Шешімдерді қабылдаудың жеке стильдері

 2.3.  Мемлекеттік басқарудың  тиімділігін арттыру  факторлары

     Мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттыру мәселесі бүгінгі тандағы өзекті тақырыптардың біріне жатады. Ғалымдар арасында бүл мәселені зерттеу барысында әр түрлі көзқарастар қалыптасқан және оны шешу жолдары туралы да ортақ пікір жоқ. Аталған мәселені тиімділіктің жалпы жүйелік факторларын талдау негізінде қарастыру мемлекеттік саяси-идеялық және стратегиялық факторларды ескеруді ұйғарады. Басқару тиімділігін талдауда экономикалық, әлеуметгік, саяси, құқықтық және республика субъектілерінің кіші жүйелері деңгейінде жалпымемлекетгік факторлар негізгі фактор ретінде қарастырылады. Кіші жүйелер мен деңгейлерде билік пен басқаруды үйымдастыру мақсаттарының және стратегияларының, қүрылымдық нысандарыньщ езіндік ерекшеліктерімен байланысты факторлар тікелей талдау объектісі болып табылады. Ұйымдарды басқарудың тиімділігін талдау ба- рысында басқарушылық қызметгің нақты тәсілдерінің, әдістері мен қүралдарының тиімділікке тигізетін әсері түсіндіріледі. Жал- пыжүйелік және аймақтық факторлардың рөлі корпоративтік масштабтагы басқару жағдайлары мен механизмдерін талдау ар- қылы айқындалады.

 Мемлекеттік басқарудың тиімділігінің жалпыжүйелік факторлары келесі факторлар тобын анықтайды:

• мемлекеттің стратегиялық мақсатгары, негізгі қүндылық- тары, қоғамдық жүйенің даму моделдері мен легитимдік тұжырымдамалары (конңепңиялары); саяси бағыт;
• мемлекеттік билік пен басқару жүйесін ұйымдастыру және оның біртұтас организм ретінде қызмет етуі; біртұтас саяси және құқықтық кеңістік;
• мемлекетгік аппаратгың жағдайы, оның басымды нысан- дары, басқарушылық қызмет әдістері мен стилі; кәсіби біліктілік; халықтың билікке сенім арту және мемлекетті басқаруға қатысу деңгейі;
• қоғамның әкономикалық, саяси, әлеуметтік тұрақтылығы (немесе тұрақсыздық).

     Әрбір саяси жүйеге өзінің құндылықтар жүйесі тән екені белгілі. Құндылықтар—бұл мемлекетгің жинақталған мақсаттары: олар жалпымемлекеттік мүдделер мен саяси стратегияның рухани негізін құрайды, мемлекеттік басқару жүйесінің идеологиясы мен түжырымдамасында көрініс табады. Бүл - мақсатты қүндылықтар. Негізгі құндылықтарга қоғамның қолдауына ие болған, мақсаттарға жету құралдарын білідіретін қолданбалы құндылықтар да жатады. Негізгі құндылықтардың белгілі болуы және оларды нормативтік- құқықтық механизмдермен қатар қызмет пен тәртіптің негізгі ретгеушілері ретінде қоғамның мойындауы - билік пен басқару

 институттарының тиімді қызмет атқаруының негізгі шаргы  болып табылады. Кеңестік мемлекет пен қогамға белгілі бір кезеңге  дейін халықтың мүдқесін білдіретін саяси-идеялық және адамгершілік қүндылықтар  тән болды. Олар тарихтың қиын (елді индустриализаңиялау,¥лы Отан соғысы, және т.б) кезендерінде қогамның оз өміршеңдігі үшін күресі жағдайында қоғамдық- саяси қүрылыстың салыстырмалы тиімділігін қамтамасыз етті. Басқарушы партиямен ресми белгіленетін соңиалистік қүнды- лықгардың дискредитаңиялануына қарай кеңестік режимнің рухани негізі әлсірей бастады. Бүл оның қүлдырауын алдын ала анықтаған еді.

