Еңбек нарығы және Қазақстанда еңбек нарығының қалыптасуы

Мазмұны

 

Кіріспе                                                                                                                   2

 

I. Еңбек нарығы және Қазақстанда еңбек нарығының қалыптасуы          

1. Еңбек нарығы туралы түсінік                                                                     6

  1.2 Еңбек нарығындағы жетілген және жетілмеген бәсеке                    8

  1.3 Еңбектің жетілмеген бәсекелі нарығы                                                     11

 

II. Еңбек нарығының көрсеткіштері

  2.1 Қазақстандағы еңбек нарығын жетілдіру мүмкіндіктері                 13

  2.2 Еңбек нарығында жалданып жұмыспен қамтылу                             17

  2.3 Қазақстанда еңбек нарығының қалыптасу ерекшеліктері                     19

 

Қорытынды                                                                                                         23

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі                                                                    25

 

 

 

 

 

 

 

 

                                              

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

                                                                                                                                                                                                             

Еңбек -  ең өткір мәселелердің бірі болып табылады. Еңбек нарығы әр кезде де маңызды болып келген, себебі қоғам өз дамуы кезінде жұмысшы күшін қолданған. Еңбек өнімділігі кұрылымының екі жағы бар: жұмыс күші немесе еңбекке қабілеттілік және тұтыну күші немесе тұтынуға қабілеттілік. Еңбек — жұмыс күшінің қызметі, ал тұтыну — тұтыну күшінің қызметі. Осыдан адамда еңбекке қабілеттілікті, сондай-ақ тұтынуға қабілеттікті калыптастыру қажеттілігі туады. Қазіргі экономика жүйесінде адам рөлін сипаттағанда бірқатар ұғымдар пайдаланылады: «экономикалық адам», «адам ресурстары», «адам капиталы», «кәсіпкер», «жұмыс күші», «өндірістің жеке факторы», «еңбек ресурстары» т.с.с.

Экономикалық адам —  бұл таңдау бостандығы бар,жеке мүдделері  мен мақсаттарын жүзеге асыруға  ұтымды шешім қабылдайтын,нарықтық экономиканың басты шығармашылық субъектісі,еңбек ресурсы.

Еңбек нарығы қызметінің тетігін (механизмін) талдауда, төрт тұжырымдамадан тұратын көзқарас өмір сүреді:

1.  Еңбек нарығының классикалық моделі, мұнда толық жұмыспен қамтамасыз етілуі нарықтың экономикалық нормасы      болып      табылады,      ал      экономикаға мемлекеттің   араласпауы   ең   жақсы   экономикалық саясат    болып    табылады.     Бұл    моделдің    негізгі теориялық ережелері:

•   ұсыныс    меншікті    ішкі    сұранысты    туғызатын болғандықтан, жалпы артық өндіру мүмкін емес;

•    жұмыстың  көп  кезінде  өндірілген  өнімді  сатып алуға      жұмсайтын      каржылардың      жеткіліксіз деңгейін жоққа шығарады;

•   егер жалпы қаржы деңгейі жеткіліксіз болса, онда баға  және  жалақы  сияқты  реттеу тетіктері  іске қосылады,  бұл  өндірістің  нақты  өнім  көлемінің қысқаруына,      жұмыссыздыққа      және      нақты табыстың төленуіне жол бермейді;

•  еңбек нарығындағы бәсеке ішкі жұмыссыздықты жоққа шығарады,  өйткені  нарықпен  белгіленген жалақы ставкасымен жұмыс істегісі келетін адамға жұмыс табу оңай болады;

•    мемлекеттің экономикаға көмегі артық, тіптен зиян деп те айтуға болады.

2.     Еңбек    нарығының    неоклассикалық    моделі,    еңбек нарығында,   басқа   да   нарықтар   сияқты   баға   тепе-теңдігі негізінде әрекет етеді және еңбек нарығының негізгі    реттеушісі,       жұмыс    күшінің   бағасы   деп ұйғарады. Себебі:

•    еңбек немесе еңбекақы бағасымен жұмыс күшінің сұранысы мен ұсынысы реттеледі, олардың тепе-теңдігі сақталады;

• жұмыс күшінің бағасы нарық қажетіне икемделу арқылы осы  еңбек қызметінің нарықтық сұранысын  көрсетеді. Еңбек қызметінің нарықтық ұсынымы баға арқылы барлық жұмыскерлер  санын көрсетеді.

