Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметі

  Отандық бағалы қағаздар нарығы дамуының үшінші негізгі проблемасы – ЕурАзЭС шегінде номиналды басқаруға қатысты құқықтық талаптардың бір-біріне қайшы келуі.

  Бізде ішкі бағалы қағаздар нарығының «тарлығы» ешкім үшін құпия емес. Осы орайда отандық инвесторлардың сыртқы капитал нарықтарына мүмкіндігінің мәні жоғары. Мұнда эмитенттер сенімділігі мен құралдар бойынша ұсынылып отырған табыстылық арасындағы қатынас маңызды өлшем болып табылады.

  Қазақстандық инвесторлар үшін ең дұрыс инвестициялау объектісі – ресейлік бағалы қағаздар болып табылады. Бірақ Ресей заңдылығымен резидент еместердің ресейлік бағалы қағаздарды номиналды басқару қызметін жүзеге асыруына тыйым салынған. Осыған байланысты «Бағалы қағаздардың орталық депозитарийі» АҚ-ның Ресей Федерациясының бағалы қағаздарын номиналды басқаруды жүзеге асыру мүмкіндігі жоқ, тиісінше қазақстандық институционалды инвесторлардың ресейлік бағалы қағаздарға инвестиция жасау мүмкіндіктері шектелген.

  Бағалы қағаздар нарығын дамытудың орта мерзімді бағдарламаларында көзделген шаралар жоғарыда аталған проблемаларды шешуге бағытталған.

  Атап айтқанда, қаржылық құралдарды дамыту бойынша келесідей ұсыныстар жасауға болады :

• Инвестициялаудың ұжымдық формаларын дамыту және акциялар нарығының белсенділігін арттыру мақсатында инвестициялық және венчурлық қорларды құруға белсенді көмектесу;
• Қазақстан қор биржасының «А» және «Б» санаттары бойынша листингілік талаптарды құрылымдарға бөлуге бағытталған шаралар жүргізу, басқа сөзбен айтқанда, осы санаттарды одан әрі кластарға бөлу;
• Ұйымдастырылған нарықта жауапкершілігі шектеулі серіктестердің бағалы қағаздарын сату-сатып алу бойынша алаң құру мүмкіндігін қарастыру, бұл шара инвестициялық пай қорлары үшін инструментарийдің кеңеюіне жол береді. сондай-ақ орта бизнес үшін, компаниялар және венчурлық қорлар үшін алаңдар құру мүмкіндігін де қарастыру қажет;
• Туынды бағалы қағаздар нарығын дамытуға бағытталған шаралар, оның ішінде салық салу, мәмілелерді құқықтық рәсімдеу, спекулятивті операциялар және тәуекелдерді хеджирлеу бойынша операцияларды шектеу, осы аталған операциялардың бухгалтерлік еебін жүргізудің ерекшеліктері және т.б. шаралар дайындау белсенділігін арттыру;
• Қаржылық қадағалау агенттігі мен Қазақстан қор биржасы бірлесе отырып, эмитенттер мен қаржы нарығының кәсіби қатысушыларының трансакциялық шығындарын төмендету бойынша жұмыс жүргізуі;
• Эмитенттер мен инвесторларды оқыту, тәуелсіз рейтинг агенттіктерінің рейтингілік бағалары үшін платформа ретінде ұлттық рейтингілік параметрлерді құруға бағытталған мемлекеттік бағдарламаларды ендіру бойынша шараларды жүзеге асыру.

  Бағалы қағаздар нарығы дамуының аталған проблемаларын шешу жолында қазақстандық Қаржыгерлер ассоциациясының жүргізген жұмыстарын атап өтуге болады. Бұл Ассоциация компанияларда корпоративті басқару нормаларын енгізу бойынша белсенді жұмыс атқаруда.

  Қазақстандық бағалы қағаздар нарығын дамытудың басым бағыттары :

• Инвестициялау мүмкіндіктерін одан әрі кеңейте түсу;
• Қазақстандық акциялар мен мемлекеттік емес облигациялардың сапасы мен тартымдылығын жоғарылату;
• Инвестициялаудың ұжымдық формалары арқылы халықтың жинақтарын нақты экономикаға тарту тетіктерін құру;
• Бағалы қағаздар нарығына қатысушылар қызметін бақылау жүйесін дамыту.

  Коммерциялық банктердің инвестициялық қызмет үшін өркендеу  Қазақстан Республикасындағы ыңғайлы ортаны қалыптастыруға әсер етуші факторларға экономикалық және саяси тұрақтылық , жеке секторды қолдау, инфрақұрылымның және банк жүйесінің дамығандығы, сонымен қатар, шетел инвесторларына қатысты заңның нақтылығы мен тұрақтылығы жатады. Дегенмен де бүгінгі таңда құнды қағаздар нарығы ( ҚҚН ) Қазақстанда дами қоймаған. Мұның маңызды себептерінің бірі ұлттық құнды қағаздар тапшылығына байланысты және акционерлік қоғамдардың көп болуына қарамастан, акциялардың еркін айналыста жоқтығы болып табылады. Әлеуетті эмитенттердің Қазақстанның құнды қағаздар нарығына шығуға кедергі эмитенттер мен ҚҚН айналымға жіберілетін құнды қағаздарға қойылған талаптардың қатаңдануы болып танылады.

