1924-1926 жылдарғы ұлттық мемлекеттік үшін күрес

Бұл тармақтан қазақ қайраткерлерінің мәселені тереңнен, тым әріден қойып отырғанын анық байқап отырмыз. Олар қалыптасқан тарихи қолайлы жағдайды сәтті пайдалана отырып, тек қазақтар мекендеп отырған жерлерді ғана емес, олардың ата қонысы болған, кейіннен қазақпен бірге "ауылы аралас, қойы қоралас" тұрып жатқан қырғыз, қарақалпақ және құрамалар тұратын елді мекендерді де Қазақ республикасы аумағына әділ түрде біріктіруді мақсат етті. Бұл тезистер даярланған кезде қырғыз халқының болашағы туралы мәселе қалай шешілетіні белгісіз болатын.

Қырғыздар автономиялы облыс ретінде құрылған күнде қай республика құрамына кіретіндігі әлі шешілмеген-ді. Ал Қарақалпақ автономиясы туралы мәселе әлі көтерілмеген кез еді. Сондықтан да бауырлас, тілі ең жақын қырғыз бен қарақалпақ халқының тағдыры қазақтармен етене болуы заңды да табиғи нәрсе болатын, сондай-ақ құрамалар жөнінде де айтыс-тартыстар жүріп жатты. Құраманың этникалық жағынан алып қарағанда қазақтардың бір тармағы екеңдігіне қазақ қайраткерлерінің күмәні болмады. Осы тезистерде қойылған басты бағыттарды іс жүзінде асыру үшін көп ұзамай қазақ қайраткерлері мен зиялылары мүдделі іс үшін күреске белсене кірісіп кетті.

Тезистердің 8-ші тармағының да мәні үлкен. Онда межелеу барысындағы ең төменгі әкімшілік бірлік қандай болуы керек деген сұраққа анық жауап берілген. "Қазақ аумағы деп айтылатын аумақтарды анықтағанда, қалыптасқан практика бойынша негізгі есептік бірлік ретінде қазіргі болыстық аумақ алынады", — делінген. Осы принцип межелеу барысында негізгі принцип болды. Орта Азия республикалары мен автономиялы облыстарының бәрінде де бөлініс кезінде негізгі әкімшілік бірлік ретінде болыстық аумақ алынды.

Межелеу барысында даулы аумақтар көп болды. Ол жерлерде тұрып жатқан халықтың этникалық құрамын анықтау қиынға түсті. Сондықтан тезистердің 9-шы тармағында егер нақты тексерілген деректер болмаса қазіргі кезде Түркістан Республикасының статистика басқармасы басшылыққа алып отырған. Бүкіл ресейлік халық санағының деректері әбден қайшылықты әрі пайдалануға жарамсыз, сондықтан оларды тек революцияға дейінгі халық санағы деректерімен салыстырып пайдалану қажет екендігіне назар аударылады. Кейінірек мұндай қайшылықты деректер көптеп кездесті әрі олар көптеген аумақтардың тағдырының дұрыс шешілуіне кері әсерін тигізді.

Оған мысал ретінде Түркістан Орталық статистика басқармасының Ташкент уезінің үш болыстығына байланысты 1920 жылғы Бүкіл ресейлік халық санағында жіберілген қайшылықтары мен қателіктері дәлел. 1911 жылғы халық санағы бойынша бұл болыстықтарда қазақтар абсолютті түрде басым болса, қазіргі кезде мұнда өзбектер басым болып кеткен. [28]

Бұлар Ташкент уезінің Зәңгі ата, Ниязбек және Шыназ болыстықтары. Бұл болыстықтарда:

а)  9 жыл бұрын (1911 жылы) қазақтардың бірнеше ауылдық қауымдары, 1920 жылғы деректер бойынша өзбектер болып кеткен;

б)   бірнеше қазақ ауылы қауымдары тіптен тізімге кірмей қалған;

в)   қала тізімінде тұратын өзбектер, қалалық өзбектер 1920 жылғы тізім бойынша егіншілікпен айналысатын жеріне орай болыстықтар тізіміне кіріп кеткен.

Оның үстіне бұл қиындықтарды Түркістан республикасы Орталық статистика басқармасындағы мынадай деректер қиындата түсті. Қазақтар шаруашылық жағдайына орай көшіп-қонып жүруіне, шашырап кеткендігіне байланысты 1920 жылғы тізімге кірмей қалды немесе әдейі кіргізілмей қойылған.