Кез келген    баға арқылы еңбек қызметінің сұраныс көлеміне (санына) әсер ететін негізгі факторлар:

•    еңбек қызметінің баға деңгейі;

•    еңбек   қызметінің   көмегімен   өндірілген   өнімге сұраныс;

•    еңбекке          ұсынылатын          комплиментарлық ресурстардың бағасы мен көлемі;

•    еңбектің  шекті   өніміне   әсер  ететін  техникалық өзгерістер;

Әрбір мүмкін деген баға    арқылы еңбек қызметінің ұсыныс көлеміне (санына) әсер етуші негізгі факторлар:

•    жұмыскерлердің   өз   еңбегін   сатуға   дайындығы және саны;

•    туу, өлу және миграция деңгейі;

•    еңбек ету қабілеттілігі;

•    жалдамалы еңбектің баламалы құны;

•     жалақыдан басқа да табыс көздерінің болуы. Еңбек   нарығында   өзіндік   (спецификалык)  тауар  - жұмыс күші функциясы — еңбек сатылады және сатып алынады. Адамдардың дарыны мен қабілеті қаншалықты саналуан болса, бұл функция да соншалықты сан-алуан. Сонда да еңбекті сандық және сапалық сипаттамасы бойынша келесі түрлерге бөлуге болады: білікті және біліксіз, қарапайым және күрделі; ер, әйел және балалар еңбегі. Төлем деңгейіне қарай олар жынысы, жасы, ұлты және аумақтық белгісімен қатаң сараланған. Бір деңгейлі жұмыскерлер Германияда немістер мен түріктер, мұнайшылар, Қазақстанда немістер, ағылшындар, қытайлар және қазақтар. Олардың әрқайсысы әртүрлі еңбекақы алады. Бұл мысалдар еңбек нарығы функциясы тетігінің қолдануымен түсіндіріледі.

•    мемлекеттің ең төменгі жалақы деңгейін белгілеуі, кәсіподақтар айқындамасының күшті болуы, босаған орындар туралы ақпараттардың жоқтығы нарықтағы теңсіздікті күшейтеді,

•     еңбек нарығын теңдестіру үшін орталық банктің есептік мөлшері, орталық банк шоттарында коммерциялық банктердің міндетті қор (резервтер) мөлшерінің болуы сияқты тетіктерді пайдалану тиімді.

Сонымен, еңбек нарығының икемділігі нарықтық бағалар тетігі арқылы іске асырылған, жетілдірілген бәсекемен сипатталады, мұнда не жекелеген жұмыс берушілер, немесе жекелеген жұмыскерлер нарықтық ахуалға тұтасымен ықпал ете алмайды, жалақының тең ставкалары нарыққа қатысушылардың жалпы өзара келісімдерімен анықталады.

Еңбек нарығында қазіргі кезеңде жұмыс күшінің жаппай қозғалуы болуда, оның сапалық және сандық құрамы үнемі өзгеріп тұрады. Бұл мәселелер жұмыс күшіне сұраныстың өзгеруін туғызады, яғни өндірістің ұлғаюы, оның дамуы, құрылымдық өзгерістер жоғары білікті маман жұмыскерлерді талап етеді.

Еңбек нарығы — бұл  динамикалық, өзгермелі нарық. Бұл  ірі сегменттер мен ұсақ секторлардың, жұмыскерлердің белгілі санаттарының (категорияларының) және жекелеген  экономикалық агенттердің сұранысы, ұсынысы, еңбек бағасы мен байланысты. Онда адам ресурстарының ірі, орташа, ұсақ бөлімдерінің үздіксіз айналысы жүреді, жұмыскерлердің елеулі бөлігі тұрақты түрде халықтың экономикалық белсенді құрамына кіреді, одан шығады, жұмысқа тұрады, қайтадан жұмыстан шығады т.с.с.