  Қазақстандық екінші деңгейлі банктердің бағалы қағаздар нарығын дамытудың басымды бағыттары : 

• Инвестициялаудың ұжымдық формалары арқылы халықтың жинақтарын нақты экономикаға тартудың механизмдерін құру;
• Бағалы қағаздар нарығы қатысушыларыны қызметін бақылау жүйесін дамыту.

ІІІ. Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметінің құқықтық негіздері

3.1. Банктердің бағалы қағаздар нарығында атқаратын қызмет түрлерінің құқықтары мен міндеттері

   Диллердің құқықтары мен міндеттері :

1. брокер-диллер клиенттің талабы бойынша оған өзінің соңғы есепті кезеңдегі қаржылық есеп беруді, кірістер мен шығыстардың есеп беруін, шаруашылық қызмет балансын ұсынуы міндетті.
2. Брокерлік келісім-шарт жасау кезінде брокер-диллер клиентке келесі қызмет түрін көрсетуге құқылы :

• Клиенттің инвестициялық шешіміне қажетті ақпараттар ұсыну ;

• Клиентке бағалы қағаздар мен мәміленің жүзеге асуы туралы ұсыныстар көрсету;
• Басқа да ақпараттық, аналитикалық және кеңес берушілік қызметтер көрсету.

3. Брокерлік келісім-шарт жасау кезінде брокер-диллер клиент туралы және клиенттен алған ақпаратты, Қазақстан Республикасының заңнамасы бекіткен шарттардан басқаны құпия ұстауға міндетті.

4. Клиент тапсырысы келесі реквизиттерді қамтиды :                   

• клиент тапсырысының үлгісін көрсету;

• клиент тапсырысының мерзімі туралы мәлімет;
• тапсырыстың нақты алынған күні мен уақыты;
• бұл тапсырысты алған брокер-диллер қызметкері туралы мәлімет;
• клиент талабы бойынша мәміле мақсатын көрсету;
• брокер-диллердің ішкі ережесіне сай бекітілген басқа да реквизиттер.                       

5. Диллер клиенттердің бағалы қағаздар операциясын инвестормен бекітілген брокерлік қызмет көрсету келісіміне сәйкес жүргізеді.

6. Қажетті құжаттар берілгеннен кейін клиенттің бағалы қағаздары мен ақша қаражаттарының есебіне сәйкес жүргізетіе шоттар ашады.
7. брокер-диллер бағалы қағаздар мен мәмілелерді өз шотынан және өз мүддесі шегінде, сондай-ақ клиент шотынан және клиент мүддесі шеінде жүзеге асыруы мүмкін.-
8. диллер мемлекеттік бойынша аукционға инвестор шотынан және талабынан қатысады.
9. Диллер инвестор тапсырысы бойынша мемлекеттік бағалы қағаздарды алғашқы орналастыру бойынша аукционға бұйрықты беруден мына жағдайда бас тартуға құқылы :

• Егер инвестор аукционға қатысу бүйрығын Алматы уақыты бойынша 10-нан кеш жіберсе, тапсырыстар факсимильді байланыс арқылы жеткізілуі мүмкін;

• Егер инвестор диллер шотына аукционға жіберілетін клиенттік тапсырыс сомасын резервілемесе бас тартуы мүмкін.    

10. келісім-шарт жасалған мерзім ішінде диллер инвесторды хабардар етуге міндетті :              

• өз шотындағы  бағалы қағаздардың сандық мәліметтері туралы; 
• диллер мен инвестор арасындағы мүдделердің қақтығыстары туралы; сонымен қатар оның қаржылық жағдайының нашарлау себептері немесе мұндай жағдайлар туындаған уақытта 3 күн ішінде өкілетті органдардың санкциялары туралы;
• осы көрсетілен ескертулер жазбаша түрде құжатталып, клиентке пошта, электронды пошта, факсимильді, телексті, телеграфтық және басқа байланыс жолдарымен 3 жұмыс күн ішінде хабарлануы керек.    

11. Мәміле жасау кезінде клиент тапсырысын орында жетістікке жету үшін барлық күш-жігерін салады.