 Кеңестік  қүндылықтарды артқа тастап, жаңа саяси режим батыс европалық  үлгідегі либералдық-демократиялық  қүндьшықтарды мойындайтынын жария етті. Қазақстан Республикасының Консти- туқиясында қоғамның түпкі нормаларын (демократиялық қүқықтар мен бостандықтар және т.б.) білдіретін негізгі мемлекетгік қүндылықтар заңқастырылған.

     Мемлекеттік басқарудың тиімқілігінің келесі негізгі  факторы билік пен басқару жүйесін үйымдастыру және оның біртүтас организм ретінде қызмет етуі. Бүл фактор кез келген дамыған мемлекетге анықтаушы рөл атқарады. Мемлекетгік қүрылым мен саяси режимнің үлттық нысандарына қарамастан басқару тиімқілігі, біріншіқен, мемлекеттік басқару жүйесінің нақты бір- тұтастығымен және оған қатысушы басқарушы субъектілердің қызмет ету ережелерінің біріңғайлығымен; екіншіден, қүқықтық түрақтылықпен және жоғары қүқықтық мәдениетпен; үшіншіден, барлық деңгейдегі мемлекетгік билік пен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының іс-әрекеттік қабілеттілігімен қамтамасыз етіледі.

Мемлекеттік аппараттың жағдайы, оның қызмет сапасы, халықтың билік органдарына сенім білқіру  қеңгейі — мемлекетгік басқарудың тиімділігі мәселесінің шешілуіне тікелей әсер ететін факторлардың маңызды кешенін қүрайды. Мемлекеттік аппарат — атқарушы және басқарушы органдарқың жиынтығы, ол басқа мемлекеттік органқармен басқару функқиясының жүзе- ге асырылуын қамтамасыз ететін мемлекеттік механизмнің бір бөлігі. Мемлекетгік аппарат - өз өкілеттіктерінің шеңберінде белгілі функқиялар мен міндеттер атқару үшін билік қүзыретімен және қажетті қүралдармен (материалдық) қамтамасыз етілген, мемлекетгік қызметкерлерден түратын үтымды үйым.

 Мемлекеттік басқарудың тиімділігі жоғары кәсіби біліктілігі, инноваңиялық ойлау қабілеті бар, басқарушылық қызметтің демократиялық стилін мойындайтын және мемлекеттік мүддені басшылыққа алатын қазіргі кездегі бюрократияның болуымен байланысты.

     Қазіргі заманғы радикалды бюрократия мемлекеттік  басқару- дың тиімділігінің факторы ретінде мемлекегтік билік органдары мен қоғамдық институтгардың төменгі буындарының бақылауында болғаны жөн. Әйтпесе басшылық лауазымдарды өз мүдделерінің қүралына айналдырып, тиімділікке қол жеткізуге теріс әсерін тигізеді.

 Мемлекеттік аппаратты қалыптастыру және оның қызметін демократиялық (тиімділік) сипатта үйымдастыру барысында қарама-қайшылықтар іуындауы мүмкін. Бүл аппараттың ашық- тығы, мемлекеттік қызмет үшін кәсіби дайындалған әрбір адамның сол аппарат қүрамына кіруі мен халықгың басқа топтарына қатысты зандастырылған мәртебелік басымдылығын жүзеге асыру шарты ретінде корпоративтік жабықтылыққа беталыс арасындағы қарама-қайшылық. Мемлекеттік қызметкерлердің мәртебелік артықшылығы соңғы жьшдардағы ғьшыми әдебиеттерде «әкімші- лік-саяси әлита» деген түсінікпен анықталады. Әлеуметтік және мемлекеттік басқару бойынша шетелдік әдебиеттерде «әлита» түсінігі өте сирек кездеседі. Мысалы, қызметкерлердің басқарушылармен арақатынасын сипаттай отырып, авторлар «лидер», «үстаз», «педагог» іспетті оң қабылданатын терминдерді қолданады. Осындай терминологияның астарында менеджмент теоретиктері мен практиктерінің гуманистік және демократиялық үстанымдары байқалады.

