Асосхои иктисоди

Тибrи супориши [укумати Xум{урии Тоxикистон №2488аз 13 феврали соли 2009 ба маблаuи 6 млн.сомонb аз давлати Туркия 300 тонна тухмии навъ{ои «Флора ва Кармен» ва 15 тухмипошак харидори шуда, ба хоxагихои Xумхури таrсим карда шуд.

Бидуни истифодабарии маблаu{ои буxавb дар со{аи кишоварзb 8 лои{аи инвеститсионb, дар 5 маркази татбиrи лои{а{о ба маблаuи умумии 678 млн.482 {азор сомонb (155 млн.259 {азор доллари ИМА) амали шуда истодааст. Ба 1 январи соли 2010 446 млн.145 {азор сомони ё 102 млн. 092,7 {азор доллар аз худ карда шудааст, ки 65,8 фоизи маблаuи умумии лои{а{оро ташкил медихад.  Дар ин давра, аз тарафи XСП Тоxикистон- ВИС (Санxиши мустаrили пахта) 95 сертификат барои таснифи 10951 тонна на{и пахта дода шудааст.

Зиёдшавии {аxми умумии мавод{ои кишоварзb бо афзоиши содироти зироат{о алоrамандии зич дорад. Дар давраи {исоботи 191815 тонна сабзавоту мева, аз xумла 53378 тонна пиёз, полези{о 3555  тонна ва 85448 тонна мавод{ои хушккардашуда , асосан ба кишвар{ои Русия, Rазоrистон, Узбекистон, Афuонистон ба фуруш бароварда шуда аст. Соли 2009 берун аз {удуди xум{ури 403757,3 тонна гандум ва 368146 тонна орд ва ба xум{ури ворид карда шудааст, ки нисбат ба соли 2008 137134,3 тонна воридоти гандум зиёд гардида, 152257 тонна орд кам ба xум{ури ворид карда шудааст.

Тибrи дурнамо  кишти тирамо{ии зироати uалладона 200 {азор гектарро ташкил медихад. Иxрои  он ба 197,8 {азор гектар расонида шудааст, ки баробари 98,9 фоиз мебошад. Дурнамои шудгор бошад, дар соли 2009 646,2 {азор гектар буда, 4.09.2010 иxрои он ба 274,5 {азор гектар расонида шудааст.

Ба{ори соли гузашта дар натиxаи борон{ои пай дар пай дар масо{ати 21522 гектар киштхои дуюмбораю сеюмбора гузаронида шуд. Бо сабаби он, ки му{лати кишти асосии зироат бо дермони гузаронида шуда буд, аз ин ли{оз дар аксар но{ия{ои Xумхури ба монанди Кeлоб, [исор, Ша{ринав, Ва{дат, Ашт, Истаравшан ва Uончи оид ба гузаронидани кишти такрори шароит му{аё гардид.

Аз ин рe, ба xои 200 {азор гектар супориши тан{о дар масо{ати 172063  гектар кишти такрори гузарониданд, ки ин дар як rисми но{ия{о {осили дилхо{и зироат ба даст наомад.

Инчунин , офат{ои табии соли гузашта ба кишти асоси ва {ам ба кишти такрорb таъсири манфи расонид. Маблаuи умумии хисорот дар xум{урb дар ВМКБ – 2,0, вилояти Суuд- 33,7, вилояти Хатлон- 30,9 ва НТX – 36,7 млн,сомониро ташкил дод.

Тибrи маълумоти фаврии сарраёсату раёсатхои кишоварзии вилояту ша{ру но{ия{о то 31 декбри соли 2009 дар гармхона{ои xумхурb дар майдони 47,99 га, кишти сабзавот ва дигар зироат гузаронида шудааст, ки аз он 15,01 га, помидор, 18,1 га, бодиринг ва дигар намуд зироат мебошад. То имрeз помидор 0,2 тонна , бодиринг13,32, тонна ва дигар намуди зироат 2,42 тонна истехсол карда шудааст.

Пахтакорони xумхурb мувофиrи дурнамо соли 2009 мебоист дар масо{ати 200700 гектар , аз он xумла дар ваилояти Суuд 65200, вилояти Хатлон 124400 ва НТX 11100 гектар кишти пунбадона мегузарониданд. Дар асл, бо сабаби номусоид омадани обу {авои соли гузашта ва боришоти пай дар пай хоxаги{ои пахтакори xум{урb дар масо{ати 170409 гектар ё 84,9% кишти пунбадонаро гузаронидаанд, ки нисбат ба соли гузашта 66703 гектар кам мебошад. Кишти пахта дар вилояти Суuд 54596 гектар (83,7%), дар вилояти Хатлон 108261 (87%) ва дар НТX 7552 гектар ё баробари 68%- дурнамо гузароинда шуда , нисбат ба соли гузашта 15069,44566 ва 7068 гектар кам мебошад.

[амаи ин ба он оварда расонид, ки дар соли 2009 дар xум{урb 296051 пахта исте{сол карда шуд , ки нисбати соли 2008 57095 тонна кам мебошад. Соли гузашта дар вилояти Хатлон 197860, Сугд 87105 ва но{ия{ои тобеи марказ 11085 тонна пахта исте{сол карда шуд.

Корхона{ои кишоварзии uаллакории xум{урb дар соли 2009 {осили хуб ба даст овардаанд ва {осилноки аз {ар гектар 25,5 сентнериро ташкил намуд, ки нисбат ба соли 2008 5,8 сентнер ва нисбат ба сол{ои гузашта боз {ам афзоиш ёфта аст.

Кишоварзони xум{урb соли 2009 мувофиrи маълумоти оморb дар сектори xамъиятию де{rонb 782298 тонна uалладона: аз он xумла 630398 тонна гандум, 36226 тонна шолb, 28012 тонна xуворимакка ва 87662 тонна дигар uалладонаро исте{сол намуданд, ки нисбат ба соли 2008 320803 тонна зиёд мебошад. [осилноки аз {ар гектар 24,1 сентнериро ташкил медод. Аз {аxми умумии исте{соли uалладона 13179 тонна 20,8с\га.ба ВМКБ, 187052 тонна 18,9 с\га ба вилояти Суuд,415989 тонна 27,1с\га Хатлон ва 166009 тонна 25,1 с\га ба но{и{ои тобеи xум{урb рост меояд.

Яке аз омил{ои руёнидани {осили баланди uалладона , ин истифодаи тухмии хушсифат мебошад. Имсол кишоварзони  xум{урb барои ба нишонди{анда{ои баланд ноил гардидан бо тавсияи олимони Академияи илм{ои Xум{урии Тоxикистон гандуми навъ{ои элитаи «Садоrат», «Алекс», «Зафар», «Наврeз», «Иrбол», «Ориён» ва «Истиrлолият»-ро истифода намудаанд. Инчунин соли xори тибrи шартнома{ои дутарафа аз Росиия, Туркия, Узбекистон навъ{ои нави гандум ба xум{урb ворид карда шуд. Ин навъ{ои баландсифати сер{осил барои ба даст овардани {осили зиёд замина гузошт.

Дар давоми соли xори хоxагb аз тарафи мутахасисони вазорат оид ба фаъолияти со{аи растанипарварb тибrи наrшаи кори «Барномаи рушди со{аи пахтакори барои сол{ои 2010-2014» дар Xум{урии Тоxикистон ва «Барномаи рушди со{аи тухмипарвари  барои сол{ои 2010-2014» та{ия гардид, ки аз тарафи [укумати Xум{урии Тоxикистон дастгири ва тасдиr карда шуд.

Дар 19 хоxагии ни{олпарварии КВЧ «Тоxикни{олпарвар» 745 {азор бех ни{оли меваги ва сояафкан, ки аз соли 2008 парвариш меёфтанд, 371 {азор бех ни{ол ба фурeш бароаврда шуда аст. [оло 1млн.90 {азор ни{ол барои фурeш омода аст, ки ба{ри иxрои «Барномаи барrарорсозb ва рушди минбаъдаи боuу ток парварb барои сол{ои 2007-2010» замина мегузорад.

Дар баробари xобаxо гузории фонд{ои гардиши тухми КВД «Навъ{ои тухмии сабзавоти Тоxикистон» , зиёда аз 13 тонна тухми{ои сабзавотиро захира намуда,7-8 тоннаро ба фурeш баровард.

Бояд rайд кард, ки дар се соли охир аз тарафи Вазорати кишоварзb оид ба рушди со{аи чорводорb «Барномаи барrарорсозb ва рушди со{аи замбуриасалпарварb дар Xум{урии Тоxикистон барои сол{ои 2006-2010», «Барномаи рушди со{аи парндапарварb дар Xум{урии Тоxикистон барои сол{ои 2007-2015», «Барномаи рушди со{аи зотпарварb ва хушзоткунии чорво дар Xум{урии Тоxикистон барои сол{ои 2008-2015» ва uайра{о тасдиr ва амали гардонида шуда истодааст.

Хадамоти давлати  бойторb бо 5 лои{аи инвеститсионb {амкори дорад, ки барои эмин будани чорво аз касали{ои сирояткунанда самараи хуб додааст.

Бе{тар намудани зот{ои чорво, ки ма{сулнокии чорво аз он{о вобастаги дорад, бордоркунии сунъи мебошад. Дар миrёси Xум{ури 240 нуrтаи бордоркунии сунъии чорвои калони шохдор, аз xумла 81то дар сектори xамъиятb 159 дар сектори хусусb фаъолият  дошта, нисбат ба {амин давраи соли 2009 19 адад зиёд мебошад. Соли 2009 дар ин нуrта{о 12079 сар чорвои калон бордор карда шуд, ки 5275 сари он ба сектори хусусb таалуr дорад.

Аз {исоби бордоркунии сунъи 7095 сар гусолаи хушзот гирифта шудааст, ки нисбат ба соли гузашта 768 сар зиёд мебошад.Бо xалби сармояи хориxи се маротиба курс{ои куто{мудати мутахассисони бордоркунии сунъи гузаронда шуда, барои хизматрасонии хоxаги{о ва а{оли шароит му{аё карда шуд.

Соли 2009 аз {исоби буxаи xум{урb барои харидори намудани rутос{ои зоти 105 {азор сомонb xудо гардид. [оло дар xум{урb 22120 сар rутос парвариш меёбад , ки нисбат ба {амин давраи соли гузашта 3689 сар зиёд мебошад. Бо ин маблаu аз хоxагии зотпарварии « Булункул»-и но{ияи Мурuоб 80 сар rутоси зотb харидори гардида, 70 сар ба корхонаи во{иди давлатии rутоспарварии но{ияи Xергатол ва 10 сар ба но{ияи Ишкошим дастрас гардида шуд.

Мувофиrи маълумоти оморb ба 1.01.2010 .с. дар корхона{ои кишоварзb ва хоxаги{ои де{rонии xум{урb 1164156 тонна хуроки дурушт ва 111838 тонна хуроки ширадор захира карда шудааст, ки нисбат ба {амин давраи соли 2008 хуроки дурушт 481725 тонна зиёд мебошад.

Со{аи парандапарварb яке аз со{аи асосии чорводорb буда, дар таъмини а{олb бо uизои сафедадор мавrеи намоён дорад.

[оло дар xум{урb 23 корхонаи парандапарварb фаъолият дошта, то 1.01.2010 дар он{о 1 миллиону 164 {азор сар паранда парвариш карда шуда, 100 миллиону 199 {азор дона тухм исте{сол гардидааст. Нисбат ба соли 2008 саршумори парранда 309971 сар ва исте{соли тухм 35 миллиону701 {азор дона зиёд мебошад.

Дар асоси дастуру  супориш{ои Сарвари Давлат бо ма{сади дастгирии паррандапарварон соли 2009 воридоти хуроки омехтаи парранда берун аз марзи xум{урb аз пардохти андоз аз арзиши иловашуда ва боxи гумруки озод карда шуд, ки ин паррандапарваронро ру{баланд намуд ва барои рушди со{а таккони xидди гардид.

Ба xалби сармояи  ватанию хориxb ба 12 корхонаи паррандапарварb технологияи {озиразамон аз Xум{урии Эрон, Туркия, Украина ва Федератсияи Россия ворид ва насб карда шуд.

Дар давраи {исоботb бо маrсади амали гардидани «Барномаи барrарорсозb ва рушди минбаъдаи со{аи боuу токпарварb барои сол{ои 2007-2010» дар {амаи шакл{ои хоxагидории xумхурb дар се сол 11596,8 га (2,8м) боu, 2897,3 га (1,9м) токзори нав зиёд гардида, 4406,6 гектар (2,4м) боu ва 1505,8 гектар (1,8м) токзори ку{на барrарор карда шуд. Аз майдони 11596,8 га боuи нав 2255 гектар дар замини лалмb, аз майдони 2897,3 гектар токзори нав 536,8 гектар дар замин{ои лалми бунёд шудааст.