Сонымен, еңбек нарығында белгілі ағын қалыптасады: жұмыс күші құрамынан шыққандар; жұмыс күшіне сұраныс пен ұсынысқа байланысты ұлғаяды немесе азаяды;

•    еңбек         нарығында         тепе-теңдік         болса, жұмыссыздықтың болуы мүмкін емес;

•    жұмыссыздықтың    себебі,    жұмысшылардың    аз жалақыға еңбек етуден бас тартуы;

•  кәсіподақтар   ықпалы,    мемлекеттің   жалақының төмен  ставкасын  белгілеуі,  акпараттың  болмауы нарықтың   негізгі   «жетілдірілмегендігі»   ретінде қарастырылады.

3.     Еңбек нарығының кейнстік моделі — тұрақты және мықты  тепе-теңсіздік  жағдайындағы  еңбек  нарығы. Оның негізгі ережелері:

•     экономикада толық жұмыспен  қамтамасыз  етуге кепілдік   беретін   ешқандай   тепе-теңдік   тетігінің болмауы;

•    толық жүмыспен қамту кездейсоқ, ол заңды емес;

•    еңбек нарығына пайыздық ставканың өзгеруі және жалақы мен бағаның арақатынасындағы икемділік көмегімен әсер ету мүмкіндігі жоққа шығарылады;

•    жұмыс     күшінің     бағасы     еңбек     нарығының реттеушісі болып саналмайды;

•    еңбек нарығын реттеу рөлі мемлекетке беріледі, ол жиынтық сұранысты азайтып, не ұлғайтып, еңбек нарығындағы теңсіздікті жоя алады т.б.

4. Еңбек нарығының  монетаристік моделі экономи-каны  тұрақтандыру  және жұмыспен қамтамасыз етудің ақша-несие әдістерін жоғары қояды, сондықтан:

•    нарық шаруашылығының ішкі жүйесі тұрақтылық пен өздігінен қалпына келтіруге ұмтылады;

• нарықтық шаруашылықтағы барлық үйлеспеуші-ліктер мен орындамаушылықтар  сыртқы араласудың нәтижесі;

•     мемлекеттің араласуы, нарыктық шаруашылық фрикциондык және құрылымдық жұмыссыздықты толықтырады, ал өрлеу кезеңінде ол болмайды.

     Қандай мемлекет болмасын халықтың тұрмысына, әл-ауқатынын, деңгейінің жоғары болуы сол елдің экономикасының артып, барлық жағынан дер қарқынмен дәйекті дамып келе жатқандығын көрсетеді. Осыған байланысты қазіргі танда нарықтық экономикамен әлеуметтік әділеттік негізіндегі жоғары өркениетті демократиялық қоғам құру жолында әртүрлі оқиғаларды басынан кешіп отырған республикамыздың бүгінгі тіршілігіміздің негізгі мақсаты мемлекеттегі әрбір азаматтың бақытты өмірін және мұң-мұқтажсыз ауқатты тұрмысын қамтамасыз ету.

Қазақстан экономикасының қарыштап дамуы қоғамдағы  еңбек  нарығының да қозғаушы күшіне айналғандығын  заңды құбылыс ретінде қабылдауымыз керек. Өйткені экономикалық өсім өз кезегінде өндірістің өркендеуіне жол ашып отырады. Ал, ел көлеміндегі өндіріс орындарының толық қуатында іске қосылуы халықты еңбекпен қамтудағы негізгі сипатқа ие болмақ.

Біз өз еліміздің тұрғындарының  әлеуметтік сипатында ала-құлалық бар екендігін мойындауымыз керек. Және бұл жердегі ала-құлалық ұғымы әлеуметтік теңсіздік тұрғысынан емес, Қазақстандағы өндіріс ошақтарының орналасуы мен еңбек нарығындағы сұраныстың өтелуінен шығып отыр. Яғни, қала мен ауыл тұрғындарының табысы, облыстардағы өндірістік ерекшеліктерге орай төленетін еңбекақы жайы тұрғындарды белгілі бір топтарға жіктеп қарастыруға әкеледі. Кедейшіліктің негізгі себептері жұмыссыздық пен халықтың төмен табыстары болып табылады. Қазіргі кезде еңбек нарығындағы жағдай шиеленісті қалпында және жұмыспен қамтылу мен табыстардың жалпы ұлғаюына қарамастан, әзірше кедейшілік ауқымдарын азайтуға септігін тигізбей тұр.

