Асосхои иктисоди

  Микдории захира{ои мехнатии корхона, дар навбати аввал, бо чунин нишонди{анда{о тавсиф дода мешавад: шумораи руихатb, {озиршавb ва миёнаруихатии коргарон дода мешавад.

Шумораи руихатb коргарони корхона – ин шумораи коргарони {айати руихати дар санаи муайян бо назардошти коргарони дар ин рeз ба кор кабулшуда ё аз коррафта мебошад.

Шумораи {озиршавиии коргарони корхона – ин миrдори коргарони {айати руихатb, ки ба кор баромадаанд. Фарrияти байни {айати {озиршави ва руйхати миrдори бозистии рузмарраро (рухсатb, беморb, сафар{ои хидматb ва uайра) тавсиф меди{ад.

Барои муайян намудани шумораи  кормандон дар давраи муайян  нишонди{андаи шумораи миёнаи руйхатb истифода мешавад. Ин нишонди{анда барои {исобкунии {осилнокии ме{нат, музди ме{нати миёна, зариб{ои гардиш, сайлонияти кадр{о ва як rатор нишонди{анда{ои дигар зарур аст.

Шумораи миёнаи руйхатии каргарон дар як мо{ бо ро{и xамъ намудани шумораи коргарони {айати руйхатb барои {ар як рeзи таrвими мо{ (рeз{ои истиро{ату , ид{о низ дохиланд) ва таrсим намудани бузургии {осилшуда бар шумораи рeз{ои таrвими мо{ {исоб карда мешавад.

Uайр аз шумораи коргарон тавсифи миrдори неруи ме{натии корхона метавонанд дар шакли фонди захира{ои ме{натb (Ф_з.м.) ба {исоби одам –рeз{о ё худ одам-соат{о ифода гардида, ки онро чун {осили зарби  шумораи миёнаи руйхатии каргарон (Ш_м.к.)  бар давомнокии миёнаи давраи ме{нати (Т_д.м.) бо рeз{о ё соат{о {исоб менамоянд:

Ф_з.м.=Ш_{м. к.}* Т_Д.м.

Тавсифи сифати захира{ои ме{нати {айати корхона аз руи наrлиёти ихтисосманд ва касби кормандони он барои ба даст овардани маrсад{ои ни{оии корхона муайян карда мешавад.

Xи{ати сифати {аёти корхона ва ме{нати он{оро тавсиф додан як  rатор мушкилот{о  дорад. Зеро то имрeз фа{мии ягон сифати ме{нет ва нишонди{анда{ои сифати нерeb  ме{нати байни иrтисодчиён вуxуд надорад мубо{иса{ои зиёд дар атрофии ин масъала (дар сол{ои  40-70-ум) тан{о доираи нишонди{анда{ои нерeи ме{натиро меайян намудаанд. Аз он xумла нишонди{анда{ои иrтисодb ( мураккабии кор, тахасуси коркун, мансубияти со{авb,  шароити ме{нат, собиrаи корb), нишонди{анда{ои шахсb  (бо тартибb, малака,  бовиxдонb, тезкорb, фаъолии эxодb), иншонди{анда{ои ташкили-техникb  (xалбсози ба кор, дараxаи муxа{азсозb, дараxаи ташкили технологии исте{солот, ташкили ме{нат) ва иxтимои-маданb ({амгиро{ои фаъоли иxтимои, инкишофи мадани ва ахлоrи)-ро фарr намудан зарур аст.

Тавсифи сохтори захира{ои ме{натии корхона бо таркиби муrоисаи миrдории  дараxа (категория) ва гуру{{ои ало{идаи кормандони корхона  ифода мегардад. Вобаста ба вазифа{ои иxрошаванда кормандони корхонаи исте{соли ба дараxаву гуру{{о таrсим мешаванд. [амаи кормандонро ба ду дараxа таrсим намудан мумкин аст:

1. [айати кормандони саноати исте{солb, ки бевосита ба фаъолияти асоси исте{солb  сару кор дорад. Ба ин дараxа {амаи кормандани корго{у  rитъа{ои асосb,  ёрирасон,  хизматрасон, иловагb,  ташкилоту омeзишго{{ои илми тадrиrотb, технологb, ки дар баланси корхона мавxуданд ва инчунин кормандони тамоми шуъбаву хадамоти идоракунb ва хадамоти таъмири дохил мешаванд;
2. [айати кормандони uайри саноатb, ки ба он{о кормандони савдои хуроки умумb, хоxаги{ои манзилb, муассиса{ои тандрустию солимгардонb, муассиса{ои мактабию то мактабb, маданb дар баланси корхона мавxудбуда дохил мешавад.

Дар навбати худ,  {айати кормандони саноати исте{солиро  ба ду гурe{и калон xудо мекунанд:

1. Коргарон;
2. Хизматчиён.

Ба гурe{и коргарон ашхосе мансубанд, ки бевосита ба офаридани ме{нат{ои моддb, таъмири воситаи асосb,  кашонидани мусофирон, интиrоли бор{о , хизматрасонии модди ва uайра{о машuуланд.  [амзамон каргорон, одатан ба асосиву ёрирасон гурe{банди мешаванд.

Гурe{{ои хизматчиён бошанд дар корхона аз ро{барон, муттахассисон ва аслан хизматчиён таркиб ёфтааст. Ба ро{борон кормандоне дохил мешванд, ки со{иби вазифа{ои ро{барикунандаи корхонаву xузъ{ои сохтории он мебошад. Сармутахассисон  (сарму{осиб, сарму{андис, сармеханик, сариrтисодчи ва дигар{о.)ва xонишини директори корхона, мудири сарварони во{ид{ои сохтори он низ шомили ин гуру{анд.

Ба мутахассисон кармандон  ба фаъолияти му{андис техники иктисодb, {уrуrb,  {исоббарорb ва дигар намуд{ои фаъолият  маш{ул буда дохил мешаванд.

 Ба {айати хизматчиён кормандоне, ки коркард ва расмикунонии {уxxат{о, му{осибаву назорат, хизматрасони хоxагидорb, коргузориро ба у{да доранд (хазинадорон, назоратчиён, лои{акашон, коргузорон ва дигарон) дохил мешаванд.

Вобаста ба хусусияти  фаъолияти ме{нати кадр{ои корхона аз рeи касб, ихтисос ва дараxаи тахасусноки низ гуру{банди карда мешаванд.

Сохтори касби ихтисосии  кадр{ои зерин таъсири таrсимоти касбию тахассусии ме{нат шакл мегирад. Зери маф{уми касб намуди махсуси фаъолияти ме{нати фа{мида мешавад, ки дониш{ои муайяни назариявb ва малакаи кориро таrозо менамояд. Ихтисос бошад, намуди фаъолияти ме{натиест, ки  дар ча{орчуби касб дорои хусусият{ои хос аст ва аз кормандон донишу малака{ои иловагии махсусро талаб мекунанд. Ихтисос намуди фаъолияти ме{натиро дар доираи {амон як касб мушаххас менамояд. Масалан, касби иктисодчb  аз рeи ихтисос ба та{резаи кормандони молия, бозоршиносон, менеxерон таrсим мешаванд.

Со{ибони касбу ихтисос{ои гуногун боз аз рeи дараxаи тахассус ё худ дараxаи воrиф будан ба ин ё он касбу ихтисос табаrабанди мешаванд. Табаrаи дараxаи тахассуси кормадон дар разрияди дараxа{ои тарифи инъикос мешавад.

Xамоаи ме{натии корхона аз рeи таркиби миrдорb, дараxаи тахассус раrами доими нест, вай доим таuъирпазир аст: яке аз кор мераваду дигаре бакор rабул мешавад . Ин таuирпазири дар иrтисодиёт номи сайлонияти кадр{оро гирифта аст.   Вазъи сохтории кадр{о ва сойлонияти он{оро дар корхона  бо ёрии нишонди{анда{ои зерин бо{о додан мумкин  аст.

 

Зариби шумори коргарони  асоси, ки аз рeи формулаи зайл {исоб карда мешавад:

К_к.а.=1-Ш_к.ё./Ш_к.к.

Дар ин  xо:  К_к.а.- Зариби шумораи коргарони асосии корхона;

Ш_к.ё.-Шумораи миёнаи руйхати {амаи коргарони ёрирасон дар корхона;

Ш_к.к.-Шумораи миёнаи руйхати {амаи коргарони корхона.

Ба та{лили сохтории кадр{ои корхона вазни rиёсии {ар як дараxаи кормандон муайян ва муrоиса мешавад;

dK_i=K_i/K,

ин чxо: K_i – шумораи миёнаи руйхатии кормандони дарачаи i.

Тавре rайд намудем, {айати кормандони корхона бузургии доими набуда, доимо таuъирёбанда аст. Аз ин рe, {ангоми ташкил ва идоракунии исте{солот {исобкунии исте{солот {исобкунии зариби муътадилии кадр{ои корхона (К_к.к.) мувофиrи маrсад аст:

K_м.к. = 1 – К_х/(К+К_к),

Ин xо К_х – шумораи коргароне, ки бо хо{иши худ ва барои коршикани аз кор хориx мешаванд ( дар давраи {исобb);

К – шумораи миёнаи руйхати коргароне, ки дар корхона то давраи {исоби машuули кор буданд;

К_к – шумораи коргарони ба кор кабулгардида дар давраи {исобb.

