Кәсіпкерлің қызметтегі франчайзенг

1. кесте -Қазақстандағы франчайзингтік қатынастардың даму кезеңдері

   Франчайзингтік  қатынастардың дамуындағы бірінші  кезең жекелеген кәсіпкерлердің отандық экономикада жаңадан  қалыптасып келе жатқан нарықтық экономикада  франчайзингтік қатынастар жүйесін  пайдаланудағы талпыныстарымен  сипатталады. Бұл кезеңде франчайзинг  тамақтандыру саласында, пиццериялар  мен шағын наубайханаларға арналған құрал-жабдықтар саласында дамып, өндірістік және сервистік франчайзинг  қалыптаса бастады. Екінші кезеңде  – Қазақстан нарығына ірі шетелдік франчайзингтік фирмалардың келуі, елімізде осы салаға қатысты заңнаманың қабылдануы, Қазақстан Франчайзинг  қауымдастығының (ҚФҚ) құрылуы, отандық  кәсіпкерлер мен аймақ басшыларына  тақырыптық семинарлар жүргізу бойынша USAID шаралары жүзеге асырылды. Үшінші кезең  Қазақстанда 400-ге жуық оператор-фирмалармен  іскерлік қарым-қатынас жасайтын, ҚФҚ-на біріктірілген, 40 - 50 франчайзингтік жүйелердің қызмет көрсету, БАҚ, сауда, қоғамдық тамақтандыру салаларында қызмет етуімен сипатталады.

   Франчайзингтің  отандық баламалары сауда мен  халыққа қызмет көрсету салаларында  пайда болып, дами бастады, ол бизнес жүйесінің экономикалық, құқықтық, мәдени-әлеуметтік жағынан даму деңгейінің төмендігіне қарамастан, қазақстандық жағдайларға бейімделу қабілетінің  негізінде өз тиімділігін көрсетті. Еліміздегі дербес франчайзингтік қатынастар техника-технологиялық, материалдық  және тұтынушылардың мәдени-әлеуметтік даму ерекшеліктерін ескеретін экономика  салаларының қажеттілігіне сәйкес пайда болуда.

   Қазақстандағы франчайзингтің дамуының бірқатар ерекшеліктерін атап өтуге болады, біріншіден, елімізде бөлшек саудадағы франчайзинг қарқынды даму үстінде болса, ал батыс елдерінде  іскерлік франчайзингтің үлесі басым. Оған мысал ретінде «Пятерочка»  бөлшек сауда дүкендерінің желісі, «Sela» киімдер дүкені, «DIXIS», «Евросеть» байланыс дүкендерін келтіруге болады. Екіншіден, отандық франчайзинг нарығының сублицензиялық сипаты, халықаралық франчайзерлердің қазақстандық нарыққа әлі де болса сенімсіздікпен қарап, тікелей қарым-қатынастардың орнына ресей, түрік субфранчайзерлері арқылы жұмыс істеуді таңдайды. Атап айтқанда, түрік субфранчайзерлері «Mariott», «Интерконтиненталь» қонақүйлері, «Coca-Cola» сусындар өндірісі, «Mango» киім дүкендері. Үшіншіден, Қазақстан нарығында шетелдік франшизалар саны басым. Мысалы, «росинтер Алматы», «English First», «Lefutur» компаниялары және т.б. Жоғарыда аталған ерекшеліктерді бағалау барысында еліміздің шетелдік франчайзерлердің Орта Азия нарықтарына шығуының себепшісі болу мүмкіндігі айқындалды. Мұнда отандық кәсіпкерлердің де өзіндік үлесі болатыны анық. Сонымен бірге еліміздегі ірі және шағын бизнес арасындағы ішкі франчайзингтік қатынастардың дамымауы оның басты кемшіліктерінің бірі болып тұр. Бұл кемшіліктің алдын алу үшін ірі мемлекеттік компаниялар аймақтық даму бағдарламасында шағын және орта бизнес субъектілеріне франчайзинг жүйесі арқылы қызметті жүргізудің технологиясы мен әдістерін ұсынуды қарастыру негізінде қол жеткізуіне болады. Қазіргі кезде осы бағдарлама аясында ұлттық байланыс операторы «Қазақтелеком» компаниясы кәсіпкерлерге Интернеттегі уақытты жалға беру франшизасын, «Қазақстан темір жолы» франчайзинг негізінде темір жолдарды жөндеу шеберханаларын жеке меншікке ұсынуда.

    Бірінші кезеңде – кәсіпкер франчайзингтік қызметпен айналыспас бұрын өз мүмкіншіліктерін білуі қажет. Осы мақсатта, ол кәсіпкер әлеуетті франчайзи тұрғысында өз қызметінің қазіргі жағдайы мен болашағына баға беру үшін SWOT-талдау жүргізгені оң болар еді, яғни кәсіпорын өзінің артықшылықтары мен кемшіліктерін, қауіп-қатерлері мен мүмкіндіктерін дәл анықтай отырып, оның белгілі бір “сағымдардан” айырылып, нақты бизнес-қадамдар жасауына мүмкіндік береді. Сонымен қатар, отандық кәсіпкер өзін әлеуетті франчайзи тұрғысында бағалауда екі бағытты ұстануы керек: франчайзингтік бизнесті ұйымдастырып, жүргізе алу қабілеті; кәсіпкерлік сипаттамалары.  

5 -сурет  –  Отандық кәсіпкерлікте франчайзингтік қатынасты

                  Қолданудың логистикалық тізбектік жүйесі 

    Екінші  кезеңде – франчайзингтік негізде қызмет атқару туралы шешім қабылдамас бұрын, франчайзи келесідей іс-шараларды жүргізуі қажет:

• Франчайзинг турасында ақпаратты талдау. Қазақстандағы франчайзингтік бизнеске қатысты негізгі ақпараттық көздерге келесілерді жатқызамыз: «National Business»; «Ваш капитал»; «Эксперт Казахстан»;  «Маркетинг товаров и услуг»; «Курсивъ»; «Бизнес-Путеводитель»; «www.gazeta.kz»; «Предприниматель и Право»; «Я Покупатель Собственник» және т.б.. Осы БАҚ-ен қатар, қазіргі заманғы экономикадағы ақпаратты жылдам таратушы әлемдік Интернет желісі, ХФА мен ҚФА интернет сайттары, Қазақстандық сауда-өнеркәсіптік палатаның ақпарлары, консалтингтік-бизнес ұйымдарының мәліметтері, Мемлекеттік мекемелердің арнайы басылымдары мен статистикалық басылымдарды қарастыруға болады;
• Франчайзинг жүйесі бойынша қызмет атқарушы екі-үш кәсіпорындар іс-әрекетімен танысу. Бұл шараның мақсаты – франчайзингтік кәсіпорынның сыртқы, ішкі безендірілуіне және клиенттермен жұмыс істеу жүйесіне назар аудару, жалпы басқа да ерекшеліктерді зерттеу. Осы кәсіпорындардың коммерциялық қызметкерлерімен, әкімшіліктерімен кездесіп, әңгіме жүргізу – басқа ақпарат көздері ұсына алмайтын құнды мәліметтерді беруі мүмкін.
• Франчайзинг жүйесін құптау/құптамау турасында салыстырмалы түрде шешім қабылдау. Әлеуетті франчайзи зерделенген ақпараттар нәтижесінде өзінің болашақтағы кәсіпкерлік қызметіне франчайзинг ұтымдылықты әкелу не әкелмеу турасында белгілі бір сипаттаманы иемденеді.
• Франчайзинг бойынша семинарлар мен курстарға қатысу. Қазақстандық кәсіпкерлер Қазақстан Франчайзинг ассоциациясының негізінде құрылған “халықаралық франчайзинг мектебінде” осындай курстардан өту мүмкіндіктері бар. Бұл курстар мен семинарлар кәсіпкерлерге франчайзингке қатысты ұлттық және халықаралық заңнамалық ерекшеліктерді зерделеуге, алдын-ала болатын тәуекелділіктің сипаттамасымен, франчайзингтің халықаралық тәжірибесімен танысуға мүмкіндік береді.  

    Үшінші  кезеңде – франчайзер тарапынан ұсынылып отырған франшиза бағалануы керек. Отандық кәсіпкерлердің франшизалар туралы ақпараттарды ҚФА-ан алуға мүмкіндіктері бар. Сонымен қатар, Халықаралық Франчайзинг Ассоциациясы жобамен бизнестің 70 саласын қамтитын 1000 франшизаға сипаттама береді. Франшизаны бағалауда келесі факторларды ескеру қажет.

• Ұсынылатын тауарлар мен қызметтер;
• Франшизаның таралатын территориясы мен орналасуы;
• Франшиза пакеті, яғни франчайзер мен франчайзи арасындағы қатынастар жиынтығы.

      Төртінші кезеңде – франчайзерді таңдау мен оның қызметіне баға беру жүргізіледі. Франчайзер туралы ақпараттарды біздің елде ҚФА арқылы немесе олардың өздерімен тікелей қарым-қатынас орнату нәтижесінде алуға мүмкіндік бар. Франчайзер әлеуетті франчайзиға өзінің қызметі турасында толығымен мәліметтерді қамтитын “ақпарат дәптерін” ұсыну керек және де онда келесілер қарастырылуы тиіс: әлеуетті франчайзи сол франчайзердің тәжірибелігі, репутациясы және болашаққа жоспары мен франчайзердің қаржылық жағдайына назар аударуы керек.

    Қаржылық  жағдайды талдау, франчайзердің ағымдық  қызметін бағалауға және франшизаның  табыстылық мүмкіндіктерінің тартымдылығын  айқындайды. Осыған байланысты, төменде  франчайзердің қаржылық жағдайын бағалайтын басты көрсеткіштер ұсынылып отыр.

2-кесте – Франчайзердің қаржылық жағдайын бағалайтын басты көрсеткіштер* 

    Бесінші кезеңде – франчайзи бизнес-жоспарын әзірлеуі қажет. Франчайзи бизнес-жоспарды жүргізген талдауының нәтижесінде  әзірлей отырып, келесілерді енгізуі  тиіс: іскерлік ортаның мүмкіндіктері  мен тәуекелділігін талдау; нарық, клиенттер, маркетинг стратегиялары мен  тактикалары; қажетті айнымалы және негізгі капитал мен қаржыландыру көздері; жабдықтау көздері; кәсіпорынның орналасу мекені; өндіріс, сапа технологиясы мен кепілдігі; басқару әдістері, қызметкерлердің мүдделігі мен  жауапкершілігі; қаражаттар ағымын және шығындар мен кірістерді бақылау; іскерлік және ақпараттық қауіпсіздік, санаткерлік меншікті қорғау.

    Франчайзингтік  жүйедегі бизнес-жоспар франчайзердің  бірқатар аспектілерді өзінің жобасында  қарастырғандықтан белгілі бір  ерекшеліктерді енгізеді. Осы жоспарда ең алдымен, іскерлік және нарықтық ортаның (франшиза территориясының) сипаттамасы  ескерілуі қажет: тұтынушылардың белгілі  бір талаптары, дәстүрлер, бәсеке, өкілетті тұлғалардың қызметтері және мемлекеттік  бақылау, шет елдік инвесторлармен қарым-қатынас, қылмыстық жағдай және жемқорлық, мемлекеттің салық және кедендік саясаты. Франчайзер басқа  елден келгенде не басқа ел нарығына шыққанда – осы факторлардың маңыздылықтары артатыны сөзсіз.

    Алтыншы кезеңде – франчайзингтік өзара шарт жағдайы талқыланады. Бұл талқылану Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі мен “Кешендік кәсіпкерлік лицензия (франчайзинг) туралы” ҚР Заңы, сонымен қатар, осы жұмыстың екінші бөлімінде қарастырылған басқа да заңнамалық-нормативтік актілерге негізделе отырып жүргізіледі. Негізгі мақсат – франчайзи өзінің атқаратын міндеттемелері мен құқықтарын және франчайзердің тиісінше міндеттемелері мен құқықтарын айқындап, қатысушы екі тараптың мүддесін қамтитын шартты әзірлеу. 

    Жетінші кезеңде – франчайзингтік бизнес-жобаны іс-жүзіне енгізу. Бұл кезең өзіне екі деңгейді енгізуі қажет: бизнесті ұйымдастыру және бизнес-жоспарды енгізу.

    Бизнесті  ұйымдастыру бірқатар іс-әрекеттермен сипатталады:

• Құпталған өзара шарт негізінде франчайзермен қарым-қатынас бекіту. Бұл кезең, франчайзерге франчайзидың жүргізетін төлемдерінің кепілдігін, құжаттамалар мен құралдарды қабылдап алу, қызметкерлерді оқыту, қажетті материалдар мен тауарлар жабдықтаушыларымен өзара шарт бекітуді қамтамасыз етеді;
• Тұтынушылармен қарым-қатынас орнату. Олардың қажеттілігін зерттеу, көрмелерге қатысу, сынамалық сатуларды және т.б. Маркетингтік механизмдерді қолданумен байланысты;
• Бизнес-жоспарға түзетулерді енгізу мүмкіндіктері.