Экономикалық  тұрғыдан белсенді халық күші –  тауарлар мен қызметтер өндіру үшін жұмыс күшін ұсынуды қамтамасыз ететін халықтың экономикалық белсенділігін өлшеу үшін белгіленген жастағы халықтың бөлігі. Экономикалық тұрғыдан белсенді халықтың санына экономикалық қызметтің барлық салаларында жұмыспен қамтылғандар мен жұмыссыздар кіреді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. Еңбек нарығы және Қазақстанда еңбек нарығының қалыптасуы

 

1. Еңбек нарығы туралы түсінік

 

Соңғы жылдары дамыған нарыктық экономикасы бар ел- 
дер және көптеген дамушы елдер көбейіп келе жатқан жұмыссыздық 
пен жұмысқа қабілетті адамдардың, әсіресе, әйелдердің тез өсіп келе 
жатқан   санына   қарағанда   қажетті  жұмыс   орындарының  екі   есе 
азаюы  мәселелеріне  шалдықты.   Адамның жұмыстан  кететін  орта 
жасы да өсті.

Жұмыссыздықтың зияны жұмыс жасайтын халық арасында 
көріне  бастады.   Тек екі  жағдайды  ғана  -  жұмысбастылығы   мен 
жұмыссыздықты ойлау қателік болар еді. Еңбек нарығында толық 
жұмыс   уақытын   жұмыстың  толық   кепілденуінен   немесе   толық 
жұмыс   уақытын   төменірек   кепілденуден,    жұмыспен   жартылай 
қамтылу  немесе   уақытша да   кездейсоқ   жұмыстан   бастап,   ұзақ 
жұмыссыздықпен   аяқтар   құндылықтар   иерархиясы   бар.   Кейбір 
елдерде   өсу  теңсіздігі   тенденциясы   пайда   болды.   Еңбекті   қажет 
етудің табиғаты мен ұжымдық келіссөздер жүргізудегі өкілеттіктер 
теңсіздігі жиі көрініс табатын сңбек нарығының сегменттілігі мен 
екіжақтылығына алып келді. Бұл жағдайда кәсіподақтардың күші 
сезілетін, жұмыскерлердің табысы жоғары және жұмыс кепілділігі 
шамамен    алғанда   жоғары    болатын    'бастапқы    сектор    және 
қатысушыларының   төлем    қабілсті    жоқ,    ал    жұмыс    кепілділігі 
шамамсн алғанда төмен болатын болмашы" сектор пайда болады. 
Индивидтер   мен   этникалық   азшылықтар,   мигрант-жұмысшылар, 
әйелдср және басқа да коммуникативтік қабілеті төмен адамдардың 
экономиканың     негізгі     секторларындағы     беделді     кәсіподақтар 
мүшелері   болатын   адамдарға   қарағанда   жұмыс   табу   мүмкіндігі 
төменірек. Кездейсоқ, уақытша немесе жартылай жұмыс жасайтын 
адамдары бар болмашы еңбек нарығының кесірінен, 
иммиграциялық   бақылау   жеткіліксіз   болып   табылатын,   әсіресе 
миграциялық еңбек рыногы ішкі еңбек нарығының үлкен үлесін 
құрайтын,    көп    елдердегі   жұмыссыздықтың    шынайы   деңгейін 
анықтау қиын.

Мемлекет араласуының негізгі үлгілерін, кәсіпкерлер мен кәсіп-одақтар арасында өткізілетін ұжымдық келіссөздерді және тиісті заңдарды бағалаған кезде  қабылданатын  шаралардың еңбек нарығындағы теңсіздік пен   төменгі   топтардың   кедейлігін   жоюға   көмегі   бар   ма,  әлде, керісінше, олар еңбек нарығының бастапқы егемендігіндігі жұмысшы 
қауымының таңдаулы жағдайын зандастырады ма деген сұрақ пайда 
болады. Бұл сұрақ туралы 1933 жылғы дағдарыс пен жүмысшылар 
Құқықтары   жүйесінің   күйреуін   талдау   кезінде   қойған   Герман Веймар     Республикасының    еңбек    құқығын     зерттеуші    Хъюго Зинжеймер былай дейді: