Орталық банктің қызметтері мен операциялары

МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ....................................................................................................................3

 

1    БАНКТІК ЖҮЙЕНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ  НЕГІЗДЕРІ

1.1 Орталық банктің қызметтері мен операциялары............................................4

1.2 Коммерциялық банктердің қызметтері мен операциялары...........................7

1.3 Банктік емес қаржы-несие мекемелері..........................................................11

 

2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БАНКТІК ЖҮЙЕНІҢ  ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫНА ТАЛДАУ

2.1 Қазақстандағы банктік жүйенің даму тарихы және кезеңдері....................15

2.2 Қазақстандағы банктік жүйенің жағдайы және әлемдік дағдарыстың әсері.........................................................................................................................22

2.3 Қазақстандағы коммерциялық  банктердің негізгі операциялары..............24

 

3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАНКТІК ЖҮЙЕНІ ДАМЫТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ САЯСАТ

3.1 Банк жүйесінің дамуына тосқауыл болатын кейбір мәселелер..................28

3.2 ҚР Банктік жүйені  дамыту жолдары............................................................30

 

ҚОРЫТЫНДЫ.......................................................................................................34

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР........................................................................35

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                         КІРІСПЕ

Қазіргі уақытта елімізде банктердің дамуы соңғы 20 жыл шамасында  көптеген реформалық процесстерді басынан кешірді. Осы уақыт кезеңінде Қазақстан банктері ТМД елдері арасында көп ілгерлеушіліктерге артқа басып әлде қайда ұзап алға шықты, дегенмен еліміздегі банк жүйелері алдыңғы дамыған елдердің банк жүйелерінің деңгейіне жету үшін көптеген күрделі мәселелерді шешу ең басты да өзектіліктерге жатады. Еліміздегі екінші деңгейлі банктердің қызметтерін алып қарайтын болсақ олар бір жақты, яғни банк өзінің клиенттерінің алдында әрдайым үстемдікке шығып тек рейддерлік операцияларды мақсат тұтады. Мұның артында елдегі экономикалық жағдайлардың ушығуына алып келуде, әсіресе әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың қиын жағдайда болуына әкелді.  Банк (екінші деңгейдегі банк) – коммерцялық ұйымдар «Қазақстан Республикасындағы банктер мен банк қызметі туралы» Заңына сәйкес банктік қызметті жүзеге асыруға құқық өкілеттігі бар акционерлік қоғам нысанында құрылған коммерциялық ұйым саналатын заңды тұлға болып табылады. Банктің ресми мәртебесі заңды тұлғаны әділет органдарында банк ретінде мемлекеттік тіркеумен және банктік операцияларды жүргізуге қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау жөніндегі уәкілетті органның (әрі қарай – уәкілетті орган) берген лицензиясының болуымен айқындалады. Қазақстан Республикасында екінші деңгейдегі банктердің, олардың филиалдары мен өкілдіктерінің қызметі заңнамамен және нормативтік құқықтық актілермен реттеледі. Бұл атап айтқанда: Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі, Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызметі туралы», «Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы» Заңдары, Қазақстан Республикасының өзге де заң актілері, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі, қаржы рыногы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау жөніндегі ҚР Агенттігі қабылдаған нормативтік құқықтық актілер.

Курстық жұмыстың зерттеу  объектісі -Қазақстан Республикасындағы банктік жүйе және оның экономикалық ролдерін қарастыру.

Курстық жұмыстың мақсаты - еліміздегі банктік жүйенің даму кезеңдері мен олардың даму болашағына сипаттама бере отырып, қазіргі кезеңдердегі тенденциялары мен ерекшеліктеріне сипаттама беру.

Курстық жұмыстың негізгі  міндеттері: 

-Орталық банктің қызметтері мен операцияларын қарастыру;

-Коммерциялық банктердің қызметтері мен операцияларына тоқталу;

-Банктік емес қаржы-несие мекемелерінің қызметіне тоқталу;

-Қазақстандағы банктік жүйенің даму тарихы мен кезеңдерін зерттеу;

-Қазақстандағы банктік жүйенің жағдайы және әлеуметтік дағдарыстың әсерін анықтау;

-Қазақстандағы коммерциялық банктердің негізгі операцияларын қарастыру;

-ҚР Банктік жүйені  жетілдірудің негізгі бағыттарын ұсыну.

1    БАНКТІК  ЖҮЙЕНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

 

1.1 Орталық  банктің қызметтері мен операциялары

 

Қазақстан Республикасында  қазіргі кезде банк жүйесі екі  деңгейде: бірінші жоғарғы деңгейдегі  банк – Орталық банк, – екінші деңгейдегі банктер - коммерциялық банктер деп аталады. 

Барлық мемлекеттерде  «Орталық банк» ақша-несие саясатын қалыптастырады және жүзеге асырады, екінші деңгейлі банктердің іс-әрекетін қадағалайды  және ұйымдастырады.

Қазақстан Республикасында орталық бір ғана банк  бар. Оны  «Ұлттық банк» деп атайды.

«Қазақстан Республикасының  Ұлттық банкі туралы» заңы бойынша  Қазақстан Республикасының  Ұлттық банкі - Қазақстан Республикасының  Орталық банкі және республикамыздағы  банк жүйесінің жоғарғы деңгейі болып табылады. «Ұлттық банкті» орталық эмиссиялық банк немесе «банктердің банкі».

«Ұлтық банк» ақша айналымының құрылымын және көлемін  екінші деңгейлі банктердің операцияларын  басқару арқылы реттейді.

«Ұлттық  банк» ұлттық валютаны айналымға шығарады, мемлекеттің алтын резервтерін сақтайды. Сонымен бірге «Ұлттық банк» халықаралық ақша нарығында сатушы және сатып алушы қызметін орындайды. Шет мемлекеттердің және Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктерінің істерін үйлестіреді.

-Ұлттық банктің негізінен  классикалық орталық банктерге  тән валюталық және ақшалай-несиелік  реттеулердің барлық құралдар  жиынтығын енгізуді аяқтау және  оны пайдалану. Бұл өз кезегінде  Ұлттық банкке тиімді ақшалай  несиелік саясатын жүргізуге  және банктік заңдармен анықталған Ұлттық банктің белгіленген негізгі міндеттері толығымен орындалуына мүмкіндік береді;

-экономикалық ынталандыруды  дұрыс қолдану мен нормативтік  реттеуді жетілдіру және Ұлттық  банк тарапынан бақылауды күшейту  есебінен барлық коммерциялық банктер қызметінің сапасын жақсартуды жүзеге асыру; олардың капиталдандыру деңгейін жоғарылату және халықаралық стандарттарға жақын банктер тобын қалыптастыру;

-банкаралық несиелік  және валюталық нарықтарды дамыту  және тереңдету жолдарымен оларда  қалыптасатын пайыздық мөлшерлемелер мен айырбас бағамы тұрақтылығына қол жеткізу, ал Ұлттық банк оларға тек өзінің тікелей және жанама реттеу құралдарымен ғана ықпал етеді;

-республикалық бюджеттің  тапшылығын Ұлттық банктің тарапынан  тікелей несиелеуден бас тартып, оның  ішкі және сыртқы қаржылық нарықтарда инфляциялық емес әдістер арқылы қаржыландыруға көшу;

-шаруашылық жүргізуші  субъектілер арасында төлемдердің  қауіпсіз, уақтылы және тиімді  жүзеге асыру мақсатында еліміздің  төлем жүйесінің сапалы қызмет  ететін жаңа деңгейіне қол жеткізу және ұзақ мерзімді ұлттық төлем жүйесін дамыту;

-орта және ұзақ  мерзімді инвестициялық жобаларды  инфляциялық емес несиелеу жүйесінің  негізін қалау.

Бағдарламаның өткірлігіне  қарамастан, істің нақты жағдайын ескере отырып, оны жүзеге асырды.

Орталық банктердің тиімді қызметі ұлтгық дәстүр тұрғысынан оны  ұйымдастыру мен басқара білуге көп байланысты болады. 1995 жылғы 30 наурызда шыққан Қазақстан Республикасы Президентінің Заң күші бар «Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы» Жарлығы Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінін міндеттерін, қызмет принципін, құқықтық мәртебесі мен өкілеттіктерін, оның мемлекеттік банк жүйесіндегі рөлі мен орнын айқындап берді. 1995 жылы 30 тамызда еліміздің жаңа Конституциясының қабыдануына байланысты заңнамаға бірнеше рет өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.

Ақшаның кұнсыздануын төменгі  деңгейде ұстап, ұлттық валютаның тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Ұлттық Банкі ақша-несие саясатын жүзеге асырады. Қазақстан Ұлттық Банкі Қазақстан Республикасының мемлекеттік ақша-несие саясатын айқындайтын және жүзеге асыратын бірден-бір орган болып табылады. Қазақстан Ұлттық Банкі ақша-несие саясатын бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында жүзеге асырады.

Қазақстан Ұлттық Банкі  қайта қаржыландырудың ресми ставкасына сәйкес коммерциялық вексельдерді қайта есепке алуды жүргізеді.

Қайта қаржыландырудын  ресми ставкасы ақша-несие саясатының негізгі операциялары үшін сыйақы ставкалары бойынша бағдар болып табылады. Қазақстан Ұлттық Банкі қайта қаржыландырудың ресми ставкасын ақша нарығының жалпы жай-күйіне, қарыздар бойынша сұраныс пен ұсынысқа, инфляция деңгейіне және инфляциялық болжауларға қарай белгілейді.

Қазақстан Ұлттық Банкі  ақша-несие саясатын жүзеге асыратын шеңбердегі қаржы нарығында сыйақының нарықтық ставкаларына әсер ету максатында ақша-несие саясатының негізгі операциялары бойынша сыйақының ставкасын белгілейді.

Резервтік талаптар нормативі  банктер алдындағы міндеттемелерді  кеміту есебінен міндеттемелердің жалпы  сомасынан процент есебінде есептеледі және 40 проценттен артық емес мөлшерде белгіленеді.

Қазақстан Ұлттық Банкі  айырықша жағдайларда міндеттемелердің өсуіне резервтік талаптар енгізуге құқылы. Ең төменгі резервтік талаптардың нормативтерін өзгерту осындай шешім қабылданған күннен бастап бір айдан ерте қолданысқа енгізілмейді.

Ең төменгі резервтік  талаптардың нормативтері бұзылған кезде Қазақстан Республикасының  заң актілерімен Қазақстан Ұлттық Банкі белгілеген мөлшерде айыппұл  салынып, өндіріліп алынады.

Қазақстан Ұлттық Банкі банк кызметін тоқтатқан кезде бір апта мерзім ішінде банкке Қазақстан Ұлттық Банкінде резервтелген қаражатты қайтарып береді.

Қазақстан Ұлттық Банкі  тікелей сандық шектеуді айырықша жағдайларда  ғана белгілейді. Қазақстан Ұлттық Банкінің тіке сандық шектеулері дегеніміз операциялар мен мәмілелердің жекелеген түрлері бойынша ставкалардың ең жоғарғы деңгейі, несиелендіруді тікелей шектеу, сыйақының (мүлденің) ставкасын ұстап тұру, жекелеген салалардың дамуын ынталандыру немесе тежеу мақсатында несиенің нақты түрлерін реттеу болып табылады.

Қазақстан Ұлттық Банкі  тікелей сандық шектеуді ақша-несиемен реттеудің жанама әдістерімен инфляциялық процестерді тоқтату мүмкін болмаған жағдайда қолдануға құқылы.

Ақша-несие саясатын іске асыру мақсатында Қазақстан Ұлттық Банкі мынадай операция түрлерін жүзеге асырады:

1) қарыздар беру;

2) депозиттер қабылдау;

3) валюталық интервенциялар;

4) Қазақстан Ұлттық  Банкінің қысқа мерзімді ноталарын  шығару;

5) Мемлекеттік және  басқа да бағалы кағаздарды  сатып алу және сату, оның ішінде кері сатып алу құқығымен;

6) коммерциялык вексельдерді  қайта есепке алу;

7) Қазақстан Ұлттық  Банкі Басқармасынын шешімі бойынша  басқа да операциялар.

Қазақстан Ұлттық Банкі  ақша-несие саясатының қабылданған  бағдарларына сәйкес банктердін карыз  алуының жалпы көлемін реттейді.

Банктерге берілетін  карыздарды беру мен өтеу тәртібін, талаптарын, түрлерін, мерзімдерін  және лимиттерін Қазақстан Ұлттық Банкі  айқындайды.

Қазақстан Ұлттық Банкі  қарыздарды өтімділігі жоғары және кауіпсіз бағалы қағаздармен және басқа активтермен қамтамасыз ете отырып та, қамтамасыз етпей де бір жылдан аспайтын мерзімге береді. Бұл мерзімді Қазақстан Ұлттық Банкінің Басқармасы ұзартуы мүмкін. Бұл орайда Қазақстан Ұлттық Банкі соңғы инстанциядағы қарыз беруші ретінде банктерге қарыздарды Қазақстан Ұлттық Банкінің Басқармасы белгілеген тәртіппен, шарттарда және мерзімдерде беруге құқылы.

Қазақстан Ұлттық Банкінің нормативтік қүқыктык актілерінде  көзделген мүлік Қазақстан Ұлттық Банкінің қарыздары бойынша міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ету үшін кепіл заты бола алады.

Депозиттерді тарту  мен өтеу тәртібін, талаптарын, мерзімдерін  және тарту лимиттерін Қазақстан  Ұлттық Банкі айкын-дайды. Қазақстан  Ұлттық Банкі Ұлттық валютамен де, шетел валютасымен де депөзиттер тартуға құқылы.

Қазақстан Ұлттық Банкі  ақша-несие саясаты мақсатында қысқа  мерзімді ноталарды ұлттық та, шетелдік те валюталарда шығаруға құқылы.

 

1.2 Коммерциялық банктердің қызметтері мен операциялары

 

Коммерциялық банктердің екінші дәстүрлі-базалық қызметі-экономиканы және халықты несиелендіру. Бұл қызмет банктік қызмет көрсету аясындағы маңыздыларға және банкінің актив операцияларына жатады. Соның арқасында банктер несиелік институттарға қатысты болады.

Несиелік операциялар  – бұл несие беруші мен қарыз  алушының арасындағы біріншінің екіншісіне төлемділік, мерзімділік және қайтарымдылық шарттарында белгілі ақша қаражаттары сомасын ұсынуы бойынша қатынастар. Банктің несиелік операциялар активті және пассивті болады. Активті несиелік операциялар банктер мен қарыз алушылар қарыз ұсынғанда, ал пассвтер, банк қарыз алушы ролінде, ал клиенттер – несие беруші ролінде болғанда пайда болады. Сәйкесінше несиелік операциялардың екі нысаны болады: қарыздық және депозиттер.

Коммерциялық банктің  несиелік операцияларын әртүрлі  белгілері бойынша жіктеуге болады: мерзімі бойынша – қысқа мерзімді(1жыл), орта мерзімді (1-ден 5 жылға дейін) және ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары); қамтамасыз ету түрлері бойынша – қамтамасыз етілмеген және қамтамасыз етілген; банктің роліне байланысты – активтік және пассивтік қарыздық операциялар; несиелендіру мақсатына байланысты – негізгі капиталды арттыруға, айналым капиталын қаржыландыруға, тұтынушылық мақсаттарға арналған қарыздыр.

Банктердің несиелік операциялары, банктердің және клиенттің  өзара қатынастары, қарыз берудің барлық шарттары реттерліп жасалған несиелік келісімшарттар негізінде жүзеге асырылады. Несиелік келісімшарттың шарттары коммерциялық банкпен жүргізілетін несиелік саясаттың әрбір нақты сәтіне байланысты. Несиелік саясаттың құрамдас бөлігі болып пайыздық саясат болып табылады.