12. Бағалы қағаздармен мәміле жасау кезінде қарсы тапсырыстардың ең жақсы бағасынан төмен бағамен жасауға құқығы жоқ.
13. Диллерге бағалы қағаз мәмілесі жөніндегі ұсыныс мүдделер қақтығысына әкелетін болса, беруге тыйым салынады. Оны бұзған жағдайда диллер инвесторға бұл бұзушылықтан туындалған шығындарды, мәміле сомасының 3% мөлшерінде айыппұл төлеуі керек.
14. Диллер инвесторлар бағалы қағаздарының номиналды ұстаушы функциясын атқарады :

• Инвесторлардың бағалы қағаздар мен мәмілесін тіркеу;

• Бағалы қағаздарға құқықты растау;
• Бағалы қағаздардың болуын қамтамасыз ету және олармен мәмілені жүзеге асыру;
• Төлем агенті функциясын атқару,
• Инвесторға номиналды ұстауға берілген бағалы қағаздар туралы ақпараттар беру;
• Қазақстан Республикасы заңнамасына қайшы келмейтін басқа да функциялар.

15. Бағалы қағаздар мен мәмілелердің екі жақты және көпжақты тіркелуі саудаға қатысушылардың қары тапсырыстары болған кезде жүзеге асады.

  Инвестордың (клиенттің) құқықтары мен міндеттері :

1. Инвестор аукционға қатысу туралы клиенттік тапсырысты жергілікті уақыт бойынша сағат  10.00-нан кешікпей және екінші нарықтағы мәміле орындалуы үшін сағат 17.00-ден кешікпей жіберуге міндетті. Тапсырыстар факсимильді байланыс арқылы жіберілуі мүмкін.
2. Инвестор диллер шотына ақша қаражаттарының уақытылы түсуін қамтамасыз етуі керек.
3. Инвестор диллер субдепозитарийінде сақталған мемлекеттік бағалы қағаздар бойынша мәмілелерді тек қана диллер арқылы іске асырады. (Субдепозитарий – номиналды ұстаушының клиенттердің бағалы қағаздарына есеп жүргізу жүйесі).
4. Инвестор диллер субдепозитарий шегінде тек бір тұлғалық шот иемденеді.
5. Қосымша келісім негізінде инветор диллерге мемлекеттік бағалы қағаздар портфелін басқаруға құқын беруі мүмкін.
6. Инвестор мына құқықтарға ие :

• Мемлекеттік бағалы қағаздарды кесімді (конкурентті) баға көрсетілуімен сату, сатып алу;

• Мемлекеттік бағалы қағаздарды ағымды (конкурентті емес) баға көрсетілуімен сату, сатып алу;
• Мемлекеттік бағалы қағаздардың шығару нөмірін көрсетумен мемлекеттік бағалы қағаздарды сатуға бұйрық шығару;
• Сатып алуға бұйрықты ақша қаражаттарының салу мерзімін немесе теңге салым сомасын көрсетілуімен беру;
• Жүзеге асыру алдында немесе оны орындамау алдында бұйрық беру.

  Ұйымдаспаған биржалық емес нарықта жасалған мәмілелердің уақытында өтелмеуі кезінде мерзімі өткен әрбір күннің төлем омасынан 0,5% мөлшерінде кінәлі жақ айыппұл төлейді.

  Клиенттер  және бағалы қағаздар туралы  жазбаша ақпарат коммерциялық  құпия болып табылады және  ол ашық жариялануға келмейді. Коммерциялық құпия шот иесіне  немесе бағалы қағазды ұстаушыға,  берушіге, қарыз берушіге жазбаша  келісім негізінде үшінші тұлғаға  жариялануы мүмкін.

  Банктің брокер-диллері өз атынан немесе клиент тапсырысы бойынша бағалы қағаздармен жасалған барлық операцияларды ішкі есеп беру ведомосіне операциялар жасалған күні жазуы керек. Осы мақсатқа жету үшін брокер-диллер ішкі есептеу жүйесінде  бағалы қағаздарға жеке шот және ақша қаражаттарына аналитикалық шот ашады.

  Коммерциялық банктер бағалы қағаздар нарығына қатысушы брокер-диллер ретінде ішкі есептеу ведомосі мен төмендегідей журналдарды үнемі жүргізіп отыруы тиіс :

• Жасалған мәмілелер журналы;
• Орындалған мәмілелер журналы;
• Диллерлік операцияларға есеп жүргізу журналы;
• Бағалы қағаздарға күнделікті есеп жүргізу журналы;
• Ақша-қаражаттарды күнделікті есептеу журналы;
• Орындалмаған операциялар журналы;
• Клиенттік операциялардың есебін жүргізу журналы;
• Клиенттерден бағалы қағаздар бойынша түскен табыстарды есептеу журналы;
• Клиенттердің жеке шоттары мен операциялар туралы журналы;
• Есеп беруді үлестіру журналы;
• Клиент туралы ақпараттар журналы;
• Клиенттердің наразылығын есептеу журналы.

  Диллерлік операцияларды есептеу журналы міндетті екі бөлімдерден тұрады: