Қарастырған
ой-пікірлерімізді қорытындылай келе,
еліміздегі франчайзингтік негізде
қызмет етуші фирмалар, бизнестің
басқа үлгісіндегі шаруашылық субъектілерімен
салыстырғанда белгілі бір ерекшеліктер
мен артықшылықтары бар екені
белгілі. Осыған орай, бүгінгі таңдағы
бизнестің осы жүйесіне қатысты
мәселелер шешімдерінің жылдам табылуы
оның шағын және орта кәсіпкерліктің
серпінді дамуын арттырып, еліміздің
келесідей жағымды нәтижелерге
қол жеткізуге мүмкіндік береді
деп пайымдаймыз:
- Франчайзингтік
келісім-шартты заң жүзінде тіркеу негізінде
– жұмыс орындарын арттырады;
- Кластерлік
бағдарламалардың жүзеге асырылуын қамтамасыз
ететін экономиканың басымды секторларындағы
франчайзингтік кәсіпорындардың үлесін
ұлғайтады;
- Бәсекеге
қабілетті экономиканы қалыптастырудағы
мемлекеттік холдингтердің рөлі мен орнын
белгілеу арқылы олардың франчайзинг
негізінде даму бағыттын айқындайды;
- Нарықтағы
өзгерістерге жылдам бейімделгіш франчайзингтік
компаниялар тұтынушылардың сұранысын
инновациялық тауарларды ұсыну арқылы
қанағаттандырады;
- Қазақстан
Республикасы Президентінің 2008 Жолдауына
сәйкес отандық өндірушілерді қолдау
бағдарламасы шегінде жергілікті және
халықаралық нарықта бәсекеге қабілетті
отандық франчайзерлер санының артуына
ықпал етеді.
3 Кәсіпкерлік
қызметтегі франчайзингті дамыту
жолдары
3.1 ҚР Кәсіпкерлік
қызметтегі франчайзингті дамыту жолдары
Соңғы
кезеңде, отандық кәсіпкерліктегі
франчайзингтік жүйе, заңды түрде
тәуелсіз компаниялар ірі және атақты
компаниялардың өнімдері мен брэндтарын
нарықта жылжытуды қарастыратын
кәсіпкерлік қызмет формасында жиі
қолданылуда. Бірақта мұндай тәсілдеме
дұрыстықты танытпай, франчайзингтік
қатынастардың лайықты деңгейінде
айқын жүйесін таныта отырып, сол
нақты жағдайдың әрқайсысы үшін
дәл идеология мен тұжырымдаманы
талап етеді.
Өзінің
танымалдылығына қарамастан франчайзинг
бүгінгі таңда Қазақстанда, әлемдік
тәжірибемен салыстырғанда лайықты
деңгейде дамымауда. Біздің пайымдауымызша,
елімізде бүгінгі таңда 100-ге таман
франчайзингтік тұжырымдамада 500-ге жуық
франчайзингтік компаниялар қызмет
атқаруда, негізінен американдық, европалық
және ресейлік компаниялар: «Американский
бар и гриль», «Патио пицца», «Планета
суши», «Баскин 31 робинс», «1С Франчайзинг»,
«Benetton», «Пятерочка», «British airways», «Europcar»,
«EF English first», «Maxmara». Батыс елдерімен
салыстырғанда франчайзингтік компаниялардың
мұндай саны аздық танытады. Бүгінгі
таңда, АҚШ-да экономиканың өркендеуі
кезеңінде “жаңа франчайзингтік
компаниялар әр 8 минут сайын ашылуда”.
Сонымен қатар, шағын бизнестің
әрбір екіншісі франчайзинг өзара
шарты бойынша қызмет атқарып, ЖҰӨ-нің
13% құрайды. Бизнестің осы формасы
Канадада, Батыс және Шығыс Европа
елдерінде, Австралияда, Кариб бассейні
елдерінде де жете дамыған.
Қазақстанда
Umex, қазмұнайгаз, Ромат сияқты отандық
франчайзерлер-компаниялардың бой түзеуіне
қарамастан, жалпы франчайзингтік компаниялардың
қызмет етуі қанағаттанарлық дәрежеде
емес. Бұл жағдайға, ақпарттық базаның
жетіспеушілігі, осал инфрақұрылым, тұрақсыз
заңнамалық база және т.б. Мәселелер кері
ықпал етуде екендігі бізге мәлім. Егерде,
соңғы кезеңдегі ел тұрғындарының төлемқабілетті
сұраныс пен жоғары сапалы тауарларға
қажеттіліктің ұлғайуын және де франчайзингтік
жүйенің дамуының негізгі шарттарының
бірі болып саналатын өз бизнестерімен
шұғылданғысы келетін адамдар санының
артуын ескерсек, франчайзингтік бизнестің
дамуындағы кедергі келтіруші мәселелердің
“бетін алып”, жағымды жағдайларды қалыптастыруымыз
міндетті.
Жоғарыдағы
зерттеуде франчайзингтік бизнестің
ел экономикасында дамуының басты негізі
болып саналатын құқықтық-заңнамалық
және әкімшіліктік-басқарушылық реттеу
жолдары қарастырылды. Сәйкесінше,
франчайзингтің заңнамалық-құқықтық негізін
жетілдіре отырып, мемлекеттік және
мемлекеттік емес нарық субъектілерінің
осы бизнес түрін жандандыруға қатысушылықтарын
арттыру бойынша іс-әрекеттер
– жалпы сыртқы не макродеңгейлік
факторлар тұрғысында есептелінеді.
Осы макродеңгейлік не сыртқы ықпал
етуші факторлармен қоса, франчайзингтік
өзара шарт арқылы белгілі бір іскерлік
қарым-қатынасқа түсуші кәсіпкерлердің
де қызметтерін оңтайландыру маңыздылыққа
ие. Яғни, франчайзингтік бизнес субъектілері
франчайзингтік өзара шарт жасасуға дейін,
не одан кейін лайықты қызмет етулері
үшін белгілі бір критерилер мен ережелерді
ұстана отырып, қызмет атқарғаны дұрыс.
Әсіресе, франчайзингтік негізде бизнесті
құрушы отандық кәсіпкерлердің, оның “қыр-сырын”
жеткілікті дәрежеде түсіне қоймаушылығын
ескерсек, халықаралық тәжірибеге негізделе
отырып, олардың табысты қызмет атқаруын
қамтамасыз ететін оңтайлы критерилерді
франчайзинг бойынша әлемдік деңгейдегі
ғалым-маман Шейн Скоттың пікірлеріне
сүйене отырып [6, 163 б.], төмендегідей қарастырамыз:
1.
Отандық кәсіпкер франчайзингтік
жүйе негізінде қызмет атқаратын
саланы дұрыс таңдай білуі
керек. Франчайзингтік жүйе бойынша қызмет
атқаратын саланы дұрыс таңдау, кәсіпкердің
табыстылыққа қол жеткізуіне себепші
болады. Франчайзингтің қолданылуы тиімді
болып саналатын сала, белгілі географиялық
нарық шегінде жергілікті өндіріс пен
делдалдық желіні құратын мүмкіндікпен
сипатталады. Осы жағдайда, қай сала болмасын
франчайзингтің қолданылу дұрыстығын
айқындайтын келесі қағидаларымен қарастырылуы
қажет:
- Өндіріс пен
үлестіру белгілі бір географиялық нарықтың
шегінде іске асырылуы қажет, яғни “Сеймар”
компаниясының өнімдерді өндіруі мен
оны таратуды Алматы облысының шегінде
атқарғаны жалпы тасымалдау мен басқа
да шығындарды азайтып, тиімділікті қамтамасыз
етеді;
- Кәсіпорынның
орналасқан жері клиенттерге қызмет көрсетуге
қолайлы болуы керек, айтатын болсақ, қарағандылық
"Tiffany Marble" компаниясы қала орталығынан
шеткеріректеу (өндіріске қолайлы), жеке
дара кеңселік ғимаратпен арнайы зауыттық
учаскесі бар жер меншігін иемдену арқасында,
өз франчайзиларын оқыту мен жалпы өндірісті
бір жерден атқаруда. Қарағанды қаласы
жол торабында, ал компанияның офистік
мекемесі орталықтан шеткері көшелерде
орналасқандығы, әлеуетті франчайзилар
үшін жалпы қолайлықты қамтамасыз етеді;
- Жергілікті
нарықты білу атқарылатын қызметтердің
тиімділігіне әсер етеді. Бұл жағдай екі
бағыттағы франчайзингтік қызметпен байланысты:
біріншісі, шет елдік франчайзер-компанияның
отандық нарыққа франшизасын ұсынбас
бұрын, жалпы ақпараттар мен мәліметтерді
жинау мақсатында жүргізілетін маркетингтік
зерттеулермен байланысты болса, екінші
бағыты отандық франчайзер-компанияның
еліміздің басқа аймақтары мен алыс/жақын
шет ел нарықтарына франчайзингтік бизнес-жобасын
ұсыну кезіндегі, алдын-ала жүргізілетін
маркетингтік зерттеулермен байланысты.
Осы шараларды жүзеге асыруда жеке меншіктік
маркетингтік зерттеу мекемелері мен
республикалық деңгейде құрылған “Маркетингтік-талдаулық
зерттеулер Орталығы” АҚ-ның белсенділік
танытуы дұрыс болар еді. Франчайзингтік
бизнесті реттеуші мемлекеттік органдар
осы орталықтың отандық франчайзер-кәсіпкерлерінің
нарықты зерттеу бойынша тапсырыстарын
жеңілдік негізде орындауына әрекеттесу
арқылы бірақатар жеңілдіктерді қамтамасыз
етеді;
- Жергілікті
кәсіпкерлер (франчайзилар) белсенді қызмет
атқарулары қажет, атап айтсақ, франчайзер
тауары мен қызметтерін өткізу бойынша
нарықта басымдылық таныта отырып, тұтынушылардың
көңілінен шығатындай сапалы қызмет атқару
үшін ізденістер жүргізуі қажет. Сонымен
қатар, қазіргі заманғы талапқа сай жаңа
технология мен кәсіпкерлік тәжірибені
меңгеру үшін шаралар жүргізуі міндетті;
- Өнімді және
қызметтерді өндіруде, қазіргі заманғы
стандарттау мен кодификациялаудың жоғары
деңгейі. Бұл жағдайда, отандық франчайзер
– “қазмұнайгаз” ҰК-ы табиғи шикізаттардан
өңделініп, өндірілетін соңғы өнімдерінің
(отын, жанар-жағармай) халықаралық және
мемлекеттік стандарттарға сай болуы,
оның әлеуетті франчайзиының қызметіне
тиімділік әкеле отырып, жалпы табыстылықты
қамтамасыз етуі тиіс;
- Еңбек өнімділігінің
жоғарғы деңгейі, бұл жағдайда Қарағанды
қаласында орналасқан "Tiffany Marble" субфранчайзингтік
негізде франчайзер бола отырып, отандық
кәсіпкер-франчайзилар кәсіпорындары
үшін білікті мамандарды даярлауға мүмкіндік
беретін оқыту курстарын ұйымдастырып,
жүргізгені орынды болып саналады;
- Сауда орындарын
ұйымдастырумен байланысты тәуекелділік
пен шығындардың аса жоғары емес деңгейі.