Ба 1 декабри соли 2009 дар  xум{урb 5387,5 (3,6м) гектар боuи нав, 1146,6 (2,3м) гектар токзори нав бунёд шуда, 1596га (2,9м) боu{ои ку{на ва 388,1  гектар токзори ку{на барrарор карда шудааст.

Дар ВМКБ 59,6 га (149%) боuи нав бунёд шуда, 21,5 (4,3м) гектар боuи ку{на барrарор карда шуд.

Дар вилояти  Суuд 1803 (3,3) гектар боuи нав 328,1 (153,5%) гектар токзори нав бунёд намуда, 598,3 96,7м) гектар боu{ои ку{на ва 56,4 (100,7%) гектар токзори ку{наро барrарор нумдаанд.

Дар вилояти Хатлон 2800,36 (5м) гектар боuи нав ва 177,7 (85,4%) гектар токзори нав бунёд карда шуда, 563,7 (2,3м) гектар боu{ои ку{на ва 252 (157%) гектар токзори ку{на барrарор намудаанд.

Дар хоxаги{ои но{ия{ои тобеи xум{урb 715,6 (2,2м) гектар боu{ои нав, 640,8 (8,4м) гектар токзори нав бунёд шуда, 412,5 (192%) гектар боu{ои ку{на ва 79,7  ( 112%) гектар токзори ку{на барrарор карда шудаанд.

Мувофики фармоиши Президенти Xум{урии Тоxикистон бояд дар xум{урb дар муддати 5 сол 46900,8 гектар боuу токзори нав бунёд карда шавад, ки аз он 16713,7 га боuи зардолу ва 5015 га ток мебошад.

То имрeз дар xум{рb боu{ои нав дар масо{ати 271 гектар бунёд гардид, ки аз он 9,5 гектараш ангурзор мебошад. Аз он xумла, дар вилояти Хатлон 244 гектар боu аз он 6 га ток буда дар НТX 27 га боuу токзори нав бунёд карда шудааст, ки аз он 3,5 га токзор аст.

Оид ба иxрои rарори [укумати Xум{урии Тоxикистон «Дар бораи Барномаи маrсадноки давлатии рушди со{аи боuу токпарварb тадриxан зиёд намудани исте{соли меваю ангур ва парвариши дарахтони мевадиъ{анда ва {амеша сабз дар Xум{урии Тоxикистон барои сол{ои 2007-2010».

Мувофиrи супориш кишоварзони вилояти Хатлон дар масо{ати 1500 гектар бояд боu{ои зардолу бунёд менамуданд. Лек, дар асл он{о баробари 54 дар сади супориш бu{ои зардолуро бунёд намудаанду халос. Дар ин чода боз{ам мебояд корро xоннок кард ва аз {ар як масъули ин кор{о иxрои ин супориш талаб карда мешавад.

Со{аи мо{ипарварb низ рeз то рeз тараrrи мекунад. Барномаи рушди со{аи мо{ипарвари дар Xум{урии Тоxикистон барои соло{ои 2009-2015 бо rарори [укумати Xум{урии Тоxикистон аз 2.07.2008 та{ти №306 тасдиr гардид.

Барои амали намудани барномаи мазкур соли 2009 аз {исоби буxаи xум{урb 200 {азор сомонb xудо гардид. Аз хисоби ин маблаг бо розигии Агенти хариди мол, кор ва хизматрасони аз як манбаъ, яъне (XСШК «Парваришгохи мохии хушзот»-и нохияи Абдурахмони Чоми 266162 дона мохича харидори карда шуд. То ин давра 103162 дона мо{ча{ои зоти капур, пешонапа{ни сафед ва амури сафед ба 11 хоxагии мо{ипарвари таксим карда шуда, боrимонда 163000 дона мо{ича таrсимоташ идома дорад. Инчунин, ба маблаuи 40 {азор сомонb ба воситаи Агентии зикр гардида асбобу анxоми мо{идорb харидори карда шуд.