Зариби сайлоният  ( Азкорравии) кадр{о бо ро{и таносуби шумораи коргарони азкоррафта дар давраи {исобb бар шумораи миёнаи руйхати коргарони корхона дар {амин давраи муайян {исобкарда мешавад:

К_с.к. = (К_х / К)*100%

Аслан дар гурe{и кори шахсони зерин бояд фаъолият дошта бошанд:

1. Танзимгар — фаъолияти гурe{ро {амчун як даста мутта{ид менамояд.
2. Мунаrrид — самаранокии кори гурe{ро та{лил карда, ба{о меди{ад.
3.    Эxодкор   —    фаъолияти    эxодии    гурe{ро   дастгири    намуда,    худаш   бевосита иштирокчии фаъол мебошад.
4. Иxрокунанда — шароити кориро барои гурe{, таъмин месозад.
5. Корманди алоrа{ои беруна — оиди алоrа{ои берунаи гурe{, фаъолият менамояд.
6. Ташкилотчb— фаъолнокии ташкилии гype{po таъмин месозад.
7. Назоратчb ё худ та{лилгар — натиxа{ои ба даст омада, бояд {ар як давра та{лили {аматарафа шаванд.

      Дар  корхона{ои кишоварзb вобаста ба хусусият{ои хоси исте{солот, фаъолияти гурe{ {амон ваrт самаранок  мегардад,  ки  агар {ар як аъзои он вазифа ва кори худро иxро намоянд. Аммо таxриба нишон меди{ад, ки аксар маврид{о вазифа{о таuйир меёбанд ва аъзоёни гурe{, яке ба xои дигар фаъолият менамоянд.  Бинобар ин хуб мешуд, ки аъзои гурe{ ба uaйp аз кори хеш боз аз у{даи як кори дигар баромада метавонист.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.3. Таxрибаи пешrадам оид ба ташаккулёбию равнаrи менеxменти муосири корхона{ои кишоварзb

Исло{оти иrтисодие, ки имрeз дар xум{урb гузашта истодааст, ин пеш аз {ама, ба ро{ мондани шаклу усул ва ро{{ои дурусти идоракуние, ки самаранокии босуботи иrтисодиро таъмин карда тавонад, бояд равона карда шавад. Дар ин раванд давлат{ои пешrадами дунё ба мувафаrият{о ноил гаштаанд, аз xумла Англия, ИМА, Олмон ва дигар{о, ки мавриди тадrиrоти худ rарордодан зарураст. Дар ин давлат{о мактаб{ои олии бо нуфуз ва колеx{о, шуъба{ои махсуси тайёр кардани кадр{о аз руи ихтисоси менеxмент доранд. Инчунин, барои муллифоне, ки оиди ин равия китоб менависанд як rатор имтиёз ва маблаu{ои махсус xудо карда мешавад, ки дар натиxа {ар сол {азор{о китоб оид ба менеxмент аз чоп мебарояд, ки ин барои инкишофи босуботи иrтисоди кумаки калон мерасонад.

Дар аксари ширкат{ои бо нуфузи давлат{ои тараrи карда Англия, Xопон, ИМА ва амсоли ин{о асоси пешравии кори фирмаро дар кордонb ва rобилияти менеxери корхона мебинанд. Унсур{ои асосии ба{оди{и ва интихоби менеxеррон интеллект, кордонb ва rобили ме{нат будани он{о ба {исоб меравад.

Дар ширкат{ои Амрикои диrати махсус ба тахасуси мушаххаси менеxерон аз он xумла му{андисон ва олимон дода мешавад.

Одатан дар ширкат меъёр{ои интихоб ва rабули коргаронро кор карда мебароянд. Баъди rабул бо у{дадори{ояш мувофиrи дастурамал шинос месозанд, вале бо фаъолияти умумии фирма ва маданияти ташкилии он {оло ошно намекунанд

Дар ширкат{ои Xопонb дар аrидае мебошанд, ки ро{бар бояд мутахассиси универсали бошад, дар {ар участкаи фирма rобилияти кор карданро бояд дошта бошад. Барои {амин, {ангоми баланд бардоштани тахасуси ро{бари шуъба ё сохтор барои азхуд кунb, со{аи нави фаъолиятро интихоб мекунад, ки гузашта дар он кор намекард.