Осы жағдайды қамтамасыз ету франчайзердің
қызмет ететін нарыққа қатысты жүргізген
зерттеулер мен өз өнімдерінің өндірістік
өзіндік құны төменгі деңгейде болуы қамтамасыз
етуі тиіс;
- Франчайзи
тиімділігі олардың еңбек шығындарына
қарағанда жеңіл өлшенуі қажет.
Жоғарыда
қарастырылған критерилердің түпкі
мәні – отандық кәсіпкерлердің қызмет
етіп жатқан не жоспарлап отырған
салаларында франчайзингті қолдану
тиімділігімен айқындалуы қажет. Біздің
зерттеуімізше отандық кәсіпкерлік
жүйеде франчайзингті қолдану арқылы
бүгінгі таңда табыстылыққа қол
жеткізуге болатын қолайлы салалар
сипаты келесідей (сурет 22). Осы аталған
салалар бүгінгі таңда, франчайзингті
қолдану арқылы басқа бизнес түрлеріне
қарағанда жағымды нәтижеге қол жеткізуде
артықшылықты игереді. Өйткені әлемдік
тәжірибе бойынша франчайзердердің барлығының
56% жуығы өз қызметтерінен жылдам нәтиже
алуын, осы салалармен байланыстырған.
Қазақстандық нарықта франчайзингті қолдану,
аз көлемді өндіріспен байланысты және
әртүрлі облыстар аймағында таралуы жеңіл
салаларда тиімдірек. Сонымен бірге, франчайзинг
тұрақты мекендеген кәсіпорындар негізінде
жақсы дамушылықты игереді. Өйткені тұрақты
мекендеген кәсіпорындар, жергілікті
нарықты жақсы танып білгендіктен, икемді
қызмет атқара алады. Тағыда бір ерекшелік,
франчайзинг стратегиясы капиталды көп
қажет ететін емес, еңбекті қажет ететін
салаларда жақсы нәтижелер береді және
де отандық франчайзилар үшін сауда орындарын
сатып алу тәуекелділігі мен құнының жоғары
болуы тиімді емес.
12 - сурет
– Франчайзингтік жүйені қолдану дамушылықпен
сипатталынатын отандық бизнес салалары
Жоғарыда қарастырған
салалар осы аталған тиімділікті
сипаттайтын талаптарға сай болғандықтан,
франчайзингтік негізде қызмет атқаруға
ынта білдіруші отандық кәсіпкерлер
үшін келешектік табыстылықты қамтиды.
- Кәсіпкер
франчайзингтік қатынастың құқықтық аспектілерін,
артықшылықтарын және кемшіліктерін жете
түсінуге міндетті. Қазақстанда және әлемде
бизнесті ұйымдастырудың франчайзингтік
жүйесі заңнамамен реттелетіндігін жоғарғы
тарауларда қарастырып өттік. Сондықтанда,
франчайзингтік негізде қызмет атқарушы
кәсіпкерлер сәйкесінше заңдарды меңгеруі
үшін шаралар атқарғаны орынды, оның ішінде,
франчайзер мен франчайзидың өзара қатынасын
және тіркеліну сауалдарын реттейтін
республикалық заңнама аспектілерін,
біздің елде Азаматтық кодекс пен “Кешендік
кәсіпкерлік лицензия (франчайзинг) туралы”
заңнамаларды қарастыру қажет. Ең соңында,
франчайзер өзінің франчайзингтік жүйесін
бұқаралық ақпарат құралдарында немесе
кәсіби ассоциацияға мүшелікке ену арқылы
сертификаттылықтан өткізген жағдайда
табыстылығын әрі қарай арттырады. Сондықтанда,
франчайзингтік жүйеде қызмет атқарушы
компаниялар франчайзинг ассоциацияларына
мүшелікке енуден еш қашпау керек. Франчайзингтің
жүйе негізінде қызмет атқарамас бұрын,
кәсіпкер франчайзингтің негізгі үш категориялы
артықшылықтарын білуі қажет:
- Жалдамалы
еңбек жүйесімен салыстырғанда франчайзинг
сауда орындары қызметкерлерін (франчайзиларды)
таңдаудың тиімді механизмін қамтамасыз
етеді. Франчайзи жалдамалы жұмыскермен
салыстырғанда франчайзер бизнес-жобасына
өзінің капиталдық салымдары болғандықтан,
табысты қызмет атқаруға мүдделі болады,
сонымен қатар, айлық жалақымен марапатталатын
жалдамалы еңбек күшіне қарағанда, табыстылығы
сол франчайзингтік сауда орнының қызмет
атқаруына байланысты болатын франчайзи
жалпы франчайзер бизнесін өркендетуге
бар күшін салады (біріншіден, өзі үшін).
Франчайзи белгілі бір дәрежеде дербестілік
негізде франчайзер атынан кәсіпкерлік
қызметпен айналыса отырып, өз белсенділігін
және тәжірибесін франчайзердің қойған
талаптарымен ұштастыра отырып, қолдана
алады;
- Франчайзинг
компанияның жылдам өсуі үшін еңбектік
және қаржылық ресурстарды тартудың тиімді
механизмдерін ұсынады - франчайзидың
капиталдық қатысушылығының арқасында
франчайзер өзінің меншіктік капиталын
үнемдей отырып, жаңа нарықтарға тауарлар
мен қызметтерін ұсына алады. Жаңа еңбек
күштерін тарту мәселесі, жергілікті франчайзидың
франшизаны игеріп, әрі қарай өткізуінде
маңыздылықты жоғалтады. Осы тиімділікті
айқындау үшін Tiffany Marble қазақстандық
компаниясының франчайзингтік жобасын
іске асырудағы қаржылық жоспарды қарастыруға
болады. Осы компанияның бизнес-тұжырымдамасын
бар-жоғы 250000$ көлемінде ұсына отырып,
қазақстандық тұтынушылар есебінен нарығын
кеңейтуде. Егерде компанияның бизнес-тұжырымдасын,
қарағандылық кәсіпкер сатып алмаған
жағдайда, яғни франчайзингті қолданбай
өз өкілдіктерін ашу арқылы біздің нарықта
қызмет атқаруды жоспарласа, олардың жалпы
қаржылық және еңбектік шығындары жоғарыдағы
көрсеткіштен әлдеқайда жоғары болатыны
сөзсіз;
- Тәуекелділіктің
төменгі дәрежесінде қаржылық табыстылықты
ұлғайтатын рентабельді экономикалық
үлгіні ұсынады - франчайзинг, инвестицияланған
капиталға пайданың жоғарғы нормасын
алуды қамтамасыз етеді. Өйткені, франчайзерлердің
тәуекелділік дәрежесі сауда орындарын
өздері басқаратын компаниялармен салыстырғанда
төмен болып саналады. Азғантай алғашқы
инвестицияланған капитал көлемінің нәтижесінде
(инвестицияның басым бөлігі франчайзимен
жүргізіледі), франчайзерлер жоғарғы пайда
мөлшерін алады. Басқа да назар аударуға
тұрарлық артықшылықтарды жұмыстың алғашқы
тарауында жүйелендіре отырып, қарастырылғандығын
айта кеткен жөн.
Франчайзингтің
артықшылықтарымен бірге, төрт негізгі
жетіспеушіліктерін әлеуетті франчайзилар
мен франчайзерлердің қарастырғаны
орынды. Өйткені осы кемшіліктерді
білу, ұғыну арқылы ғана оны дұрыс
жолмен шешуге болады. Отандық кәсіпкерлер
франчайзингтік жүйе негізінде табысты
қызмет атқаруы төменде (сурет 23) көрсетілген
басты жетіспеушіліктерді болдырмау
мақсатында шараларды жүргізу керек.
Бұл кемшіліктер мен олқылықтар
ҚФА-ның мамандарымен біріге отырып,
жүргізген зерттеулердің нәтижесінде
анықталған.