Мысалы, Мырзашөл уезінің Иіржар болыстығында ежелден тұратын қазақтардың Түрікстатистика басқармасының есебі бойынша Түркістан Жер халкоматы жерге орналастыру басқармасының тексерілген деректеріне қарағанда тура екі есеге кеміп кеткен. Мұндай деректер басқа уездер мен болыстықтарда да көптен орын алған. Сондықтан Қазақ АКСР-ы үкімет орындарының мұндай деректерге сақтықпен қарап, қайта тексеру қажет деген талабы әбден орынды еді.

Тезистерде Қазақ АКСР-на өтуге тиісті аумақтар дәл көрсетілді. Тезистердің 13-ші тармағында: "ҚАКСР-ның жаңадан құрылатын Өзбек республикасымен болашақ мемлекеттік шекарасы айтылған прициптерге орай, аумақтардың этнографиялық жайы мен кеңістігін анықтай отырып, Сырдария және Жетісу облыстарының қазіргі шекарасы аумағында өтуі тиіс. ҚазАКСР-на Самарқанд облысының қазақтар мекендейтін Жизақ уезі (Атақорған, Көктөбе, Қорғантөбе, Қызылкөл, Пістемтау, Шардара болыстары) кіруі тиіс болды.

Жетісу облысының қырғыздар мекендейтін бөлігі Қырғыз автономиялы облысына өтеді". Бұл тармақта Қазақстан жағы Өзбекстанмен болашақ шекараны Сырдария мен Жетісу облыстарының сол кездегі аумағымен тұтас күйінде өтетіндігін нақты көрсеткен.

Жетісу облысының қырғыздарға кететін бөлігі Қазақстан мен Өзбекстан шекарасына кірмейді.

"Көрсетілген шекараға, ҚазАКСР-на кіруге тиіс аумақтармен бірге этнографиялық бағыттағы негіздерге орай, межелеудің принциптеріне сәйкес табиғи, тарихи және экономикалық принциптерге орай, төмендегі баяндамада одан әрі дамытылатын ойлар негізінде Ташкент қаласы және оған тартылатын өзбек болыстықтарымен бірге Ташкент уезі және Мырзашөл уезі кіреді», — деп көрсетілді тезистердін 14-ші тармағында. Содан әрі тезистерде Ташкент қаласының тарихи жағынан Қазақстанға берілу қажеттігі туралы талаптар дәлелденді.

Ташкент қаласына және оған тартылып жатқан Ташкент және Мырзашөл уездерін қазақ жағы да өзбек жағы да өзіне тартуға тырысты. Қазақ жағының тезистерде келтірілген пікірінше: "Кеңестік аудандастыру жүйесі мен кеңестік ұлт саясаты жағдайында бұл орталықтың қай мемлекетке қатыстылығы, оның әірбір ұлттың экономикасы, саяси және мәдени өміріне қатысты маңызы мен рөліне қарай анықталады".

Ташкент қаласы облыс орталығы ретінде, тек сол қала тұрғындарының еңбегімен жасалмаған, ол сол облысқа тартылған барлық халықтың да еңбегінің нәтижесі, сондықтан да қай мемлекетке қатыстылығын анықтағанда бүкіл облыстың экономикалық және демографиялық жағдайы еске алынуы тиіс. Қазақстан жағының Ташкентке ұмтылыс жасағандағы дәйегінің бірі онда сарт пен өзбектерден гөрі кейінгі кезде европалықтар басым бола түсуде (соңғы жаңа деректер бойынша Ташкенттің жаңа европалық бөлігінде 250000 тұрғын бар. "Турк правданың" мамырдағы саны).

Сарттар мен өзбектер түркі тілдес жергілікті халықтарға қарағанда Ташкентте басым көпшілікті құрағанымен, өзге халықтардың бәрін қосқанда басым бола алмайды. Қала іргесінде тұрған облыста қазақтар сан жағынан басым және мұның өзі қазақтардың бұл қалаға құқығын жоймайды.

Ташкент қаласының солтүстік Түркістанмен экономикалық, мәдени, саяси және сауда-өнеркәсіптік байланыстарының қалыптасқан арнасы бұл байырғы қаланың тарихи тағдырында айрықша орын алады. Ташкент қаласының тағдырын тек өзбек халқына еншілеп қана қарау шындыққа келе бермейді.