 Атқарушы  билік органдарының қызметіне қоғам  тарапынан демократиялық бақылау орнатуга мемлекеттік қызметкерлердің козқарасын анықтау мақсатында зерттеушілер сауалдама жүргізген. Алынган мәліметтер бойынша сүралған адамдар екі шартгы

 топқа бөлінеді: «демократиялық бағытталған» және «әкімшілік бағытталған». Сұрау жүргізілғен  адамдардың жалпы санының 14 пайызын құрайтын топ бірінші тұрпатқа жатқызылды, қалғандары (сұрау жүргізілген адамдардың 86 пайызы) — мемлекеттік қыз- меткерлер әкімшілік бағытталған топты құрады. Олар аппарат ішіндегі дәстүрлі әкімшілік механизмдерді: есеп беру, жоспарлау және т.б. оз жұмыстарын жақсарту факторлары деп есептейтін қызмегкерлер.

 Жүргізілген зертгеулер қоғамға кеңінен танымал  фактіні дәлелдеп берді: сұралған адамдардың кобі (80%) атқарушы билік органдарында орын алған саяси атмосфераның толықтай қанағаттандыратынын білдірді. Сонымен бірге бұл қызмегкерлерд ің 3/4 бұрынғы Кеңес Одағы тұсындағы билікте қызмет атқарған. Жалпы авторлар бұл фактінің тигізетін қандай да бір теріс әсерін байқамайды. Және олар зертгеу нәгижесінде келесідей қорыгындыға келеді: »...іс-әрекеттің негізгі себебі ретінде мем- лекеітік қызметкерлер тобының құрамына кіруі, біріншіден, шенеуніктердің негізгі белігінде «қандай билікке қызмет етемін» деген мәселенің туындамауын, екіншіден, атқарушы билік органдарында кадр құрамының тұрақтылығын қамтамасыз етуді ұйғарады.

 Осы жүргізілген  зерттеулер нәтижесінде көптеген мемлекеттік  қызметкерлердің моральдық нормалар мен тыйымдарға жете көңіл бөлмейтіндіктері анықталды. Ал мұны атқарушы биліктің қазіргі құрамының жақсы қасиеттеріне жатқызу мүмкін емес. Ресейлік зерттеушілердің мәліметгері бөйынша қызметкерлердің тек жартысы шынайылыққа, әрбір өн адамның төртеуі — прин- ңипиалдыққа, төртген бір бәл ігі адалдыққа аса зор мән беретіндігін, тек жеті адамның біреуі ғана азаматтардың құқықтары мен бостандықгарын сыйлау қажет екендігін айтып өгкен. Осы адамгершілік қасиеттердің шенеуніктердің бойынан табыла бер- меуі билік пен басқару органдарының тиімді қызмет атқаруына кедергі келтіретіні сөзсіз.

 Мемлекеттік билік пен басқару аппаратының  қызметін ұйым- дастыру және олардың кадрларын қалыптастыру үшін 1999 жылғы 23 шілдеде қабылданған және 2001 жылы 4 маусымда

 тольщтырылған Қазақстан Республикасының «Мемлекеттік қызмет туралы» заңының маңызы зор. Ол елдің мемлекеттік қызметін ұйымдастырудың құқықтық негіздері мен Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызметкерлерінің құқықтық жағ- дайын белгілейді.

 Занда мемлекеттік  қызметкерлердің санаты көрсетілген, мем- лекеттік қызметті атқару мен оған кіру тәртібі, конкурстарды өткізу қажеттілігі, мемлекеттік қызметкерлерлі атгестаңиялау тәртібі, олардың құқықтары мен міндеттері белгіленген. Сонымен бірге мемлекеттік қызметтің конституңиялық нормаларға сай келетін төмендегі принқипгері қамтылған: азаматгардың құқықтары мен бостандықтарын мойындау, сақгау және қоргау, мемлекетгік билік жұйесінің тұтастығы, қабілеті мен кәсіби даярлығына сәйкес мемлекеттік қызметке азаматгардың бәрі бірдей тең құқылығы, мемлекеттік қызметкерлердің кәсібилігі мен өкілеттігі.