Яке аз талаботи махсуси менеxмент ин даrиrкор будан  мебошад. Сари ваrт иxро намудани у{дадори{о  дар назди корхонаи {амкор бовари ва муваффаrияти корхона мебошад.

Мутаасифона менеxери корхона{ои мо ваrте, ки са{ар ба корхона ба кор меояд, ба xои корро саркардан, вохури{ое, ки дар наrша набудаанд ё даъват ба маxлис{ою xамъомад{ои дурру дароз мегузаронанд. Ё ин ки rисми зиёди ваrти худро бо орган{ои тафтишоти мегузаронанд, ки rариб мо{е як- ду маротиба {озир мешаванд ва ваrти зиёдеро мегиранду ро{баронро аз кор мондаю дилгир мекунанд.

Rисми зиёди  кори менеxери корхона{ои мо  дар имзо ва навиштани мактуб  ва {уxат{о мегузаранд. Аз рeи баъзе маълумот{о дар корхонаи миёнаи Тоxикистон, ро{бари корхона дар як рeз 80-100 {уxxат имзо мекунад, ки ин ваrти хело зиёдро мегирад. Нобовари ба {айати менеxменти корхона боиси он мегардад, ки дар аксари корхона{о тамоми rарор{оро фаrат ро{бари якум иxро мекунад, ки ин боиси rафомони ё дар сари ваrт пеш нарафтани кори корхона мегардад.

Бурду бохти  корхона ба ро{бари аввал вобастагии калон дорад. Бинобар, ин шахси авали  корхона бояд шахси аз xи{ати модди  новобаста буда, маоши аз{ама баландро гирад.

Таxрибаи давлат{ои пешrадам нишон додаанд, яке аз элемент{ои асосии вазъи иrтисоди ин {осилнокии ме{нат ба шумор меравад. Дар аксари мамолики xа{он имрeз{о ро{{ои нави баланд бардории {осилнокии ме{нат омeхта мешавад.

Ду омили  асоси дар сол{ои охир дар ваrти интихоби ро{барон ба инобат гирифта  мешавад:

1. дараxаи балнди касбию техникb ва rобилияти омeзиш доштан;
2. таxрибаи муомилаи хуб ва {амкори кардан бо коллектив.

Мутаасифона дар  Тоxикистон аксар маврид дар курс{ои махсуси тайёркунии мутахассисон маблаu{ои зиёде сарф мешаванд, аммо натиxаи заруриро намеди{ад. Ин пеш аз {ама, бо айби номувофиr будани барнома{о ба шароити имрeзаи корхона{о рух меди{ад. Мувофиrи амалия як дониши нави иrтисоди баъди панx сол ку{на мешавад.

Агар мо бо модели Xопонии исте{солот назар афканем  мебинем, ки он{о {ануз 20-22 сол пеш  аз системаи техники руй ба одамон овардаанд. Аз 1-сомонb зиёда аз 65% фаrат барои баланд бардоштани савияи дониши коргарон , ро{барони идоракунанда равона карда мешавад. Ба аrидаи он{о раrобат озодии оrилона-ягона нишонаи пешрави ва тараrrиёт мебошад. Афзоишинокии ме{нат калиди {амаи мувафаrrият{ост. Агар пешрави набошад, мо дар кадом ро{и хубе, бошем, дигарон аз мо пеш мегузаранд. Мардуми Xопон rариб 300 сол то ибтидои сол{ои 1900-ум аз дигар давлат{о ало{ида зиндагони мекарданд. Аммо баъди xанги дуюми xа{он ва проблема{ои вазнини баъди xанги он{о тавонистаанд, ки аз таклифу кашфиёт{ои хубу нави дигар давлат{о истифода карда, имрeз аз 10 бонки xа{онии калонтарин 7-тоаш бонк{ои Xопонb мебошанд. Зиёда аз 50% кишти{ои xа{ониро исте{сол карда, дар миrдори ками замини кишоварзи тахминан 4млн.гектар на инки 122 млн а{олии худро таъмин мекунад, балки аксари ма{сулотро ба хориx мефурушад. Афзоиши иrтисоди ба {соби миёна 4-5%-ро ташкил мекунад.

Аз рeи принсип кори мардуми Xопон тамоми бурду бохти корхона аз шахси якум вобастагии калон дорад. Бинобар ин, барои интихоби ро{бари авали корхона диrrати махсус дода мешавад. Барои баландбардории дараxаи ихтисосмандии коркунони фирма{ои Xопони 3-4 маротиба маблаuи зиёд нисбат ба фирма{ои дигар мамлакат{о сарф мекунад.