасының мемлекеттік мүлік бабына мемлекеттік комитетін қайта құру жарлығы 12 мамырда 1995 жылғы бойынша мемлекет мүлкі жөніндегі мемлекеттік комитет Қазақстан Республикасының мемлекет мүлкін басқару жөніндегі мемлекеттік комитет және Қазақстан Республикасының жекешелендіру жөніндегі мемлекеттік комитет болып бөлінген. Сондықтан мемлекет мүлкі жөніндегі мемлекет комитеті субъектілері болмай шетте қалып отыр. Жарлықта Қазақстан Республикасының жекешелендіру туралы заңдары оса жарлықтан, Қазақстан Республикасы Президентінің өзге заң актілерінен жарлықтары мен өкімдерінен, Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулыларынан тұрады деп айтылғанда, мемлекеттік меншікті мемлекем иелігінен алу және жекешелендірудің 1991-1992 жылғы /1 кезең/, 1993-1995 жылғы /2 кезең/, және қазіргі кезде дайындалып жатқан 1996-1998 жылғы  /3 кезең/, ұлттық бағдарламаға кірмеген.

Меніңше, бұл ұлттық бағдарламалар жекешелендіру туралы заңдар қатарына енгізу керек.

                  Айтылып жатқан жарлықтың жекешелендіру туралы осы уақытқа дейін болған заңдардан бір артықшылығы, бұл жарлықта жекешелендіру  жүргізудің негізгі принциптері қаралған. Жекешелендіруді жүргізген кезде негізгі принциптері қаралған. Жекешелендіруді жүргізген кезде негізгі принциптер жариялылық, бәсекелестік, құқықтық сабақтастық, лауазым иелернің жекешелендіруді жүргізудің заңдылығына жауапкершілігі және сатуға шығарылатын объектілер туралы берілген мағлұматтардың растығы болып табылады.

                Бірақ осы принциптердің жұмыс істеу механизмі, қадағалау жолдары жарлықта аталып көрсетілмеген. Мысалы, жекешелендіруді өткізетін мемлекеттік органдар лауазымды қызметкерлердің жауапкершілігі. Осы күнге дейін біздің республикада мемлекет мүлкін сатушының жауапкершілігі заңды түрде реттелмеген. Бұл комитет қызметкерлері миллиардтаған халық  мүлкін сатуды ұйымдастырады, сондықтан, олар өз жұмысы үшін тек президент алдында ғана емес, премьер-министрдің алдында да жауап беруге тиіс.

   Үшінші тарауда /жарлықтың/ жекешелендірудің түрлері көрсетілген.

Олар:

1.      Сауда-саттықта сату /аукцион, тендер/;

2.      Тікелей бэстрел сату.

  Сауда–саттық ашық және жабық түрде өтуі мүмкін. Сонымен бірге сауда-саттық 2 түрден тұрады: аукцион, тендер. Аукцион сауда-саттықтың түрі ретінде ашық, жабық болуы мүмкін.

  Бұрынғы социалистік елдердің бәрінде тендер екіге бөлінеді:

1.      Коммерциялық;

2.      Инвестициялық.

                Тендердің бұл түрлері мемлекет меншігін мемлекет иелігінен алу және жекешелендірудің бірінші және екінші кезеңдерінде қолданылған. Жаңа жарлықты тендердің бұл түрі болмауы өкінішті-ақ .

  Жарлықтың 16-шы бабында, жекешелендіруге жататын кәсіпорын заңдарда белгіленген тәртіп бойынша алдын-ала акционерлік қоғам болып қайта құрылуы, кейіннен сатып алу  құқығымен сенім білдірген басқаруға немесе жалға берілуі мүмкін деп айтылған. Қазіргі уақытта Қазақ ССР- інің жалға алу туралы заңының күші тоқтатылған. Сондықтан, сатып алу құқығымен жалға берілуі мүмкін емес. Барлық жалға берілген кәсіпорындар шаруашылық серіктестікке немесе акционерлік айналдыруы керек.

                Жарлықтың төртінші тарауы жекешелендірудің тәртібі мен шарттарына арналған.

1.      Объектіні жекешелендіруге сатушы дайындайды.

2.      Объектіні жекешелендіруге дайындау кезінде сатушы.