     Дегенмен  де мемлекеттік қызметті ұйымдастыру  мен кадр мәселесі әлі де болса өз шешімін толықтай таппай отыр жә- не қайта қарауды талап етеді. Бүгінгі таңда орын алып отыр- ған жағдайлар мемлекеттік қызметкерлерді тиімді қызмет ат- қаруға ынталандырмайды, сапасыз атқарған жұмыстар үшін, шешімдердің орындалмағаны үшін жауапқа тарту шараларын колдану мәселелерін шешпейді. Осының бәрі билік пен басқару органдарының қызметін қиындатады, көбінесе заңға қарама-қайшы әрекет етуге алып келеді, олардың қызметіне қоғам тарапынан бақылау орнатуды қамтамасыз етпейді.

Сондықтан мемлекетгік қызмет тиімділігін арттыру үшін бірқатар міндеттерді шешу қажет: бюджеттік шығыстарды кө- бейтпей-ақ жанама шығындардың үлесін азайту арқылы ақша- лай төлемдерді ұлғайту бағытында мемлекеттік аппаратты қар- жыландыру жүйесін қайта қарау; мемлекеттік аппарат санының өсуін шектеу;

 - республикалық  және аймақтық деңгейлер үшін  мемлекеттік қызметкерлердің лауазымдьтқ  өсуінің біріңғай ережесін, оның  ішінде біріңғай мемлекеттік  қызмет жүйесінде кадр резервін  тиімді қолдану механизмін әзірлеу;

• мемлекеттік қызметкерлерді әзірлеу, білімін жетілдіру және еңбегін бағалаудың қазіргі инфраструктурасы мен нормативтік негізін жасау;
• мемлекеттік қызметкерлерді тәртіптік және материалдық жауапкершілікке тарту тәртібі мен себептерін белгілеу.

 Қоғамның  әкономикалық, саяси және әлеумегтік тұрақты- лығы мемлекеттік басқарудың тиімділігін анықтайтын негізгі факторлардың бірі. Мемлекетгік басқарудың тиімділігі жүйенің қызметінің барлық деңгейінде көрініс табады: жеке ұйымнан бастал жергілікті қоғамға дейін, жергілікті деңгейден аймақтық, аймақтық қауымдастықтан әлеуметтік жүйе мен оның саяси үйымы — мемлекетке дейін. Тиімділік әрбір деңгейде мақсатгар мен нәтижелердің ара салмағын, мақсатгарда көрініс табатын басқарушылар мен басқарылатындардың мүдделеріне нәтижелер- дің сәйкес келуін сипаттайтын озіндік критерийлермен өлшенеді. Мемлекеттік басқару жүйесінің тиімділігінің жоғары критерийіне оның функңияларының толыққанды жүзеге асуы жатады. Бүл жалпы түрде қоғам мен саяси жүйенің түрақтылығын, түтастығын, бірлігін, қауіпсіздігін қамтамасыз етуді, сонымен қатар халықтың барлық топтарының мүдқелерін, азаматгардың қүқықтары мен бостандықтарын қоргауды білдіреді.

 Мемлекеттің біртүтастығы мен қоғамның бірлігі - мемлекеттік басқару тиімділігінің  нәтижесі, олардьщ қауіпсіздігін  қамтамасыз ету негізі және халықтың әл-ауқатын артгыру шарты. Ал бүдан билік пен басқаруды ұйымдастырудың жалпыжүйелік нысанының түпкі маңызы туындайды. 
 
 
 

 Қорытынды  

   ҚР тәуелсіздік алғанына биыл міне 20 жыл болды. Осы кезеңнің ішінде біз көптеген қиыншылықтарға тап болдық, бірақ соған қарамастан көптеген жетістіктергеде жеттік. Заң жүйесіне, әлеуметтік-экономикалық жүйеге өзгерістер енгізе отырып, өз бағытымызды бағдарымызды айқындадық.   Енді біздің республикада басқару жүйесінеде өзгерістер енгізіп, жетілдіругеде кез келді. Қазақстанның жер көлемі жағынан дүниежүзінің он алып елдерінің ішіне кіреді және муниципалдық құрылымдарды дұрыс орналастыруға өте қолайлы. Әр аймақ түрлі салаларға маманданған және жер қазба байлығыда аз емес. Сондықтан шетел тәжірибесін пайдалана отырып ҚР жергіліктіөзін-өзі басқаруды енгізу өте дұрыс шешім болады.