Түркі дәуірінде Ташкент көшпелі қазақтар мықтап игерген кент болды, бұл өңірде сарттар да басқа халықтар да өмір сүрді, қала сарт саудагерлері, қолөнершілері көптеп тартылған бірден-бір орталық болған. Ташкенттің сайын даламен ежелден келе жатқан қарым-қатынастары, қазақтардың саяси ықпалы күшейе түскен кезде онан әрі нығайды.

Солтүстік далалық Түркістан үшін, түркістандық қазақтар үшін Ташкенттің маңызының ерекшелігі тағы да мынада: ол қазақтардың сұраныстарын қанағаттандыратын ресми мекемелері орналасқан бірден-бір мәдени орталық. Қазақтардың мәдени мүдделерін білдіретін жеткілікті материалдық негіздері бар Ташкенттен өзге мәдени орталығы жоқ, ал Ташкент қаласы өзбектер үшін Самарқанд, Бұқар, Қоқан сияқты қалалармен салыстыра қарағанда екінші қатарда тұрды.

Түз халқымен экономикалық, әсіресе, сауда-саттық жасап, тығыз қарым-қатынаста, байланыста тіршілік еткен Ташкент қаласы халқының құрамы жағынан тек өзбектікі ғана емес, дұрысы интернационалдық қала. Түркістанның солтүстік қазақтарының негізгі әкімшілік, саяси орталығы болып табылады. Оны болашақ Қазақ АКСР-нан бөліп тастау, бұл  республиканы маңызды экономикалық орталықтан ғана емес бірден-бір жеткілікті дәрежеде қуатты әкімшілік-саяси орталықтан да айырады.

Қазақстан үкіметіне ең алдымен Ташкент қаласы өзбектердің жеке ұлт ретінде қалыптасып, Түркістанда орнығуынан әлде қайда бұрын пайда болғандығын куәләндыру қажет еді.

Қала Түркістанды арабтардың жаулап алуына дейін болған (751 ж). Мұның өзі Ташкентті өзбектердің тұрғызбағанын куәләндіреді. Қаланың өсіп, өркендеуі көптеген халықтардың тағдырымен тығыз байланысты болды. Ташкент 200 жылдай қазақтар билеген қала болды. Қазақтардың Ташкентті толық билеген кезеңі 1598-1798 жылдар. Содан соң 50 жылдай Ташкент Қоқан хандығына қарады. Ташкентті орыс отаршыларынан қолдарына қару алып қорғауға да қазақтар көп үлес қосты. Ташкенттің тәуелсіздігі үшін күресті ұйымдастырушы молда Әлімқұл да, Садық Кенесарыұлы да қазақтар еді.

Қазақ үкіметі өз тезистерінде Ташкенттің тарихи жағынан тек "өзбек қаласы" деген түсінікті жоққа шығаруға тырысты. [27. 124-125]

Көп айтыс-тартыс "құрамалардың" қайсы этникалық топқа кіретіндігіне байланысты болды. Қазақстан үкімет органдары "құрамының бірыңғай қазақ халқының топтарының бірі" деп санады. "Құраманы" өз алдына бөлек халық, болмаса бөлек түркі немесе маңғол тайпасы деудің де еш негізі жоқ. "Құрама" сөзі қазақ тілінде әр түрлі аралас бөліктерден құралған деген ұғымды білдіреді. Қазақтар арасында түрлі топтардан тұратын Кіші жүздің "Жеті ру", болмаса "Қырық ру" ұғымдары бар. Егер "құраманың" құрамды бөліктеріне назар аударсақ, онда оның құрамында түрлі тайпа, ру және аталар өкілдерін көрген болар едік. Оның құрамында Ұлы жүзге кіретін үйсін, дулат, ысты, қыбырай, жалайыр, қаңлы, шанышқылы, тутамғалы, сіргелі т.б., Орта жүзге кіретін найман, арғын, қоңырат т.б., Кіші жүзге кіретін шекті, шөмекей, табын, тама, т.б. ру, тайпалар толып жатыр. Осыдан барып "құрама" этникалық тобы құрылған. Шынында ол аты айтып тұрғандай қазақтың үш жүзінің бөліктерінен құрылған топ, сондықтан да құрамалар қазақ болып табылады. Олардың тұрмысы, тайпалық-рулық құрамы жағынан қазақтармен бірлігі анық көрініп тұр.

Қазақстан жағының "құрама" этникалық тобы туралы түсінігі және бағыты осындай болды.

"Құраманың" қай этникалық топқа жататындығы ұлттық мемлекеттік межелеу барысында көп қайшылықтардың көзі болды. Ең бастысы "құрама" ерекше этникалық топ ретінде санға кіріп, санатта жүрді. Даулы аймақтарда "құрамалардың" саны мен олардың еркі шешуші рөл атқарып кеткен кез де аз болмады. "Құрама" атауы ұлттық белгі ретінде жүріп, белгілі бір аумақтың қай республикаға қосылатынына едәуір әсер етті.

Ташкент уезінің ұлттық белгісіне  қарай құрамы мынадай болды: 

(Сырдария облстаткомының 1911 жылғы ресми мәліметі. 1921 есепке табиғи өсімді есептеп арналған).

Бұл кесте қазақтардың саны Ташкент уезінде өзбек, сарт, тәжікті қоса есептегендегі санынан 10% көп, ал "құрамамен" қосқанда 15%-тен асатынын көрсетеді.

Осындай жағдай Мырзашөл уезіне де қатысты болды. Ташкент және Мырзашөл уездері бірыңғай шаруашылық жүйені құрайтын. Мәселе Мырзашөл уезінде де қазақтардың басым болуында және мұнда егіншілікпен айналысатын қазақтардың өз жерлерінен айрылып қалу қаупі көп екендігінде және бұл аумақтардың Өзбек республикасына өтіп кету қаупінің күштілігінде еді.

Оның үстіне осы жылғы суландыруға қатысты бұл уездер бойынша жоспарлар қазақ елді мекендеріне тиесілі болды. Мырзашөл және Ташкент уездеріне қатысты ирригациялық жүйе шамамен 915000 десятина жерді құрады. Мұнда суландыруға орай мақта шаруашылығын дамыту үшін тамаша табиғи климаттық, жағдай бар еді. Қазақстан жағының пікірінше Ташкент және Мырзашөл уездерін жоғалту арқылы қазақтар "жалғыз мәдени жарамды жер бөлшегінен айрылар еді"  деп санады. Оның үстіне Өзбектер онсыз да Түркістанның мәдени оазистерін жеткілікті түрде алды деп санады Қазақстан жағы.

Жизақ уезінен Қазақстанға берілетін 6 қазақ болыстары Мырзашөл уезімен бір деңгейде жатыр, бір тектес халықты құрады, ирригациялық мүмкіндіктері де бірдей, халқы да бірыңғай көпшілік қазақтар болды. Сондықтан да бір жүйеде жатқан, бірыңғай қазақтар тұратын өлкені бөлшектеу Қазақстан жағының заңды наразылығын тудырды.

Мырзашөл уезінің 1920 жълғы санақ бойынша Жизақ уезінін Қазақстанға берілетін 6 болысының халқымен қоса алғандағы саны мынадай. (Қазақтардың саны төмендетіліп көрсетілуі мүмкін);

Қазақтар                       -  19.878

Өзбек, сарт, тәжіктер  -  14.538

Орыстар                        - 9.510

Қазақстан жағы ұстанған бағытында саналы түрде Ташкент және Мырзашөл уездерінің қай мемлекетке тиесілігін шешкенде Ташкент қаласы халқының санын назарға алмайтынын мәлімдеді. Біз, деп мәлімдеді Қазақстан үкімет орны басшылары, осы кезде аксиомаға айналған қарапайым ақиқатты басшылыққа аламыз, ол бойынша қалалық орталықтар тек сол қала тұрғындарының ғана жасағаны емес, ол сол қаланың өркендеуіне атсалысқан басқа да облыс халықтарының еңбегі болып табылады. Сондықтан да Ташкент қаласының кімге тиесілі екендігін оның іргесіндегі облыс халқының демографиялық, жағдайының ескеруіне қарай шешілуі тиіс.

Себебі қазақ, түркімен, башкұрт сияқты халықтар тарихи жағынан негізінен ауылшаруашылығымен айналысып, қалаларда аз тұрған. Солай екен деп олар орап жатқан қалаларды оларға бермеуге бола ма? Егер солай болса Башқұртстан-Уфаға, Қазақстан-Орынборға ие бола алмас еді. Кеңес өкіметінің ұлт саясатының әділдігіне сенім артқан Қазақстан жағы орысы көп Уфаны-Башқұртстанға бергендіктен, орысы көп Орынборды Қазақстанға астана еткендіктен, аумағында Ташкент облысының халқының 70%-ін қазақтар құрағандықтан Ташкент қаласының да Қазақстанға берілуін әділетті деп санады.