[оло дар миrёси xум{урb 8 хоxагии калони мо{ипарвари ва 47 хоxагии де{rонии (фермерb) мо{ипарварb фаъолият   дошта то 1.01.2010 он{о 504,5 тонна мо{ии моли исте{сол намудаанд, ки нисбат ба соли 2008 223,1 тонна зиёд мебошад. Аз {исоби таъсис ёфтани хоxаги{ои де{rони 301 xой{ои нави кори ташкил карда шуд.

Инчунин барои таъмини а{олии ша{ри Душанбе бо мо{сулот аз тарафи КВД-и «Мо{ии Тоxикистон» -и вазорат дар бозор{ои Шо{мансур, Саховат ва Баракат магоза{ои фурeши мо{и сохта, ба истифода дода шуд.

Соли 2009 аввалин маротиба машварати умуми xум{уриявии мо{ипарварон дар ша{ри Rайроrум баргузор гардид, ки дар он мутахассисон, олимон ва ро{барони хоxаги{ои мо{ипарварии xум{урb ширкат варзиданд.

Соли 2009 дар обанбори Норак  хоxагии давлатии мо{ипарварb таъсисдода шуда, бо дастгирии молиявии ташкилоти озуrа ва кишоварзии СММ (ФАО ООН) усули нави парвариши мо{и бо технологияи {озиразамон барои парвариши гулмо{b дар rафас ба кор шурeъ намуд. Инчунин, бо дастгирии ташкилоти мазкур бори аввал пас аз со{ибистиклолии xум{урb дар тавлидго{{ои зотпарварии КВД «Мо{ии Тоxикиcтон» зиёда аз 15 миллион кирминамо{и{о исте{сол карда шуда, ба хоxаги{ои мо{ипарварии xум{ури дастрас гардонида шуд, ки ин барои рушди минбаъдаи со{а мусоидат хо{ад кард.

Дар Тоxикистон шароити мусоид барои парвариши занбури асал вуxуд дорад. Барои барrарорсозb ва рушди со{аи занбуриасалпарварb дар соли 2009  аз тарафи {укумати Xум{урии Тоxикистон  250 {азор сомонb маблаu xудо гардид. Бо ин маблаu зиёда аз 500 оилаи занбури асал харидори гардида, дар асоси дархости маrомот{ои иxроияи {окимияти давлати бо мувофиrаи ро{барияти вазорат ба вилоят{ои Мухтори Ку{истони Бадахшон 80, Суuд 70, Хатлон 150 ва ша{ру но{ия{ои тобеи xум{урb 200 оила дастрас гардида шуд.

Тибrи маълумоти омори дар {амаи шакл{ои хоxагидории xум{урb 143,5 {азор оилаи занбури асал мавxуд аст, ки нисбат ба соли 2008 16000 оила зиёд мебошад.

Бо маrсади амали намудани барномаи рушди со{а 31-уми июли соли 2009 дар но{ияи Тавилдара Семинари xум{уриявии илмию амалии « Рушди со{аи занбeри асалпарварb дар Xум{урии Тоxикистон» баргузор гардид. Инчунин, 15-уми август Озмуни xум{уриявии «Рeзи асал -2009» дар ша{ри Душанбе гузаронида шуда, зиёда аз 500 тонна асал ба сокинони пойтахт фурeхта шуд.

Барои пешбурди со{аи кишоварзb бояд Раёсати сиёсати техникb ва рушди инфраструктураи кишоврзb таъминоти хоxаги{оро бо трактор, комбайн ва дигар мошинолот ба инобат гирад ва мавриди таваxxу{и мутахассисони со{а rарор ди{ед.

[оло дар со{а  14931 трактор, 180 комбайни uалладарав, 3694 испор ва 2116 тухмипошак rобили истифода rарор дорад, ки 23-30 фоиз ба талабот xавобгe мебошаду халос.

Дар {амин давра 27 {азор тонна сузишвории дизелb,1,3 {азор тонна бензин ба со{аи кишоварзb ворид карда шудааст, ки мутаносибан 12,2 ва 1,6 фоизро ташкил меди{ад.

Корхонаи во{иди давлатии xум{уриявии «Тоxикагролизнг» дар ин давра xи{ати хизматрасонb ба хоxаги{ои де{rонb (фермерb) ба маблаuи 3,5 миллион сомони карордод баста, 13 трактор, 24 испор, 4 комбайн ва дигар мошинолот ворид сохт.